د کتر محمد حسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی استاد د انشکد ه د اروسازی
تحریریه زندگی آنلاین : سیاه‌د انه گیاهی است علفی و یکساله به ارتفاع تا 40 سانتی‌متر که گاه از کرک‌های ظریف پوشید ه شد ه است. برگ‌های آن د ارای تقسیمات زیاد ی است به طوری که باریک و به شکل نخ‌مانند د رآمد ه است. گل‌ها تک‌تک بر روی ساقه قرار گرفته‌اند و به رنگ سفید مایل به شیری می‌باشند . کناره‌ی گلبرگ‌ها اکثراً به صورت نوار نازکی به رنگ سبز و یا مایل به آبی می‌باشد . د انه‌های این گیاه سیاه‌رنگ، زاویه‌د ار و معطر است و د ر صورتی که له شوند ، بوی تند تری از آنها ساطع می‌شود . گل‌ها بیشتر د ر بهار ظاهر می شوند و د انه‌ها د ر تابستان به رشد کامل می‌رسند . سیاه‌د انه د ر جنوب اروپا، بعضی از نواحی آسیا و نقاط مختلفی از ایران می‌روید . قسمت مهم و مورد استفاد هی آن د انه‌ها هستند .
ترکیبات مهم:
یکی از اصلی‌‌ترین ترکیبات د انه‌ی این گیاه روغن ثابت است که حد ود 40 د رصد از وزن آن را تشکیل می‌د هد . مهم‌ترین اسید های چرب این روغن لینولئیک، اولئیک، پالمتیک و استئاریک است. اسانس سیاه‌د انه حد اکثر 4/1 د رصد می‌باشد که مهم‌ترین اجسام آن تیموکینون و نیژلون است.
د یگر ترکیبات مهم سیاه‌د انه عبارتند از: آلکالوئید از جمله نی‌ژلامین‌ان‌اکساید ، ساپونین از جمله ملانتین، اسید های آمینه از جمله آرژینین، میتونین، لیزین، گلیسین و لوسین، فیتواسترول‌ها، پروتئین به میزان 21 د رصد ، کربوهید رات 35 د رصد ، چربی 36 د رصد ، فیبر خام، املاح کلسیم، آهن، سد یم، پتاسیم، اسید های گلوتامیک و آسکوربیک.
بیشتربخوانید:
تاریخچه:
بر طبق مد ارک موجود ، مصرف سیاه‌د انه به 2000 سال پیش باز می‌گرد د و بنا به برخی گزارش‌ها، استفاد ه سنتی د انه آن مربوط به 1400 سال قبل می‌شود . سیاه‌د انه د ر مقبره توتن‌خامن آشاه پید ا شد . مصرف آن د ر خاورمیانه آغاز و د ر سراسر آروپا و آفریقا گسترد ه شد . مصریان باستان معتقد بود ند که گیاهان د ارویی مانند ه سیاه‌د انه، نقش مهمی د ر زند گی پس از مرگ د ارند . د یوسکورید ، پزشک یونانی، د ر قرن اول بعد از میلاد ، بر اساس مد ارکی، مصرف د انه گیاه را برای مشکلات متنوعی از جمله: سرد رد ، د ند اند رد ، گرفتگی بینی و کرم‌های رود های موثر می‌د اند .
د اروشناختی و اثرات مهم:
یکی از مهم‌ترین خواص سیاه‌د انه تأثیر مطلوب آن بر سیستم رود های – معد های است. این گیاه ضد نفخ بود ه و د ر رفع کولیک مؤثر می‌باشد . همچنین د ر د رمان اسهال (ساد ه و خونی)، رفع یبوست و تسکین هموروئید (بواسیر) مؤثر است.
طی مطالعات فراوان تأثیر سیاه‌د انه د ر بالا برد ن مقاومت و ایمنی بد ن و اثرات ضد سرطانی آن به اثبات رسید ه است. تحقیقات نشان د اد ه است که مخلوط گیاهان سیاه‌د انه و زعفران به همراه سیستئین و ویتامین E اثرات جانبی سیس‌پلاتین (شامل عوارض نفروتوکسیسیته سیس پلاتین) را د ر موش‌های آزمایشگاهی کاهش می‌د هد .
همچنین، سیاه‌د انه د ر آزمایش‌های خارج از بد ن باعث افزایش تعد اد ی از اینترکولین‌های انسانی و تغییر ماکروفاژها شد ه است. همین آزمایش‌ها خاصیت ضد تومور (ضد بعضی سلول‌های کارسینوما) سیاه‌د انه را نشان د اد ه است. این آزمایش‌ها د ر د اخل بد ن نیز به طور کامل انجام شد ه است.
د ر کشت سلول‌های انسانی تیموکینون و د ی‌تیموکینون خاصیت سیتوتوکسیک را نشان د اد ه است.
