شیخ محمد رفعت از جمله قاریانی است که می توان او را به عنوان بنیانگذار علم نوین قرائت در کشور مصر معرفی کرد و آثار او با وجود گذشت حدود 70 سال از رحلتش هنوز در محافل مختلف جهان اسلام پخش و اساتید قرآن از این آثار برای آموزش به جوانان استفاده می کنند. شیخ محمد رفعت همچنین از جمله قاریانی است که صدای گرم و هزینش تأثیر شگرف بر قلوب نه تنها مسلمانان بلکه پیروان دیگر ادیان توحیدی می گذاشت و افراد بسیاری با شنیدن صدای او به اسلام گرویدند.
از دست دادن بینایی در دو سالگی
این قاری شهیر سال 1882 میلادی در یکی از روستاهای اطراف قاهره به نام روستای بشتک چشم به جهان گشود و پدرش او را محمد نام گذاشت. محمد تنها دو سال داشت که بر اثر ابتلا به بیماری التهاب و عفونت بینایی خود را از دست داد و زندگی وی از همان ابتدا راهش تغییر کرد.
محمد از کودکی به قرائت قرآن علاقه داشت این اتفاقی بود که در خانواده اش رخ می داد و محمد هم راه خانواده و خصوصاً پدر را در آموختن قرآن پیش گرفت. البته این راه برای محمد بسیار سخت تر از بقیه بود زیرا نداشتن بینایی کار را برایش سخت می کرد و باید قرآن را دیگران می خواندند و او می آموخت.
کسب گواهی حفظ در 15 سالگی و رفتن به الازهر
محمد 10 سال داشت که پدر او را برای آموختن قرآن نزد استادی در مکتب خانه فرستاد و استادش با صبوری تمام فنون تجوید و قرائات سبعه را به او آموخت و همچنین در کنار آموختن این فنون حفظ قرآن را هم دست در دستور کار قرار داد تا اینکه در 15 سالگی موفق به حفظ کل قرآن شد و گواهی این امر را هم از یکی از اساتید صاحب اجازه قرائت دریافت کرد.
دیری نپایید که محمد رفعت به قاری خوش خوانی تبدیل شد و در ادامه به الازهر رفت و پس از گذراندن دوره های مختلف و موفقیت در آزمون ها به عنوان یکی از شیوخ الازهر مطرح و گواهی آن را هم دریافت کرد.
اما درگذشت پدر اتفاق تلخی بود که در این ایام سبب شد محمد بزرگترین حامی اش را از دست بدهد و خودش سرپرست خانواده شود، البته او دیگر جوانی مطرح بود که به عنوان یکی از قاریان مطرح شناخته می شد. تلاوت هایش در مساجد مختلف مصر خصوصاً روستای بشتک یعنی زادگاهش سبب شد خیلی زود در مساجد معروف قاهره از این شیخ جوان برای تلاوت دعوت کنند.
پایه گذار تلاوت نوین قرآن در جهان اسلام
شاید از این رو می توان شیخ رفعت را به عنوان یکی از پایه گذاران تلاوت نوین در کشور مصر معرفی کرد که او ضمن حفظ و آموختن قرائات سبعه و گذراندن دوره های مختلف در الازهر به فراگیری مقامات موسیقایی هم مشغول شد و در مجموع یادگیری علوم و فنون مختلف قرائت سبب شد تا تلاوت هایش به عنوان استاندارد ترین و زیباترین تلاوت های تاریخ جهان اسلام مطرح شود و شاید پیش از شیخ رفعت سابقه چندانی در این زمینه وجود نداشت. همچنین این اتفاقات سبب شد که وی در زمینه تواشیح و ابتهال هم ورود کند و آثار مختلفی را در این زمینه خلق کرد.
از جمله موضوعاتی که امروزه باعث تأسف است این است که شیخ محمد رفعت در دوره ای زندگی می کرد که امکانات ضبط تلاوت وجود نداشت و یا بسیار ضعیف بود حتی مقطعی از زندگی وی هیچ اثری از او ثبت نشده و آثاری که از شیخ به جا مانده تقریباً برای دو دهه پایانی زندگی شیخ رفعت است.
حضور در رادیو قاهره حدود 90 سال قبل
سال 1934 اولین رادیویی سیمی در قاهره راه اندازی شد و آن زمان مسئولان رادیو از شیخ رفعت و برخی قاریان دیگر دعوت کردند تا در این رادیو تلاوت کنند، البته آن زمان کار رادیو به این صورت بود که صدا را فقط به صورت زنده پخش می کرد و امکان ضبط صدا وجود نداشت با این حال شیخ رفعت پس از کسب اجازه از علمای آن زمان مصر مبنی بر مشروعیت حضور در رادیو به تلاوت در رادیو قاهره پرداخت و می توان از وی به عنوان اولین قاریانی که در رادیو تلاوت کرده اند نام برد.
