وزیر امور خارجه نیز در این گفت‌وگوی تلفنی با تاکید بر اهمیت روابط دوستانه و حاکی از احترام دو کشور و نیز روابط صمیمانه میان رئیس‌جمهور ترکیه و مقامات عالیه جمهوری اسلامی ایران، ابراز امیدواری کرد روابط دوجانبه در بستر اعتماد متقابل بیش از پیش گسترش یابد. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه روز پنج‌شنبه گذشته در جشن پیروزی جنگ قره‌باغ در باکو، شعری در رابطه با «رود ارس» خواند که در آن شعر مردم خطه آذربایجان ایران خطاب قرار می‌گیرند. این شعر که به زبان ترکی است یکی از نمادهای جدایی‌طلبی پان‌ترکیست‌ها است.
واکنش‌های داخلی
این اظهارات در ابتدا با واکنش وزیر خارجه مواجه شد و ظریف در واکنش به شعرخوانی اخیر اردوغان در باکو گفت: «هیچ‌کس نمی‌تواند درباره آذربایجان عزیز ما صحبت کند.» به گزارش «ایسنا» وزیرخارجه کشورمان در پاسخ به اظهارات مداخله‌جویانه روز پنج‌شنبه رئیس‌جمهور ترکیه در صفحه توییتر خود به زبان فارسی نوشت: «به اردوغان نگفته بودند شعری که به غلط در باکو خواند مربوط به جدایی قهری مناطق شمالی ارس از سرزمین مادری‌شان ایران است! آیا او نفهمید که علیه حاکمیت جمهوری آذربایجان سخن گفته است؟ هیچ‌کس نمی‌تواند درباره آذربایجان عزیز ما صحبت کند.» در این خصوص محسن رضایی، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز در توییتر نوشت: «اگر آقای اردوغان از خواندن شعر ارس منظورش ایران بزرگ است، درست است؛ زیرا آذربایجان در قلب ملت ایران و در کنار برادران دیگرش از قوم لر و کرد و بلوچ و عرب قرار دارد. اگر نظرش تکرار تجربه شکست‌خورده داعش در سوریه است، حرف غلطی است.» همزمان حسام‌الدین آشنا، مشاور رئیس‌جمهور در کنایه‌ای به اردوغان و موسسه ضدایرانی ایرام وابسته به میت نوشت: «نتیجه تکیه بر مشاوره‌های شبه‌اندیشکده‌هایی چون ایرام بهتر از این نمی‌شود.»البته واکنش‌ها به شعرخوانی اردوغان به این انتقادات محدود نماند و روز جمعه 21 آذر سفیر ترکیه در تهران از سوی دستیار وزیر و مدیرکل اوراسیا به وزارت امورخارجه احضار و ضمن ابلاغ مراتب اعتراض شدید، به سفیر تاکید شد جمهوری اسلامی ایران خواستار توضیح فوری دولت ترکیه در این خصوص است. خطیب‌زاده افزود: «در جریان این احضار به سفیر ترکیه ابلاغ شد که دوران ادعا‌های ارضی و امپراتوری‌های جنگ‌افروز و توسعه‌طلب سال‌هاست که سپری شده است.» سخنگوی دستگاه سیاست خارجی در ادامه اضافه کرد: «به سفیر ترکیه تاکید شد جمهوری اسلامی ایران به هیچ‌کس اجازه مداخله در مورد تمامیت ارضی خود را نمی‌دهد و همان‌طور که تاریخ پرافتخارش گواه است، درخصوص امنیت ملی خود حتی ذره‌ای کوتاه نمی‌آید.»
بررسی در مجلس
روز شنبه نیز یک عضو مجلس، از تشکیل جلسه کمیسیون امنیت ملی برای رسیدگی به اظهارات مداخله‌جویانه رئیس‌جمهور ترکیه درباره ایران خبر داد. فداحسین مالکی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس روز شنبه در مطلبی در صفحه توییتر خود در واکنش به سخنرانی رئیس‌جمهور ترکیه در جشن پیروزی قره‌باغ در باکو و بازخوانی سرود محلی «آراز، آراز» مرتبط با رود ارس به‌عنوان یکی از نمادهای «پان‌ترکیست‌ها» نوشت: «اردوغان باید بداند که رویای امپراتوری عثمانی او پس از اقدامات داعش و کودتای 2016 در این کشور، از بین رفته است. به جای آنکه برای همسایه مقتدر کدورت ایجاد کنید، در کنار ما برای زمین‌گیر کردن دشمنان مشترک تلاش کنید. در اولین جلسه کمیسیون امنیت ملی به این موضوع رسیدگی می‌کنیم.»
