ماهیت یک شرکت فعال در زمینه شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک، برای آن است که توجه افراد را به اتفاقات و وقایع مختلف جلب کند، چون الگوی تجاری آن براساس فروش توجه کاربرانش به شرکت‌های آگهی‌دهنده است. اینکه چه چیزهایی توجه چه کسانی را جلب می‌کنند و چه کاری می‌توان انجام داد تا آنها را از افرادی خاص دور نگه داشت، موضوعات حساسی هستند که اغلب مورد مناقشه‌اند. شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات پیام‌رسان مانند واتس‌اپ بیش از هر کارکرد دیگری، امکان در ارتباط بودن افراد با خانواده، دوستان و آشنایان‌شان را فراهم می‌آورند. در اغلب موارد این پیام‌رسان‌ها برای برقراری ارتباط راحت و بهتر در فضاهای کاری و تجاری هم پیشنهاد داده می‌شوند. این کاربرد مفید و معقولی است که به‌طور عمده بیشتر شبکه‌های اجتماعی برای کاربرانشان فراهم می‌کنند. اما از آنجاکه آنها در فضای مجازی هستند، بسیاری از بحث و جدل‌ها در آنها چندان شدید و وخیم نمی‌شود و حتی بسیاری فکر می‌کنند قوانین سفت و سختی بر آنها حکمفرما نیست.
با این حال اما احتمالا این شرایط از روز ششم ژانویه امسال به دو دلیل تغییر کرده است؛ دلیل اول اعلام فیس‌بوک برای بازنگری شرایط استفاده از خدمات واتس‌اپ است. این موضوع برای بسیاری از کاربران واتس‌اپ به معنای استفاده از اطلاعات شخصی‌شان در اهداف بیشتر و گسترده‌تر بود تا در نتیجه آن برای دانلود پیام‌رسان‌های تلگرام و سیگنال هجوم ببرند؛ دو اپلیکیشنی که تعداد کاربرانشان بسیار کمتر از واتس‌اپ است (حدود 500میلیون کاربر برای تلگرام و تعداد بسیار کمتر برای سیگنال)، اما استراتژی بازاریابی خودشان را بر مبنای تعهد در جهت حفظ حریم شخصی کاربرانشان گذاشته‌اند. با این اوصاف است که براساس آمار منتشر‌شده از سوی Sensor Tower، از روز ششم ژانویه تا روز نوزدهم این ماه اپلیکیشن سیگنال 45میلیون‌بار و اپلیکیشن تلگرام 36میلیون‌بار دانلود شده‌‌اند. «پاول دوروف» بنیان‌گذار تلگرام این اتفاق را «بزرگترین مهاجرت دیجیتالی در تاریخ بشریت» خوانده است.
اتفاق غیرمنتظره دیگری که در ششم ژانویه افتاد، شورش و حمله به کنگره آمریکا بود که در واکنش به آن اپل اپلیکیشن پارلر را از اپ‌استور خودش حذف کرد و آمازون هم ارائه خدمات میزبانی روی سرویس ابری خودش را به آن متوقف کرد. پارلر که شبکه اجتماعی شبیه توییتر است، بیشتر موردتوجه طرفداران دونالد ترامپ بود و گفته می‌شود شورش‌های منجر به حمله به کنگره آمریکا از آنجا نشات گرفته است. در نتیجه این اتفاق گروه‌هایی مانند ProudBoys که در واقع میهن‌پرستان متعصب و طرفدار خشونت هستند، به سرعت به تلگرام هجوم بردند. آنها اقدامات مشابهی را که در پارلر انجام می‌دادند، در کانال‌های عمومی تلگرام تکرار کردند. به این ترتیب بود که تلگرام بعضی از این کانال‌های عمومی را حذف کرد اما واقعیت این است که در نهایت نمی‌توان صدای معترضان را خاموش کرد. «الکساندرا عمران» از دانشگاه برن که در زمینه کاربرد سیاسی رسانه‌های آنلاین مطالعه می‌کند، معتقد است که وقتی دسترسی به کانال‌های عمومی برای اعضای جدید امکان‌پذیر نباشد، آنها به‌سراغ درست‌کردن گروه‌های خصوصی می‌روند تا بتوانند اقدامات و اعتراضات‌شان را مدیریت کنند. در این میان تلگرام هم معمولا از افشای آنچه در کانال‌های خصوصی‌اش می‌گذرد، امتناع می‌کند. تا پیش از مراسم تحلیف جو بایدن ریاست‌جمهوری جدید ایالات‌متحده آمریکا، بیشترین نگرانی‌ها معطوف به احتمال این بود که این کانال‌ها می‌توانند برای برنامه‌ریزی حملات خشونت‌بار مورد استفاده قرار بگیرند. هرچند در نهایت این مراسم برگزار شد و چنین حملاتی هم در آن اتفاق نیفتادند، اما خطر چنین اتفاقاتی همچنان وجود دارد.
