«دنیای‌اقتصاد» برای بررسی مسائل مطرح‌شده طی روزهای اخیر و چالش‌های کشور در برداشت از میادین مشترک با همسایگان سراغ محمدعلی خطیبی، مدیر سابق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت و نماینده اسبق ایران در اوپک رفته است. خطیبی بر این باور است که ایران در بحث دیپلماتیک دچار مشکلاتی است که مانع تحقق عملیات مشترک تولید و کاهش هزینه‌ها شده است. از سوی دیگر هم مسائل مدیریتی، قانون‌گذاری، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و کمبود تکنولوژی هم از دیدگاه خطیبی، دیگر موانع بر سر راه توسعه میادین مشترک نفتی است.
مجلس یا دولت؛ دو روایت متضاد از یک مساله
روز دوشنبه، در جریان بهره‌برداری از طرح توسعه میدان نفتی آذر در دهلران، بیژن نامدارزنگنه، وزیر نفت اعلام کرد ایران در تمامی میادین مشترک نسبت به همسایگان وضعیت بهتری دارد. او در ادامه با تاکید بر اینکه سیاست دولت مبنی بر اولویت بهره‌برداری از میادین مشترک نفت و گاز است، افزود: «تعهد وزارت نفت در این دوره بر تعیین تکلیف و توسعه همه میادین مشترک تا پایان دولت است، تمامی میادین مشترک مانند پارس جنوبی یا به بهره‌برداری بسیار مطلوبی رسیده‌اند یا با وجود همه تحریم‌ها، صاحب قرارداد و پیمانکار شده‌اند.»
حسن روحانی هم که به‌صورت ویدئو کنفرانس در این مراسم شرکت کرد، موضعی مشابه زنگنه اتخاذ کرد و در سخنرانی خود گفت: «یکی از مواردی که برای احقاق حقوق مردم تلاش شده است، مساله بهره‌برداری از منابع مشترک نفتی و گازی است که در این بخش کار بسیار بزرگی انجام گرفته است.» رئیس‌جمهور رسیدن تولید گاز ایران در پارس جنوبی به سطح برداشت قطر و همچنین 5 برابر شدن تولید نفت در میادین غرب کارون که با عراق مشترک هستند را دو نمونه از چنین اقداماتی مطرح کرد.
هنوز چند ساعت از سخنان زنگنه و روحانی نگذشته بود که مجلس در مصوبه‌ای وزارت نفت را از طریق بخش‌های خصوصی، تعاونی و نهادهای عمومی غیر دولتی مکلف کرد در طرح‌های توسعه با در نظر گرفتن اولویت میادین مشترک نفتی به نحوی عمل کند که فرصت‌های بهره‌برداری کاملا به نفع جمهوری اسلامی باشد. به گزارش «ایسنا» این پیشنهاد توسط علی خضریان، نماینده تهران مطرح شد. او در توضیح دلایل خود گفته است: «تولید و توسعه میادین مشترک نفتی و گازی با کشورهای همسایه یکی از راهبردهای اساسی جمهوری اسلامی ایران در عرصه انرژی است که متاسفانه کشورهای همسایه از فقدان ساز وکار مشخص تولید از میادین مشترک سوءاستفاده کرده و با شتاب بخشیدن به تولید منابع نفتی و گازی ما را به یغما می‌برند.»
او در ادامه و دقیقا برخلاف اظهارات زنگنه و روحانی مدعی شد که این دولت اقدامی در این راستا نداشته است. خضریان گفت: «با گذشت 7 سال از وزارت آقای زنگنه با وجود برنامه مربوط به برداشت منابع از میادین فرزاد A و B و فاز 11 پارس جنوبی نه تنها اقدام موثری جهت توسعه و تولید از این میادین انجام نگرفته بلکه قراردادها و توافق نامه‌های منعقد شده با پیمانکاران داخلی نیز فسخ شده است.»