بیانیه مشترک استان‌های شمال غرب
همزمان نمایندگان ولی‌فقیه در استان‌های شمال‌غربی کشور نیز با صدور بیانیه مشترکی به این اظهارات واکنش نشان دادند. نمایندگان ولی‌فقیه در استان‌های آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی، زنجان و اردبیل در بیانیه مشترک‌شان تصریح کردند که ایجاد تنش و اختلاف بین کشورها و ملت‌های اسلامی، گناهی نابخشودنی است. به گزارش «ایرنا» این بیانیه بامداد شنبه از سوی سیدمحمدعلی آل‌هاشم (نماینده ولی‌فقیه در آذربایجان‌شرقی)، سیدمهدی قریشی (نماینده ولی‌فقیه در آذربایجان غربی)، علی خاتمی (نماینده ولی‌فقیه در استان زنجان)، سیدحسن عاملی (نماینده ولی‌فقیه در استان اردبیل) و نمایندگان ولی‌فقیه در استان‌های شمال‌غرب کشور انتشار یافت. در بخشی از این بیانیه آمده است: «همه باید بدانند که حُسن همجواری و همکاری با همسایگان و بلکه با تمام ملت‌های مسلمان از اصول خطیر انقلاب اسلامی است و این موضوع همیشه مورد تاکید مقام معظم رهبری بوده است؛ از این‌رو ما از تمام مسلمان‌ها مخصوصا در ایران، آذربایجان و ترکیه می‌خواهیم در شرایط حساس منطقه بسیار هوشیار باشند و ابزار توطئه‌های پیچیده اختلاف‌افکن دشمن قرار نگیرند و کریمه «هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا» را محقق سازند.» پیش‌تر نمایندگان ولی‌فقیه در استان‌های شمال‌غرب کشور 10 مهر ماه و همزمان با آغاز جنگ قره‌باغ بین آذربایجان و ارمنستان با صدور بیانیه‌ای عنوان کردند: دولت آذربایجان در بازپس‌گیری اراضی قره‌باغ کاملا قانونی و شرعی عمل کرده است. انتشار این اطلاعیه بازتاب بسیار وسیعی در محافل سیاسی، اجتماعی، رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی داشت.
واکنش سپاه
در واکنشی دیگر به سخنان رئیس‌جمهور ترکیه، سعید محمد، فرمانده قرارگاه خاتم‌الانبیاء سپاه گفته است طرح این موضوع نشان می‌دهد که «دشمن مانند گرگ» در کنار مرزهای ایران خوابیده است.
ادبیات رئیس‌جمهور ترکیه پذیرفتنی نیست
از سوی دیگر نمایندگان مجلس در بیانیه‌ای با محکوم کردن اظهارات اخیر رئیس‌جمهور ترکیه تاکید کردند: «ادبیات تفرقه‌آمیز رئیس‌جمهور ترکیه غیر پذیرفتنی است.» به گزارش خبرگزاری صداوسیما به نقل از خانه ملت، سید محسن دهنوی، عضو هیات‌رئیسه مجلس در نشست علنی روز یکشنبه مجلس شورای اسلامی بیانیه بیش از 225 نماینده مجلس درباره وقایع و مواضع اخیر رئیس‌جمهور ترکیه را قرائت کرد.
