اقتصاد، امنیت یا سلامت؟
رهبر انقلاب اسلامی در جلسه ستاد ملی مقابله با کرونا (99/8/3) با اشاره به جنبه های امنیتی و اقتصادی تصمیم گیری درباره بیماری کرونا و احتمال تعارض با جنبه های سلامت محور، تأکید کردند: «از آنجا که جنبه های امنیتی و اقتصادی نیز نشأت گرفته از همین بیماری است، بنابراین اصل و اولویت در تصمیم گیری ها، سلامت مردم است.» برای بررسی بیشتر نگاه رهبر انقلاب، یادداشتی از آقای محسن سلگی، دانش آموخته دکترای اندیشه سیاسی منتشر می کند.
در الهیات سیاسی سخن از دو نوع الهیات خودبه خودی و منطقی یا عقلانی می شود. مشخصه ی الهیات خودبه خودی، عدم مدیریت از بالا و اتکانکردن به طرح های عقلانی و ارادی است. نظریه ی آشوب که مشخصاً با فردریک هایک شناخته می شود در این الهیات قرار می گیرد. الهیات عقلانی از بالا و نزولی است؛ در حالی که الهیات نزولی از پایین یا برخاسته از زندگی زیسته و انباره ی تجارب بشری است.
در این میان، نگاه رهبر انقلاب میان و فراسوی این دو رویکرد می ایستد. ایشان در عین متکی بودن به نظم منطقی و یک منظومه ی عقلانی، امّا به واقعیت به مثابه ی زندگی نیز اتکا دارند.
الهیات نزولی صِرف را می توان در دولت های اقتدارگرایی مانند چین دید. در ماجرای کرونا این الگو توانست کارآمدی هایی را نشان دهد؛ امّا در این میان، همچنان زندگی به مثابه ی جویبار زایا ی شدن و مظهر و مجرای تحول و تعالی دیده نشده است. همچنین در این نمونه چین، مصداق مهندسی اجتماعی و درنظرگرفتن انسان ها همچون قطعات ماشین است. در آن سو در الگوی صعودی، بر نظم خودجوش و داوطلبانه تأکید می شود. منطق نئولیبرال هم باوجود تشویق این نظم، امّا از آنجا که با تفرّدگرایی حیات جمعی و سیاسی را به شدت تضعیف کرده یا حتی از میان برده است، قادر نیست که یک نظم خودجوش مردمی در مقابل کرونا را صورت بندی و نظریه مند کند. یک دلیل سرگردانی کرونایی مضاعف دولت های غربی این تناقض منطقی است. در نهایت لیبرالیسمی که مبتنی بر اصل خودیاری (self-helping) مطرح شده توسط استوارت میل است، قادر نخواهد بود اراده ی جمعی را برای بحران کرونا بسیج کند.
رهبر انقلاب در بیانات متعددشان از یک سو بر اقتدار و وحدت رویه ی حاکمیتی در مواجهه با کرونا به منزله ی سیاستی نزولی (از بالا به پایین) تأکید کرده اند و از دیگر سو، بر عناصر مردمی و خودجوش تأکید دارند. اشاره ی اخیر ایشان به نقش بسیج مردمی و مساجد محلات متضمن چنین نگاهی است. ایشان در اینجا نیز توانسته اند میان دوگانه ی عقل و تجربه سازگاری ایجاد کنند؛ چنانکه میان آرمان و واقعیت؛ تکلیف و نتیجه؛ نظام و انقلاب(نظام انقلابی) و بسیاری از دوگانه های دیگر سازگاری و اقتران به وجود آورده اند. یکی از این دوگانه های ناظر به پدیده کرونا، دوگانه ی سلامت و سعادت و دوگانه ی اقتصاد و سلامت است.
باید توجه داشت سازگاری دوگانه ها لزوماً به معنای هم وزنی دو شق دوگانه ها نیست. در دوگانه ی آرمان و واقعیت در اندیشه ی رهبرانقلاب، نوعی هم افزایی(Synergy) میان آرمان و واقعیت؛ یعنی واقعیت، آرمانی و آرمان، واقعی می شود. همچنین واقعیت، واقعی تر و آرمان، آرمانی تر می شود و ملاحظه ی واقعیت ها و اندارج آن ها در طرح کلی اندیشه و عمل، امّا گرایش به سمت آرمان است.
