وقتی سردار ملی خاک می خورد؛ اما خاک نمی دهد
ستارخان شخصیتی قهرمان که در عصر خویش به عنوان سردار ملی یاد شده است. پس از حمله اعوان و انصار محمدعلی شاه به مجلس شورای ملی برای دستگیر کردن مشروطه خواهان در برابرشان مقاومت کرد، مردم تبریز را به مقاومت بر ضد اردوی دولتی فرا خواند و رهبری این قیام را هم خود بر عهده گرفت؛ او به همراه باقرخان یک سال بر ضد قوای دولتی ایستادگی کرد و اجازه نداد شهر تبریز به دست طرفداران محمد علی شاه بیفتد؛ البته ناگفته نماند که کینه او از پادشاهان دوران قاجار به دوران کودکی اش بازمی گشت.
سردار ملی چگونه خانه نشین شد؟
ماجرا از این قرار بود که ستارخان و دو برادر بزرگترش اسماعیل و غفار از کودکی علاقه وافری به تیراندازی و اسب سواری داشتند، اما اسماعیل فرزند ارشد خانواده در این امر پیشی گرفته بود و شب و روزش به اسب تازی، تیراندازی و نشست و برخاست با خوانین و بزرگان سپری می شد، سرانجام او در پی اعتراض به حاکم وقت دستگیر و محکوم به اعدام شد. این امر کینه ای در دل ستار ایجاد کرد و نسبت به ظلم درباریان و حکام قاجاری خشمگین شد.
زیر بیرق بیگانه نمی روم
وقتی لیاخوف به دستور محمدعلی شاه، مجلس را به توپ بست و تعدادی از نمایندگان، از جمله میرزا ابراهیم آقاصبا، نماینده تبریز، را به شهادت رساند، ستارخان در تبریز به این وقایع اعتراض کرد. او در ١١ماه استبداد صغیر، رهبری مجاهدین تبریز، ارامنه و قفقازی ها را برعهده داشت و مقاومتی طاقت فرسا را به همراهی مردم تبریز که او را رهبر خود می دانستند رقم زد. ستارخان و باقرخان در این دوران اقدام به مذاکره با یکدیگر کردند و نتیجه این مذاکرات همراهی آنها با یکدیگر شد.
او یازده ماه رهبری مجاهدین تبریز، ارامنه و قفقاز را بر عهده گرفت و مقاومت شدید اهالی تبریز در مقابل حدود چهل هزار نفر قشون دولتی، با راهنمایی و رهبری او انجام شد. پس از این اتفاق شهرت او به خارج از مرز های کشور رسید و در بیشتر جراید اروپایی و آمریکایی هر روز نام او با خط درشت نوشته و درباره مقاومت های سرسختانه او گفته می شد.
وقتی با موافقت انگلیس و محمدعلی شاه، قوای روس به سمت تبریز حرکت کردند، ستارخان و دیگر مجاهدان در تلگرافی خطاب به محمدعلی شاه نوشتند: «شاه به جای پدر و توده به جای فرزندان است، اگر رنجشی میان پدر و فرزندان رخ دهد، نباید همسایگان پا به میان گذارند. ما هر چه می خواستیم از آن در می گذریم و شهر را به اعلی حضرت می سپاریم. هر رفتاری که با ما می خواهند بکنند و اعلی حضرت بی درنگ دستور دهند که راه خواربار باز شود و جایی برای گذشتن سپاهیان روس به ایران باز نماند».
محمدعلی شاه پس از این تلگراف به نیروهای دولتی دستور ترک محاصره داد؛ اما روس ها وارد تبریز شدند، ستارخان حاضر نشد از دولت روس اطاعت کند. در منابع آمده ستارخان به کنسول روس که می خواست پرچم سفید را به سردر خانه خود بزند، گفت: «جناب کنسول! من می خواهم هفت دولت زیر سایه بیرق ایران باشد، شما می خواهید من زیر بیرق روس بروم؟ هرگز چنین کاری نخواهد شد»
وقتی سردار ملی لقب گرفت
بعد از اینکه قوای روس به رهبری ستارخان در برابر حاکم تبریز قد علم کرده و او را وادار به خروج از شهر کردند ستارخان هم زیر فشار شدید دولت روس، دعوت تلگرافی آخوند ملا محمدکاظم خراسانی و جمعی از مردم را پذیرفت و با لقب سردار ملی به سوی تهران حرکت کرد، در این سفر باقرخان، سالار ملی هم همراه او بود.
هم زمان با فشارهای روسیه به ستارخان، از او برای تجلیل به تهران دعوت می شود وروز شنبه 7 ربیع الاول سال 1328 قمری یعنی در شب عید نوروز در مسیر تبریز به تهران بسیاری به استقبال او می آیند؛ یکی از این بدرقه کنندگان یپرم خان ارمنی رئیس نظمیه و از قاتلین شیخ فضل الله نوری بود.
ستارخان مدت یک ماه مهمان دولت بود، اما سرانجام به دلیل کمبود جا و تعداد بسیار سربازان دولت (محل فعلی سفارت روسیه) را به اسکان ستارخان و یارانش و محل عشرت آباد را به باقرخان و یارانش اختصاص داد؛ اما در نهایت هم مجلس طرحی را تصویب کرد که ذیل آن تمامی مبارزین غیر نظامی از جمله ستارخان و سربازانش باید سلاح های خود را تحویل می دادند؛ اما یاران ستارخان از پذیرفتن آن سرباز زدند.
پس از تصویب دستور خلع سلاح و امتناع سردار ملی، دستور حمله به پارک اتابکی از سوی یپرم خان همان فردی که به استقبال او آمد صادر می شود؛ واقعه ای که منجر به زخمی شدن ستارخان و از بین رفتن بسیاری از ملازمان او می شود. این اتفاق باعث شد بین نیروهای دولتی و یاران ستارخان در باغ اتابک درگیری روی دهد که در نتیجه تیری به پای ستارخان اصابت کرد. در این جنگ، قوای دولتی از چند عراده توپ و پانصد مسلسل شصت تیر استفاده کردند و به فاصله 4 ساعت 300 نفر از افراد حاضر در باغ کشته شدند. ستارخان خواست از راه پشت بام فرار کند، اما در مسیر پله ها در یکی از راهروهای عمارت تیری به پایش اصابت کرد. پس از بهبودی، انتظار می رفت اجازه بازگشت ستارخان به تبریز داده نشود و بعد از این واقعه او خانه نشین شد و سرانجام در ٢٥ آبان ١٢٩٣ در حالی که 53 ساله بود، درگذشت.
سردار ملی چگونه خانه نشین شد؟
صمد سرداری نیا، مورخ و پژوهشگر تاریخ معاصر آذربایجان، گفته است که از آنجا که دولت استعماری روسیه از مبارزات ستارخان و باقرخان ضد نیروهای آنان خاطره خوبی نداشت، سه روز پس از عاشورای سال١٣٣٠ هجری قمری (دی ماه ١٢٩٠ شمسی) با گلوله های توپ، خانه این دو سردار بزرگ مشروطه را با خاک یکسان کرد. امروز از ستارخان در تبریز فقط چند سلاح و یک خانه به یادگار مانده است که در خانه مشروطه نگهداری می شود.