در متن این بیانیه آمده است: «به‌کارگیری ادبیات تفرقه آمیز رئیس‌جمهور ترکیه آقای رجب طیب اردوغان که انتظار حُسن همجواری و تلاش در جهت وحدت جهان اسلام و ایجاد صلح و ثبات در منطقه از ایشان می‌رود، بسیار تعجب برانگیز و غیرپذیرفتنی است و شدیدا آن را محکوم می‌کنیم. ادبیاتی که یادآور تحمیل داغی جانسوز بر پیکر سرزمین بزرگ ایران و جدایی تحمیلی و ناخواسته بخش مهمی از پاره تن ملت ایران بود. اشعاری که هم سراینده آن و هم خواننده آن همانا ایرانیان عزیز و داغدیده از فراق فوق می‌باشند.»در ادامه این بیانیه آمده است: «ما نمایندگان مجلس شورای اسلامی از استان‌های شمال غرب و سایر استان‌ها، ضمن محکومیت ادبیات تفرقه‌پراکنانه فوق و تاکید بر تمامیت ارضی، آبی و آسمان پاک کشور بزرگ ایران و آرمان‌های انقلاب اسلامی و رهنمودهای، ولی امر مسلمین حضرت آیت‌الله امام خامنه‌ای (مدظله العالی) و اصول قانون اساسی از جمله اصل 11 به حکم آیه «إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّه واحِدَه وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ» همه مسلمانان یک امت هستند و دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است سیاست کلی خود را بر پایه ائتلاف و اتحاد ملل اسلامی قرار دهد و کوشش پیگیر به عمل آورد تا وحدت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام تحقق بخشد و همراه با مردم عزیزمان، نمایندگان همه استان‌های کشور این نوای دلنشین را یادآور می‌شویم. همه با یک نام و نشان، به تفاوت هر رنگ و زبان، همه شاد و خوش و نغمه‌زنان، به صلابت ایران کهن، ز صلابت ایران جوان؛ و بار دیگر ضمن تاکید بر یکپارچگی ملت بافرهنگ و ریشه‌دار ایران اسلامی و همنوا با ده‌ها هزار شهید و جانباز مدافع این مرز و بوم از خطه سرسبز و شهیدپرور آذربایجان فریاد سر می‌دهیم: آذربایجان، از حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، انقلاب و ایران جدا نمی‌شود.»
تذکرات شفاهی نمایندگان
همچنین نمایندگان مجلس شورای اسلامی روز یکشنبه در تذکرات شفاهی به شعرخوانی رئیس‌جمهور ترکیه در مراسم رژه روز پنج‌شنبه هفته گذشته در باکو واکنش نشان دادند. به گزارش «ایرنا»، علیرضا نظری نماینده مردم خمین در تذکری از رئیس‌جمهور ترکیه خواست تاریخ ایران را یک بار مرور کند. سیدمحمدرضا میرتاج الدینی، نماینده مردم تبریز هم با محکوم کردن سخنان رئیس‌جمهور ترکیه و تاکید بر یکپارچگی ملت ایران اسلامی افزود: همراه با ده‌ها هزار شهید و جانباز مدافعان این مرز و بوم از جمله ندا سر می‌دهیم «آذربایجان جانباز، از انقلاب، ایران و رهبری جدا نمی‌شود»
نماینده مردم تبریز همچنین گفت: اجماع بسیار خوبی هم در مجلس و هم در کل کشور نسبت به شائبه‌ای که در پی ادبیات تفرقه‌افکنانه رئیس‌جمهور ترکیه ایجاد شد، در کشور شکل گرفت. وی ادامه داد: بر اساس گزارش‌های رسیده رئیس‌جمهور ترکیه از صحبت‌های خود عذرخواهی کرده و گفته است منظور وی ایران نبوده است. رحیمی مظفری، نماینده مردم سروستان هم گفت: بسیاری از نمایندگان فرزندان غیور آذربایجان با زبان شما جوابتان را دادند و همین کفایت می‌کند. سید سلمان ذاکر، نماینده مردم ارومیه گفت: امت واحد آذربایجان امت اسلام است و روح و دلشان یکی است. وی با بیان اینکه در منازعات خاکی نیز دیده شده که آذربایجان و ایران مدافع تمامیت ارضی خود هستند، افزود: دخالت در مسائل مرزی بی‌جا است و این اقدامات هرگز نمی‌توانند اتحاد و الفت اجتماعی، انقلابی و الهی دوکشور را بر هم بزنند. مجتبی یوسفی، نماینده مردم اهواز هم در تذکری اظهار کرد: رئیس‌جمهور ترکیه به آمار شهدای ترک زبان در استان‌های ترک‌نشین توجه کند که برای حفظ یک وجب از خاک مقدس جمهوری اسلامی از جان خود گذشتند. روح‌الله متفکر آزاد نماینده تبریز هم در تذکر شفاهی خود با اشاره به شعرخوانی رئیس‌جمهور ترکیه گفت: آذربایجان برای ایران، سوسنگرد را نگه داشت و لشگر عاشورایی آن از خط‌شکنان دفاع از حریم، ناموس و خاک وطن در جنگ تحمیلی بود، همچنین آنها زمانی که دفاع از آب و خاک ایران مطرح شد، کیان آن را به عنوان پیش‌قراولان نظامی حفظ کردند. نماینده مردم تبریز یادآور شد: اگر در قبال قره‌باغ و جمهوری آذربایجان موضع گرفتیم علت آن واضح بود چرا که خاک هر جا اشغال شود محکوم است پس عده‌ای از ماجرای اردوغان برای توجیه، سوء‌استفاده نکنند. متفکرآزاد خاطرنشان کرد: ما ایرانی‌های اصیلی هستیم که در حفظ خاک کشور سهم داریم؛ ما مشروطه را به این کشور دادیم بنابراین این ندای آذربایجان، ندای قوت، قدرت و اقتدار برای این کشور بوده است.