آزمایش د یگری بر روی موش نشان د اد ه که سیاه‌د انه قاد ر به خنثی کرد ن سموم کبد ی است.
بیشتربخوانید:
مصرف موضعی این گیاه به شکل مرهم، که از له‌شد هی د انه‌ها به د ست می‌آید ، برای کاهش تورم و به خصوص د رد روماتیسم مؤثر است. روغن سیاه‌د انه نیز ضد ورم است و به عنوان ضد اکسید ان قوی عمل می‌کند .
یکی د یگر از خواص سیاه‌د انه که د ر تحقیقات جد ید مورد تأیید قرار گرفته، تسکن سرد رد است. خاصیت د یگر آن، کاهش قند خون می‌باشد و برای افراد ی که به انسولین وابسته نیستند ، مفید است. سیاه‌د انه کرم‌کش نیز می‌باشد و اسانس آن خاصیت ضد کرم و ضد میکروب د ارد .
د ر قد یم از سیاه‌د انه برای د رمان آب‌مروارید ، آبسه‌ها، پارازیت‌ها و د یگر موارد عفونی استفاد ه می‌کرد ند .
سیاه‌د انه برای زنان د ر تحریک قاعد گی (به عنوان قاعد ه‌آور) و افزایش شیر مؤثر است و آزمایشی که روی موش انجام گرفته، نشان د اد ه است که د ر رحم نیز خاصیت ضد انقباض ایجاد می‌کند .
د ر مطالعه‌ای مصرف د انه‌ی سیاه‌د انه د ر موش یک تا د ه روز پس از آمیزش جنسی باعث جلوگیری از حاملگی شد ه است. تحقیق د یگری بر روی همین جانور نشان د اد ه است که مصرف سیاه‌د انه باعث کاهش فشار خون سرخرگی می‌شود که احتمال می‌رود چنین اثری را د ر انسان نیز د اشته باشد .
د ر حال حاضر از سیاه‌د انه به عنوان اد ویه و طعم‌د هند ه استفاد هی زیاد ی د ر جهان می‌شود .
احتیاط:
گزارش‌های ناد ری از حساسیت موضعی به روغن سیاه‌د انه وجود د ارد .
مصرف د ر د وران بارد اری و شیرد هی:
مصرف سیاه‌د انه د ر د وران شیرد هی بلامانع است، ولی مصرف روغن و یا د انه‌ی آن د ر د وران بارد اری توصیه نمی‌شود .
طریقه و میزان مصرف:
6/0 تا 2/1 گرم د انه‌ی له‌شد ه د ر چای گرم نوشید ه شود .
بیشتربخوانید:
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شد ه:
سقط‌کنند ه، آمیب‌کش، ضد د رد ، ضد میکروب، ضد سرطان، پاد زهر جیوه، ضد حساسیت، ضد اکسید ان، ضد اکسی‌توسیک (ضد انقباض رحم)، ضد اسپاسم، ضد ویروس، بازکنند هی برونش‌ها، ضد قارچ، ضد نفخ، CNS د پرسانت، ضد حاملگی، هضم‌کنند ه، معرق، اد رارآور، شیرافزا، کاهش‌د هند هی پرفشاری خون، کاهش‌د هند هی اوره‌ی خون، محافظ کبد ، محرک سیستم ایمنی بد ن، حشره‌کش، کرم‌کش، مسهل، محرک تنفسی و تقویت‌کنند هی معد ه.
نکات قابل توجه:
1- د ر صفحه‌ی 88 کتاب هند بوک آومد یسینال هربز چاپ د وم سال 2002 جیمز اِی. د اک از قول پیغمبر عظیم‌الشأن اسلام، حضرت محمد (ص)، د ر مورد سیاه‌د انه چنین نوشته است:
«حضرت محمد (ص) سیاه‌د انه را د وای همه د رد ها می‌د انستند و از 1400 سال قبل مصرف آن را به مسلمانان توصیه فرمود ه‌اند ؛ به همین جهت سیاه‌د انه یکی از مشهورترین گیاهان د ارویی د ر جهان اسلام است.»
2 – تحقیقات وسیعی که طی سالیان د راز به خصوص د هه‌های اخیر بر روی سیاه‌د انه انجام و د ست‌کم بیش از سی اثر مهم آن کشف شد ه، حاکی از اهمیت این گیاه پرارزش است که توصیه‌ی حضرت رسول اکرم (ص) را مورد تأیید قرار می‌د هد .
3 – با توجه به خواص باارزش سیاه‌د انه می‌توان آن را به طرق مختلف از جمله د ر انواع غذاها، ترشی‌ها، نان‌ها، اد ویه‌جات و طعم‌د هند ه‌ها مصرف نمود .