اعتیاد از دیدگاه روانپزشکی

فرزانه صدقی

به گفته دکتر فدایی، اعتیاد هنگامی به صورت عام به کار می‌رود که وابستگی دارویی خوانده ‌شود. وی در تعریف داروهای اعتیادآور اظهارداشت: دارو به هر ماده‌ای اطلاق می‌شود که چون به بدن وارد شود یک یا چند کارکرد آن را تغییر دهد.

برحسب این تعریف، اکثر مواد گیاهی و حیوانی و صناعی دارو شناخته می‌شوند اما همه داروها اعتیادآور نیستند بنابراین برحسب تعریف دقیق، وابستگی دارویی با وابستگی جسمی، وابستگی روانی و پدیده تحمل مشخص می‌شود. وی گفت: انسان در اثر مصرف برخی مواد از نظر جسمی و روانی به آن وابسته می‌شود، به طوری که در اثر دستیابی به آن ماده و مصرف آن احساس آرامش و لذت می‌کند، در حالی که با نرسیدن آن ماده، به احساس ناراحتی روانی و رنج جسمی دچار می‌شود و عموما برای رسیدن به حالت آرامش و لذت اولیه مجبور می‌شود هر بار مقدار بیشتری از آن ماده را مصرف کند.

وی با تاکید براینکه موادمخدر همچون تریاک هنوز عمده‌ترین عوامل وابستگی دارویی را تشکیل می‌دهند، افزود: الکل و حشیش و دخانیات (موادی که حاوی نیکوتین هستند از قبیل سیگار) نیز بخش دیگری از مواد اعتیادآور هستند. در چند سال اخیر مواد محرکی با اسامی شیشه و اکس نیز از عوامل خطرناک وابستگی دارویی محسوب می‌شوند.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تصریح کرد: برخی مواد دیگر که انسان به راحتی مصرف می‌کند و گمان اعتیاد به آنها را نمی‌برد نیز مانند چای که تحت عنوان وابستگی به کافئین بحث می‌شود، در زمره وابستگی دارویی هستند بنابراین چای و قهوه و کاکائو و شکلات، همه به علت داشتن کافئین می‌تواند سبب وابستگی دارویی شود گرچه مصرف آنها مخاطره‌آمیز نیست و به عنوان یک پدیده مرسوم پذیرفته شده است.

اجزاء وابستگی دارویی

دکتر فدایی وابستگی‌های روانی، جسمی، پدیده تحمل را از اجزاء وابستگی دارویی دانست و افزود: وابستگی روانی حالتی است که شخص پس از مصرف ماده احساس رضایت و اقناع می‌کند و همراه با آن رغبت و تمایل نسبت به مصرف مجدد ماده برای کسب لذت ایجاد می‌شود. وی با اشاره به اینکه وابستگی روانی مهم‌ترین علت مصرف مواد اعتیادآور است، گفت: تنها عامل تداوم‌بخش در برخی موارد اعتیاد، نوعی بازتاب شرطی است که به شخص می‌آموزد در زمان ناراحتی به ماده مورد اعتیاد روی ببرد و خود را فراموش کند.

وی همچنین یادآور شد: وابستگی جسمی نیز بدین معناست که پس از کاربرد مکرر ماده، بدن فرد به آن وابسته می‌شود به نحوی که در اثر عدم مصرف آن، شخص به اختلالات شدید جسمی دچار می‌شود بنابراین می‌توان گفت، وابستگی جسمی عامل موثری در تقویت وابستگی روانی به ماده، یا برگشت به اعتیاد است. مدیر گروه روانپزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی همچنین در تعریف پدیده تحمل نیز اظهار داشت: برای رسیدن به همان حالت نشئه که ابتدا با مقدار معینی از ماده اعتیادآور حاصل می‌شد، باید به طور مرتب میزان ماده را افزود زیرا بدن با آشنایی با آن ماده هر بار مقدار بیشتری از آن را بلااثر می‌کند.

سرانجام زمانی می‌رسد که دیگر ماده اعتیادآور به هر میزان که مصرف شود حالت نشئه به وجود نمی‌آورد و فرد معتاد بالاجبار تنها برای کاهش عوارض جسمی از آن ماده مصرف می‌کند. این همان زمانی است که بسیاری از معتادان به فکر ترک می‌افتند اما قصد واقعی آنان گاهی کنار گذاشتن کامل ماده نیست، بلکه می‌خواهند پس از مدتی مصرف آن را از سر بگیرند تا باز هم نشئه شوند. وی افزود: تعریف اعتیاد بر مبنای علمی با توجه به وابستگی دارویی و اجزای آن یعنی وابستگی روانی، وابستگی جسمی و پدید تحمل یک تعریف جامع و مانع است.

با این تعریف بسیاری از رفتارهای عادتی از وابستگی دارویی خارج است و موضوعاتی از قبیل صرف وقت برای اینترنت و تلفن همراه (به صورت افراطی)، شست‌وشوی وسواسی دست‌ها، صاف کردن سینه به عنوان نوعی تیک در جایگاه‌های مجزا و اختصاصی خود باید مطرح شود. به گفته دکتر فدایی، وابستگی روانی به یک ماده ممکن است پس از یک بار مصرف آن ظاهر شود اما برای وابستگی جسمی نیاز به مصرف مکرر ماده برای چند روز یا چند هفته (برحسب نوع ماده) است. به عنوان مثال حداقل زمان برای ایجاد وابستگی به مواد افیونی (مانند تریاک) یک تا دو هفته است.

داورهای اعتیادآور

عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی  با اشاره به اینکه همه مواد اعتیادآور جزء طبقه‌بندی کلی داروها قرار دارند، گفت: هم‌اکنون مرفین، الکل و نیکوتین موجود در دخانیات جزء داروهای شناخته  محسوب می‌شوند اما همه داورها اعتیادآور نیستند و مواد اعتیادآور در قیاس با کل داروها مقدار بسیار ناچیزی را تشکیل می‌دهند. بنابراین داروهایی که توسط پزشک تجویز می‌شود، از هر نوع که باشد، مربوط به قلب، گوارش، اعصاب و روان، تنفسی، عفونی و غیره را باید با اطمینان مصرف کرد زیرا طبیعی است که پزشک در تجویز دارو همه جوانب را در نظر می‌گیرد.