نباید به دشمنان بهانه داد
از سوی دیگر همزمان با انتقادات صریح مقامات و نمایندگان ایرانی درخصوص شعرخوانی اردوغان، سخنگوی هیات‌رئیسه مجلس شورای اسلامی در سخنانی با اشاره به اینکه، ایران و ترکیه دو همسایه مسلمان بسیار مقتدر در منطقه هستند، گفت: «دشمن نه‌تنها میان ملت ما بلکه میان کشورهای همسایه خصوصا کشورهای اسلامی به‌دنبال تفرقه‌افکنی است بنابراین ما و همسایگان نباید اجازه دهیم که اهداف آنها از این قبیل اتفاقات حاصل شده و به نتیجه برسد.»
به گزارش «ایرنا»، محمدحسین فرهنگی روز یکشنبه در صحن علنی مجلس شورای اسلامی در نطق میان دستور گفت: «آقای اردوغان سخنانی را نسنجیده بر زبان رانده بود و اولین کسانی که در این زمینه موضع گرفتند نمایندگان مجلس از آذربایجان بودند، بنده هم منتظر تریبون مجلس بودم که عرایض خود را بیان کنم.» فرهنگی با بیان اینکه ما باید به‌دنبال وحدت باشیم، اظهار کرد: «کشورهای ایران اسلامی، ترکیه و جمهوری آذربایجان کشورهای حساسی در منطقه هستند. ایران و ترکیه دو همسایه مسلمان بسیار مقتدر در منطقه هستند. هر جا همراهی داشتند توطئه‌های دشمنان ما به طور مطلق به نتیجه نرسید و شکست خورده و برخی دیگر هم در نتیجه ناهماهنگی‌ها آسیب دیده است. بنابراین همگان را با پذیرش اشتباهات، ایراداتی و اشکالاتی که وجود داشته دعوت به وحدت می‌کنم.»
پاسخ آنکارا به انتقادات تهران
البته این واکنش‌های تند و صریح ایران به اظهارات اردوغان تاجایی پیش رفت که روز شنبه، عمر چلیک، سخنگوی حزب عدالت و توسعه ترکیه که حزب حامی اردوغان است، با اشاره به برخی حملات نمایندگان مجلس ایران به اردوغان گفت: «برخی سیاستمداران ایرانی چنان گمراه شده‌اند» که اردوغان را «با دشمنان کشورشان اشتباه می‌گیرند.»
واکنش متفاوت احمدی‌نژاد
همچنین محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور پیشین ایران در واکنش به شعرخوانی اردوغان تاکید کرد: «اگر بنابر تغییر مرزها به گذشته باشد، تنها ملتی که ضرر نمی‌کند ملت ایران است.»به گزارش جماران؛ حساب توییتری محمود احمدی‌نژاد به نقل از او پیرامون شعرخوانی اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه نوشته است: «این عصر دوره عبور از تعصبات قومی، جغرافیایی و مذهبی و گرایش عمومی به وحدت جهانی حول محور انسانیت و ارزش‌های مشترک فطری است. طرح تغییر مرزهای سیاسی حرکتی ارتجاعی است که ملت ایران از آن استقبال نمی‌کند. اگر بنابر تغییر مرزها به گذشته باشد، تنها ملتی که ضرر نمی‌کند ملت ایران است.»
حمله تند روزنامه کیهان به اردوغان
اظهارات اردوغان واکنش برخی رسانه‌های ایران را نیز در پی داشت که در این بین روزنامه کیهان در یادداشتی به قلم حسین شریعتمداری مدیر مسوول این روزنامه شاید تندترین واکنش را داشت. شریعتمداری در این یادداشت نوشت: «مشکل اردوغان تنها بی‌خبری از بدیهی‌ترین مسائل تاریخی نیست، بلکه مشکل اساسی‌تر، بهره بسیار اندک ایشان از هوش و درک سیاسی است.»
