پوکی استخوان؛ خاموش و بی‌صدا

شادروان پروفسور سید مسعود کیمیاگر؛ متخصص تغذیه و رژیم درمانی

پوکی استخوان یا استئوپروز یک نوع بیماری متابولیکی است که در اثر تخریب بافت استخوان، توده استخوانی کاهش یافته و تعادل بین تشکیل و برداشت کلسیم از بین می‌رود و با ایجاد این حالت استخوان‌ها در برابر وارد شدن نیروی کمی آسیب‌پذیر شده و به راحتی می‌شکنند. از ویژگی‌های بارز بیماری این است که فرد مبتلا از بیماری خود آگاه نیست، در حالی که بیماری خاموش و بی‌صدا در بدن وی پیشترفت می‌کند از این رو به «بیماری خاموش قرن» شهرت یافته است. مهمترین عوامل خطر ایجاد پوکی استخوان عبارتند از:

پوکی استخوان و افزایش سن

بالاترین رشد استخوان معمولا در سنین 10 - 20 سالگی بوده و توده استخوانی هر شخصی حداکثر تا سن 35 سالگی به بیشترین مقدار خود می‌رسد و به تدریج با افزایش سن، کاهش توده استخوانی رخ می‌دهد که این امر در سنین بالا سرعت بیشتری یافته به طوری که مقدار تخریب استخوان از میزان تشکیل آن بیشتر می‌شود.

پوکی استخوان و جنسیت

پوکی استخوان در بین زنان بیشتر از مردان شایع است به طوری که میزان شیوع آن را در بین زنان چهار برابر مردان تخمین می‌زنند.

پوکی استخوان و یائسگی

زمانی که زمان به سن یائسگی می‌رسند در اثر کمبود هورمون‌های تخمدان میزان تخریب استخوان زیاد شده و سرعت تخریب استخوان از تشکیل آن بیشتر می‌شود. این عدم تعادل به ویژه در 10 سال اول یائسگی بسیار زیاد بوده و کاهش توده استخوانی نیز در همین دوره افزایش می‌یابد اما به تدریج این سرعت کمتر می‌شود هرچند که متوقف نمی‌گردد و به همین دلیل است که شیوع پوکی استخوان در زنان بیشتر از مردان است چون تغییرات هورمونی در دوران سالمندی به شکلی که در زنان صورت می‌گیرد در مردان رخ نمی‌دهد. از این رو زنانی که دچار یائسگی زودرس می‌شوند و یا زنانی که به دلایلی تخمدان‌های آنها با جراحی برداشته شده بیشتر از زنان دیگر در معرض ابتلا به پوکی استخوان هستند.

پوکی استخوان و عوامل ژنتیکی

احتمال ابتلا به پوکی استخوان در افرادی که سابقه فامیلی این بیماری را دارند بیشتر است. به همین دلیل برای پوکی استخوان یک علت ژنتیکی هم عنوان می‌شود. نژاد هم یکی دیگر از علل شناخت شده پوکی استخوان بوده به طوریکه سفیدپوستان نسبت به سیاهپوستان درصد ابتلای بیشتری دارند.

پوکی استخوان و تغذیه

استخوان تحت تاثیر چندین عامل تغذیه‌ای قرار دارد. مهم‌ترین این عوامل عبارتند از: کلسیم، ویتامین D، سدیم، پروتئین، چربی دریافتی و فیبر غذایی (در این بخش به تفصیل توضیح داده خواهد شد).

پوکی استخوان و روش زندگی

افرادی که به مدت طولانی اعتیاد به کشیدن سیگار دارند و یا الکل مصرف می‌کنند، استعداد بیشتری برای ابتلا به پوکی استخوان دارند. زیرا سیگار و الکل اثرات سمی روی سلول‌های استخوان‌ساز دارند. یکی دیگر از عوامل مهم فعالیت بدنی است. فعالیت بدنی به دلیل اینکه ترشح هورمون رشد را تحریک می‌کند سبب افزایش توده استخوانی می‌شود.

پوکی استخوان و اسکلت بدن

نوع استخوان‌بندی و اسکلت هر شخص هم می‌تواند در بروز پوکی استخوان تاثیر داشته باشد. به عنوان مثال زنانی که استخوان‌بندی ظریف دارند یا کوتاه قد و لاغر هستند نسبت به زنان چاق و استخوان‌ درشت بیشتر مستعد ابتلا به پوکی استخوان هستند.

پوکی استخوان و برخی از بیماری‌ها

بیماری‌های مربوط به تیروئید،‌ پاراتیروئید، غدد فوق کلیه، غدد جنسی، دیابت، برخی از اختلالات گوارشی مثل سوءجذب می‌توانند در درازمدت منجر به پوکی استخوان شوند.

پوکی استخوان و تعدادی از داروها

پوکی استخوان را «بیماری خاموش» نیز می‌نامند و این بدین دلیل است که معمولا افرادی که دچار پوکی استخوان هستند ممکن است هیچ علامتی نداشته باشند به طوریکه سال‌ها این بیماری همراه آنهاست بدون اینکه آنها اطلاعی داشته باشند. در مراحل اولیه بروز پوکی استخوان‌، بروز علائم نادر بوده و در مراحل بعدی با بروز شکستگی‌های خود به خود که با کمترین ضربه به ویژه در استخوان‌های لگن و ران و کمر صورت می‌گیرد، کوتاه شدن قد (بیشتر از 5/2 سانتی‌متر نسبت به دوران جوانی) انحنای ستون فقرات که منجر به قوز پشتی می‌شود و یا احتمالا کمردرد شدید در یک بخش خاص آشکار می‌‌گردد.

تشخیص پوکی استخوان

تشخیص پوکی استخوان ممکن است از چندین روش صورت گیرد که مهم‌ترین آنها عبارتند از: معاینه بالینی، تاریخچه خانوادگی، رادیوگرافی ساده و روش‌های آزمایشگاهی، اما دقیق‌ترین روش، آزمایشگاه‌های سنجش تراکم استخوان است که برای تشخیص و پیگیری درمان مناسب‌ترین روش می‌باشد.