در دوگانه ی اقتصاد و سلامت، رهبر انقلاب اولویت (اولویت زمانی یا اولیت) را به سلامت می دهند. در نگاهی عمیق تر ایشان سلامت را شامل سعادت هم می دانند و این سعادت را فراتر از خوشبختی (Happiness) در غرب درنظر می گیرند. سلامت در این نگاه بر سلامت اخلاقی و فکری هم دلالت دارد. بنابراین علاوه بر بُعد منفی یا سلبی، شامل بُعد مثبت و ایجابی هم هست؛ امّا مشخصاً ناظر به بحران کرونا، سلامت را صرفاً به معنای نبود بیماری (بُعد منفی) در نظر می گیریم و مدعایمان را چنین صورت بندی می کنیم: در نگاه رهبر انقلاب، سلامت به منزله ی نبود بیماری، مقدم بر اقتصاد است. این حکمی برای تمام زمان ها است و نه فقط در زمان اپیدمی کرونا. این به اندیشه ی انسان مدار-نه انسان گرا- نزد رهبر انقلاب بازمی گردد. این تقدم دست کم تقدمی زمانی است؛ چنانکه نزد ملاصدرا جسم بر روح از حیث زمانی مقدم است، اگرچه روح بر جسم برتری رتبی دارد. «نفس جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء» به این معناست که نفس از تجسم به تروّح می رود. روح برتر است، امّا جایگاهی دوگانه و تفکیکی نسبت به جسم ندارد؛ درست برخلاف دو جوهر انگاری دکارت.
وقتی به فرموده ی رهبر انقلاب جنبه های امنیتی هم از کرونا نشأت می گیرد، این تقدم زمانی و فوریت سلامت بیشتر تثبیت می شود. ضمن اینکه این تقدم زمانی در نگاهی عمیق تر و بلندمدت برای اقتصاد بهتر است تا اینکه با برخوردی ظاهربینانه و عجولانه به بهانه ی اقتصاد کشور و یا حتی معیشت مردم، کرونا و سلامت مردم را در وهله ی بعدی اهمیت قرار دهیم. اینجا می توان از «اقتصاد سلامت» هم به معنای اقتصاد برای سلامت (خادم سلامت) و هم به معنی اقتصاد سلامت به منزله ی مقوله ای شبیه اقتصاد سیاست و نظیر این ها یاد کرد. ضمن اینکه اقتصاد در اندیشه ی رهبر انقلاب پیشاپیش اقتصادی فرهنگی (اسلامی و مردمی) است؛ اقتصادی است که به سمت فرهنگی شدن می رود؛ همچنانکه جسم به سمت روح شدن می رود (تجسم به تروّح در فلسفه صدرا) اقتصاد نیز به سمت مردمی شدن می رود و همچنان که انسان دارای جسم و روح است، روح اقتصاد کشور –نه تمامیت جمهوری اسلامی- مردم مسلمان و اسلام مردمی اند. (همین جا دوگانه ی جمهوری و اسلام چنین واسازی و سپس بازسازی می شود: هرچه مردمی تر اسلامی تر یا هر چه اسلامی تر، جمهوری تر)
وقتی سیادت از سلامت مهم تر است
سلامت مقدمه ی اقتصاد و اقتصاد مقدمه ی اعتقاد و سعادت است. این زنجیره ی سالم زندگی و عقیده است. تقدم دادن به اقتصاد متکی به حیوان انگاری یا ماشین انگاری انسان است که موفقیت اقتصادی و تداوم صلابت سرمایه داری را مهم تر از افراد می داند. باری، انسان گرایی غربی که یک انسان گرایی تقلیل گرایانه بود و انسان را به حیوان و طبیعت فرو می کاهید، امروز از طبیعت هم عدول کرده و انسان را به فرد قطعه شده تنزل و تخفیف داده است. عبور از نگاه ارگانیک به نگاه مکانیکال نیز فردگرایی را به منحصربه فردگرایی-بخوانید انحصارگرایی- تقلیل داده است.
پدیده هایی مانند «حصار الکترونیک» و «اپلیکیش ردگیری» برای کنترل کرونا از همین ماشین پنداری انسان و شهر ماشینی (هوش ماشینی) حاکمیت دارد. شهری که قرار است خودبه خودی و سرخود باشد؛ شهری که در ایده ی حکمرانی در پی خودتنظیمی آن و تحقق نظام سراسربین بنتامی در آن هست. در واقع به جای کنترل همه گیری با «همه گیری کنترل» در غرب مواجه هستیم؛ امری که ناظر به کرونا دانشمندان منتقد کنترل را وادار به صدور «بیانیه انحراف مسیر» کرد.