مدیر مسوول روزنامه کیهان در یادداشتی با تیتر «آقای اردوغان بقیه شعر را هم بخوانید!»، تلاش کرده تا از زاویه دیگری به این موضوع نگاه کند.
شریعتمداری نوشته است: «اردوغان با اشاره به این بیت، برخلاف آنچه در پی آن بود، به صراحت اعتراف می‌کند که جمهوری کنونی آذربایجان بخشی از ایران است که به زور -بخوانید با بی‌کفایتی شاهان قاجار- از سرزمین مادری خود جدا شده است. توضیح آنکه، جمهوری کنونی آذربایجان همراه با بخش‌های وسیع دیگری از قفقاز در سال 1192 شمسی (1813 میلادی) و در جریان معاهده استعماری و ننگین گلستان از خاک ایران جدا شد. بیتی که اردوغان به آن استناد می‌کند، از جمله اشعار حماسی فراوانی است که مردم آذربایجان در هر دو سوی باقی‌مانده و جداشده آن سامان، در اعتراض به بی‌کفایتی شاهان قاجار و در غم جدایی این بخش از سرزمین ایران سروده و زمزمه می‌کردند.»
به گفته مدیر مسوول روزنامه کیهان، اردوغان نمی‌داند که خواندن و انتشار این‌گونه اشعار (شعر حسرت) نه فقط در آذربایجان تحت اشغال شوروی سابق، بلکه در جمهوری آذربایجان هم به این علت که نشانه نارضایتی مردم از این جدایی است، جرم تلقی می‌شده و هنوز هم می‌شود. از این رو باید گفت اردوغان با بی‌خبری خود از تاریخ، به جای خودشیرینی برای دشمنان ایران و اسلام -بخوانید آمریکا و اسرائیل و عربستان- کام آنها را تلخ کرده است! وی ادامه داد: «مشکل اردوغان تنها بی‌خبری از بدیهی‌ترین مسائل تاریخی نیست، بلکه مشکل اساسی‌تر، بهره بسیار اندک ایشان از هوش و درک سیاسی است. رئیس‌جمهور ترکیه باید می‌دانست که آذربایجان بخش جدا شده‌ای از سرزمین ایران است و اگر از کمترین بهره هوشی برخوردار بود، این نکته بدیهی را درک می‌کرد که فقط کسانی می‌توانند از «جدایی ارس» نگران و ناراضی باشند که ارس بخشی از سرزمین مادری آنها بوده است. این نکته به وضوح از شعری که اردوغان به آن اشاره کرده است نیز قابل فهم است. شاعر از جدایی ارس گلایه می‌کند و به کسانی که آن را از ایران جدا کرده‌اند اعتراض دارد.»شریعتمداری در نهایت نوشت: «خُب، مگر نه اینکه ارس متعلق به ایران بوده است؟ بنابراین اردوغان بااندک بهره هوشی می‌توانست بفهمد که نه فقط ایران مخاطب شاعر در اعتراض به جدایی ارس نیست، بلکه آرزوی او، بازگشت بخش جدا شده به سرزمین مادری است. به بیان دیگر، اردوغان در حالی که قصد مجیزگویی برای دولت جمهوری آذربایجان را داشته است، حاکمیت آن را زیر سوال برده و خواستار الحاق جمهوری آذربایجان به سرزمین مادری خود شده است.»
هشدار نسبت به واکنش‌های تحریک‌آمیز
روزنامه جمهوری اسلامی نیز در ستون جهت اطلاع خود نسبت به اقدامات خودسرانه علیه ترکیه و سفارت آن در ایران هشدار داد. در این مطلب آمده است: «سخنان اردوغان در باکو که علیه تمامیت ارضی کشورمان بود، واکنش‌هایی را در داخل برانگیخته که بعضی از آنها معقول و منطقی و بعضی دیگر تحریک‌آمیز است. توجه به این نکته بسیار لازم است که در شرایط کنونی دشمنان درصدد تحریک احساسات برای اقداماتی مشابه حمله به سفارتخانه‌ها هستند که در سال‌های اخیر صورت گرفته و به زیان کشور بوده است. ضمن محکوم کردن سخنان مداخله‌جویانه اردوغان و انتشار مقالات، اظهارنظرهای منطقی و اقدامات سیاسی، باید از هرگونه اقدام تنش‌زا پرهیز شود.»