وقتی خلبان انگلیسی با شنیدن صدای شیخ رفعت مسلمان شد
از جمله اتفاقاتی که در دوران زندگی شیخ رفعت رخ داد این بود که این دوره همزمان با جنگ جهانی دوم بود و انگلستان به عنوان یکی از طرف های جنگ برای این که بتواند مسلمانان اروپا را با خود همراه کند گاهی تلاوت قرآن از رادیو لندن پخش می کرد، که از جمله این تلاوت ها آثار شیخ رفعت بود. در همین زمان یک خلبان انگلیسی با شنیدن صدای آسمانی شیخ رفعت بسیار تحت تأثیر قرار گرفت و از دوستانش درباره این آوای زیبا سؤال کرد که به او گفتند: این نوای قرآن کتاب آسمانی مسلمانان است. این خلبان قرآنی تهیه کرد و پس از مطالعه آن بیشتر علاقه مند شد و در ادامه برای دیدن شیخ رفعت راهی مصر شد و نهایتاً به اسلام گروید.
این قاری شهیر در ادامه با رادیو دچار اختلاف شد و همین امر سبب جدایی او از رادیو قاهره گردید، البته تا آن زمان هم آثار بسیار کمی از شیخ رفعت توسط مسئولان رادیو ضبط شده بود زیرا هزینه ضبط صدا بر روی صفحات گرامافون بسیار بالا بود اما پس از جدایی از رادیو یکی از ثروتمندان مصر به نام زکریا مهران تصمیم به ضبط تلاوت های شیخ رفعت گرفت. وی در این زمینه سرمایه گذاری زیادی کرد و تلاوت های بسیاری از این استاد قرآن کریم را بر روی صفحات گرامافون ضبط کرد، البته بخش زیادی از این گنجینه عظیم توسط زکریا مهران مخفی شده بود زیرا او می ترسید بر اثر جنگ جهانی این گنجینه آسیب ببیند، اما مرگ ناگهانی زکریا مهران اتفاقی بود که سبب شد بخش زیادی از این گنجینه هیچگاه پیدا نشود اما به هر حال بیشتر تلاوت هایی که امروز از شیخ رفعت بر جا مانده است به دلیل تلاش های زکریا مهران است.
نگهداری آثار شیخ رفعت در موزه رادیو لندن
البته در این زمینه همان طور که اشاره کردیم رادیو لندن هم تلاوت های زیادی از این استاد قرآن کریم ضبط کرد و بخشی از این تلاوت ها هنوز در گنجینه رادیو لندن وجود دارد و در موزه این شبکه رادیویی نگهداری می شود. البته رادیو قاهره هم پس از درگذشت شیخ رفعت به جمع آوری آثار او پرداخت و با اصلاح این آثار سعی بر ثبت و ضبط آنها کرد.
تلاوت شیخ برسر مزارش چند سال قبل از رحلت
این قاری قرآن کریم وصیت کرده بود که در در جوار مسجد سیده زینب (س) از نوادگان امام حسن (ع) دفن شود و مسئولان آن زمان مصر با این درخواست وی موافقت و قبری هم برای او خریداری کردند. شیخ چند سال پیش از وفاتش هر هفته به کنار قبرش می رفت و آنجا برای خودش قرآن تلاوت می کرد.
گرفتگی نفس بیماری و مشکلی بود که شیخ رفعت در سال های پایانی عمرش دچار آن شد و این اتفاق سبب شد که هنگام تلاوت با مشکل بربخورد تا جایی که یکبار هنگام تلاوت در رادیو دچار حبس نفس شد و این بیماری تا آخر عمر همراه شیخ باقی ماند.
گرفتگی نفس شیخ هنگام آخرین تلاوت عمرش و گریه مردم
اما موضوع حفظ نفس در هنگام تلاوت در یکی از مساجد مصر اتفاق تلخی بود که سبب گریه حضار شد زیرا او تلاش می کرد تلاوتش را ادامه دهد اما نتوانست تلاوت را تمام کند و از جایگاه با ناراحتی پایین آمد و همه مردم با دیدن این صحنه گریستند.
پس از آن شیخ دیگر قادر به تلاوت نبود و برای مداوای خود بیشتر دارایی اش را صرف کرد حتی روزنامه ها و رادیو مصر هم برای جمع آوری کمک جهت مداوای شیخ رفعت فراخوان دادند و کمک های زیادی جمع شد، اما شیخ این کمک ها را نپذیرفت.
محمد رفعت قاری نامدار جهان اسلام سال 1950 میلادی در سن 68 سالگی دعوت حق را لبیک گفت و امروز با وجود گذشت 70 سال از درگذشت این قاری نامدار هنوز هم از وی به عنوان یکی از ستارگان آسمان تلاوت جهان اسلام نام برده می شود.