مساله میادین نفتی مشترک با همسایگان از دیرباز یکی از مهم‌ترین چالش‌های صنعت نفت ایران بوده است و مشکلات و ضعف‌های بی‌چون و چرایی در زمینه مواردی مانند عدم سرمایه‌گذاری کافی، سرعت بسیار پایین تجهیز و توسعه، ضعف تکنولوژیک، هزینه‌های سرسام‌آور توسعه، ضعف‌کیفی و مباحث تکنیکی و فنی مربوط به نگهداشت سطح تولید و افت شدید برخی از میادین مشترک وجود دارد. اما شاید بتوان گفت که آنچه نمایندگان مجلس عنوان می‌کنند چندان هم با واقعیات صنعت نفت همخوانی ندارد.
ضعف دیپلماسی انرژی و عدم اجرای عملیات مشترک
از این رو برای بررسی وضعیت میادین نفتی مشترک سراغ محمدعلی خطیبی، مدیر سابق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران رفتیم. خطیبی با اشاره به تفاوت روش‌های استفاده از میادین مشترک در جهان گفت: «فرهنگ استفاده از میادین مشترک در برخی نقاط این‌گونه است که طرفین طبق توافقاتشان با یکدیگر عملیات مشترک انجام می‌دهند و به جای اینکه هر طرف برنامه خودش را مستقلا اجرا کند، طرفین توافق می‌کنند که مثلا یک شرکت واحد، میدان مشترک را توسعه می‌دهد.»
نماینده اسبق ایران در اوپک این روش توافقی و عملیات مشترک را بهترین نوع بهره‌برداری از میادین مشترک می‌داند که منجر به کاهش هزینه‌ها می‌شود و عواید حاصل از نفت تولید شده را بین شرکا تقسیم می‌کند.
شاید بتوان گفت یکی از مشکلات اساسی کشور درباره میادین مشترک مساله ضعف در دیپلماسی انرژی باشد. خطیبی با تاکید بر اهمیت دیپلماسی در این حوزه می‌گوید:«متاسفانه ما در میادین مشترک نتوانستیم با همسایه‌ها به این توافق برسیم که توسعه میدان‌های مشترک نفتی را تحت عملیات مشترک پیش ببریم.»
وی در ادامه افزود که برنامه عملیات مشترک در صورت تحقق می‌تواند منجر به کاهش چشمگیر هزینه‌ها شود. از سوی دیگر، مشکلات عدیده کنونی که میادین نفتی مشترک با آن روبه‌رو هستند، کاهش می‌یابد، چراکه برخی از میادین به‌دلیل تلاش طرفین برای برداشت بیشتر، دچار آسیب‌های جدی و اصطلاحا افت زودرس شده‌اند که نمونه‌های آن در حال حاضر هم وجود دارد.
خطیبی در ادامه با اشاره به ضعف ایران در حصول توافق با همسایگان جنوبی و غربی بر سر عملیات مشترک عنوان کرد: « ما در متقاعد کردن همسایگان موفق نبودیم و هر طرف برای خودش از این میادین برداشت می‌کند. ما به دلایل جنگ و تحریم‌ها در طی 3 دهه گذشته دچار مشکلات بزرگی از نظر تکنولوژی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و شرکت‌های توانمند بین‌المللی داشتیم. اما همسایگان ما با استفاده از تکنولوژی‌های نوین، جذب سرمایه‌گذاران بزرگ خارجی و به کارگیری شرکت‌های نفتی بین‌المللی در عملیات‌های تولیدی خود توانسته‌اند در برخی نقاط از ما بهتر عمل کنند. هرچند این مساله هم میدان به میدان فرق دارد و نمی‌توان یک حکم کلی درباره همه میادین مشترک صادر کرد. در برخی از میادین ایران بهتر عمل کرده است و در برخی میادین دیگر همسایگان ما.»
آن‌گونه که به‌نظر می‌رسد کشور در پیشبرد دیپلماسی انرژی برای توافق با همسایگان طی چند دهه اخیر، برای طرح عملیات مشترک در میادین گازی و نفتی چندان موفق عمل نکرده است. مساله‌ای که می‌توانست با وجود مشکلاتی که کشور در دوران تحریم‌ها با آن روبه‌رو شده است، معافیت تحریمی حتی برای کشور ایجاد کند. کما اینکه مواردی از این دست هم اکنون نیز وجود دارد.