رشد استفاده از تلگرام و سیگنال احتمال چنین نگرانی‌هایی را تقویت می‌کند. با این حال اما پیام‌رسان‌ها همچنان تاثیرات مفید و گسترده‌ای بر زندگی آنلاین ما دارند. رسانه‌های اجتماعی نوعی فضای عمومی را در جهان ایجاد می‌کنند که در عین حال بستر مناسبی برای تشدید و تسریع روند سرایت جنجال‌ها و اعتراض‌هاست. در دنیای خصوصی اپلیکیشن‌های پیام‌رسان اما بارها ثابت شده است که امکان بازسازی سدهایی مجازی برای آنکه جلوی سیل مباحث میان کاربران گرفته شده و جریان سالمی ایجاد شود، وجود دارد.
گفت‌وگوهایی که در فضای عمومی بحث‌برانگیز و باعث اختلاف هستند، می‌توانند در فضای خصوصی به شکلی زیرکانه و نه جنجالی مدیریت شوند. «اروین گوفمان» جامعه‌شناس و نویسنده کتاب «نمایش خود در زندگی روزمره»، میان رفتار «جلوی‌صحنه» که همه آن را می‌بینند و زندگی «پشت‌صحنه» که شامل تکرار و فراهم‌کردن شرایط به کمک آنهایی است که بخشی از این پروژه هستند، تفاوت بزرگی می‌گذارد. «کاریسا ولیز» از دانشگاه آکسفورد، در این مورد می‌گوید: «برای داشتن روح و روانی سالم، ما به هر دو؛ جلو و پشت صحنه نیاز داریم. در دنیای آنلاین امروزی ما بخش پشت‌صحنه را به عقب هل می‌دهیم تا فراموش شود. داشتن فضای ارتباطی خصوصی مانند پیام‌رسان‌ها این کار را ساده‌تر می‌کند.»
رقابت بر سر حفظ حریم خصوصی
پیام‌رسان‌ها عملکرد متفاوتی با شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک، توییتر و اینستاگرام دارند. این تفاوت به دو دلیل اساسی است؛ دلیل اول دسترسی است. وقتی کاربران در شبکه اجتماعی فیس‌بوک پستی را منتشر می‌کنند، نرم‌افزار خود این شرکت تصمیم می‌گیرد که کدام‌یک از دوستان آنها آن پست را به‌صورت خودکار ببینند و بقیه برای پیدا‌کردن آن پست ناچارند کمی بگردند. اگر آن پست محبوب و پرطرفدار بشود، نرم‌افزار آن را بیشتر در دسترس قرار می‌دهد. وقتی کاربری در واتس‌اپ یک پیام می‌فرستد، آن پیام تنها به یک شخص یا یک گروهی که او مشخص کرده، ارسال می‌شود. در اپلیکیشن‌های پیام‌رسان، مردم می‌دانند با چه‌کسی درحال صحبت و تعامل هستند.
تفاوت دیگر مربوط به الگوهای تجاری است. شرکت‌های فعال در زمینه شبکه‌های اجتماعی نیاز دارند که بدانند کاربرانشان درباره چه چیزی صحبت می‌کنند، چه چیزی را می‌بینند و لایک می‌کنند تا به این ترتیب بتوانند خدمات موردنظر شرکت‌های آگهی‌دهنده را به شکلی بهتر به آنها بدهند. شبکه‌های اجتماعی برای افزایش درآمدزایی از این طریق نیاز به الگوریتم‌هایی دارند که به کاربران چیزهای بیشتری برای لایک‌کردن یا دست‌کم دیدن، ارائه کنند. پیام‌رسان‌ها اما هیچ دلیلی برای خواندن پیام‌های کاربرانشان ندارند و حتی در بعضی موارد این امکان را به کاربرانشان می‌دهند که اجازه دسترسی کمتری به آنها بدهند و این در راستای ایجاد اعتماد برای حفظ حریم‌خصوصی کاربران، اهمیت زیادی دارد. واضح است که کاربران با در نظر گرفتن این موارد، استفاده از سرویس‌های پیام‌رسان را به شبکه‌های اجتماعی ترجیح می‌دهند. در سال 2019 مارک زاکربرگ بنیان‌گذار فیس‌بوک به این موضوع اشاره کرد که «ارسال و دریافت پیام به‌صورت خصوصی، استوری‌های موقت و گروه‌های کوچک، به‌سرعت در ارتباطات آنلاین رشد می‌کنند و با استقبال کاربران مواجه می‌شوند.» براساس اطلاعات منتشر‌شده از سوی شرکت فیس‌بوک، تعداد کاربران این شبکه اجتماعی در اروپا- که برابر 305میلیون نفر است- از پایان سال 2019 تا حالا افزایش پیدا نکرده است. جالب آنجاست که در فصل سوم سال گذشته میلادی تعداد کاربران فعال روزانه فیس‌بوک در آمریکای‌شمالی حتی برای اولین‌بار رو به کاهش گذاشت. آمار منتشر‌شده از سوی Sensor Tower هم نشان می‌دهد که میزان زمان صرف شده برای استفاده از پنج اپلیکیشن شبکه اجتماعی محبوب جهان در سال 2020 تا 5 درصد کاهش پیدا کرده است. این درحالی است که این زمان برای اپلیکیشن‌های پیام‌رسان پرطرفدار تا 3/ 2درصد افزایش داشته است.