این تمایل دولت ها برای کنترل مبتنی بر آن است که در غرب، سیادت بر سلامت برتری دارد؛ آن هم سیادت به منزله ی سیاست اقتصادی یا سیاست لیبرال. زیست سیاست (Bio politics) به معنای همه جایی شدن سیاست آن هم سیاست لیبرال یا اقتصاد نئولیبرالی است؛ اقتصادی توتالیتر و تمامیت خواه که همه جای غرب را فراگرفته و انسان ها را همچون دانه های برنج از همه جدا ساخته است؛ یک صنعت شبیه سازی که در عین حال انسان ها را از هم بیگانه کرده است. آنچه در بحران کرونا بازهم خود را نشان داد، برتری تن اقتصاد (زیست سیاست یا زیست اقتصاد) بر تن افراد است. تبعیض سلامت که پیش تر هم در کشورهایی مانند امریکا محل انتقاد جدی بود، در کرونا تشدید شد و دوگانه ی «یا فقر یا بهبود کرونا» به جای دوگانه ی «یا اقتصاد یا بهبود کرونا» مطرح شد. چرا که در کشوری مانند آمریکا، برتری بنیادین اقتصاد تردیدناپذیر است. ضمن اینکه اقشار فقیر در امریکا به سبب نقش خدماتی حذف نشدنی شان مورد توجه قرار گرفته اند نه به سبب انسان بودن یا حتی حقوق شهروندی. مصداق این مدعا را می توان در انتقاد جوزف استیگلتز، برنده ی جایزه ی نوبل و اقتصاددان ارشد بانک جهانی در گفت وگو با خبرنگار سی. ان. بی. سی یافت. آنجا که به دستمزد پایین بخش خدمات اشاره کرد و از وابستگی «ما» -بخوانید سرمایه داران- به این اقشار سخن گفت. اگر مخاطب جست وجوی جدی درباره ی تعارض میان اقتصاد و سلامت در غرب ناظر به کرونا داشته باشد، متوجه می شود که برخلاف ایران، این دوگانه چندان مطرح نشده است. این نشان از مسَلم بودن و هژمونی ارزشی اقتصاد در آنجا دارد.
یک بنیاد فلسفی حل نشدن کرونا در غرب
ایده ی ترقی (Progress) که در قرون گذشته انسان غربی را امیدوار می کرد و ایده ای بود کل گرا، علم بنیاد، یقین گرا، تعمیمی و آینده گرا امروز جای خود را به ایده ی رفاه آن هم با بنیاد لذت و سیادت و نه حتی بنیاد سلامت داده است. این رفاه نه سلامت بنیاد که لذت بنیاد است. لذا شادی در این ایده با وسواس بهره گیری حداکثری از لحظات همراه شده و این آرامش و سلامتی روح را گرفته و به پوچ گرایی می انجامد. غرب غالب یا غالب غرب از ایده ی ارسطو و افلاطون هم عدول کرده است؛ ایده ای که هدف زندگی را به ثمرنشستن یا سرشاری می دانست به لذت فروکاست شده است. این فروکاهش قدرت فداکاری برای اهداف فردی بزرگ را هم از انسان سلب می کند تا چه رسد به فداکاری برای دیگری را. در مقابل، درست برخاسته از دین و معنویت ایرانیان بود که شاهد این همه ایثار برای مبتلایان کرونا بودیم. کرونا نشان داد که سلامت و رفاه وابسته به اقتصاد و اقتصاد وابسته ی لذت درنهایت حتی سلامت و رفاهی ماندگار و عمیق در پی ندارد.
سخن فرجامین
«اقتصاد سلامت» به معنایی که می توان آن را با منظومه ی فکری رهبر انقلاب سازگار کرد و ما در اینجا در پی ثبت آن هستیم، قالبی مشابه با فرهنگ توسعه دارد؛ امّا با خروجی و معنایی متضاد. نظریه ی نوسازی که رژیم پهلوی بدان متکی بود، در پی مناسب سازی و سازگارکردن فرهنگ برای اقتصاد بود، در حالی انقلاب اسلامی به توسعه ی فرهنگی یا توسعه ای متناسب با فرهنگ بومی متمایل است.
در خصوص سلامت، رهبر انقلاب نه در بحران کرونا که در تمامیت فکری و کنشی خود به اقتصاد سلامت؛ یعنی اقتصادی متناسب با سلامت انسان و طبیعت باور دارند سپس به سلامت متناسب با اقتصاد. اینجا نیز رابطه ای هم افزا در میان است، امّا وزن مفاهیم متفاوت است. سلامت حتی در معنای حداقلی خود بر اقتصاد تقدم زمانی دارد. در خصوص تقدم رتبی هم تردیدی نیست که اقتصاد در معنای مورد نظر رهبر انقلاب از حیث ارزشی برتر از سلامت به معنای منفی یا محدود آن است؛ امّا در نهایت، سلامت به معنای موّسع آن که حتی اعم از سعادت است بر اقتصاد برتری دارد.