توسعه میادین نفتی مشترک نیازمند دیدی متفاوت است
خطیبی با اشاره به مسائل مورد بحث در داخل کشور عنوان کرد: «ما همیشه این بحث افزایش تولید میادین مشترک نفتی را در اولویت‌هایمان گذاشته‌ایم. در برنامه پنج ساله، سند چشم‌انداز توسعه و اسناد بالادستی آمده است که اولویت همواره با میادین مشترک است، اما به‌رغم این اولویت‌بندی، آن مقداری که باید و شاید نتوانسته‌ایم موفق باشیم. در شرایطی که رقبای ما دسترسی به سرمایه‌های بین‌المللی و تکنولوژی‌های جدید دارند ما از رقبا عقب ماندیم، سرمایه و برنامه‌ریزی مورد نیاز را فراهم نکردیم و به‌نظر من در این زمینه موفق نبودیم.»
او بخش دیگری از مشکلات را در نگاه غالب در طرح‌های توسعه بخش نفت و گاز می‌داند که در آنها با دیدی یکسان به سراغ میادین مشترک و غیر مشترک در کشور رفته و اظهار کرد: «من فکر می‌کنم ما دو مشکل درتوسعه منابع مشترک نفتی داشته‌ایم. یکی اینکه می‌خواهیم با همان دیدی که سراغ میادین داخلی و غیر مشترک رفتیم، میادین مشترک را توسعه بدهیم؛ در‌حالی‌که اوضاع کاملا در این 2 مورد متفاوت است. اگر ما میادین غیر مشترکمان را 20 سال دیگر هم توسعه دهیم هیچ مشکلی پیش نمی‌آید؛ اما اگر سراغ توسعه میدان‌های مشترک نرویم از طرف مقابل عقب خواهیم افتاد و آنها به سرعت برداشت خود را بدون توجه به ما ادامه می‌دهند.» خطیبی بر این باور است که از همین رو باید دیدگاه متفاوتی نسبت به میادین مشترک وجود داشته باشد و اولویت‌هایی اجرایی و واقعا خاص برای آنها قائل باشیم.
مشکل و گره‌گاه دوم از نظر معاون اسبق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران نیز مساله عدم سازماندهی مناسب است. محمد علی خطیبی در پایان با اشاره به این امر که سازماندهی و قوانینی که برای میادین غیرمشترک وجود دارد، نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای یک میدان مشترک نفتی باشد و حتی در برخی موارد دست و بال مجری آن را نیز می‌بندد به مصوبه مجلس اشاره کرد و گفت: «در ادوار و سال‌های مختلف، مجالس متفاوتی آمدند و گفتند که اولویت تولید باید برای میادین مشترک باشد که اتفاق خوبی است. اما بالاخره باید این مصوبه‌ها در چارچوب قوانین، ردیف‌ها و بودجه‌های خاص و تعریف یکسری آزادی عمل‌ها برای تولید در میادین مشترک اعمال شود. تکرار یک جمله قدیمی دردی از صنعت نفت ما دوا نمی‌کند.» خطیبی در پایان عنوان کرد که باید از کلی‌گویی فاصله بگیریم و اگر واقعا خواهان این هستیم که اتفاقی در این زمینه رخ دهد، باید نگاه کرد و دید که گره مشکلات کجاست. گفتن این جمله که اولویت با میادین مشترک نفتی است، به چیزی مانند آن جمله‌ای تبدیل شده که بحث انتقال تکنولوژی در تمام قراردادهای خارجی ما همیشه آورده شده است و هیچ شرکت خارجی هم دو دستی تکنولوژی خود را به ما تقدیم نکرده است. باید از کلی‌گویی فاصله بگیریم و آسیب‌شناسی کنیم تا دریابیم چرا طی حداقل 30 سال اخیر ما در میادین مشترک آن‌طور که می‌خواستیم، نتوانسته‌ایم عمل کنیم.
