درختکاری و حفظ محیط زیست در سیره پیشوایان معصوم(ع)

محیط زیست امانتی الهی

خداوند زمین را آفرید و آن را دراختیار انسان قرار داد تا ببیند که بشر پس از مطالعه و شناخت لازم، چگونه از این امانت الهی بهره می گیرد و با مواهب و نعمت های زیست محیطی چگونه رفتار می کند. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: «إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَی الْأَرْضِ زِینَهً لَّهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا[1]: ما هر چه را که روی زمین است زینت آن قرار دادیم تا آنان را امتحان کنیم که کدامیک از نظر عمل و رفتار بهتر هستند.»

نعمت ها و امکانات زمانی در راستای هدف آفرینش قرار می گیرند که از آنها به درستی بهره برداری و از افراط و تفریط پرهیز شود. محیط زیست متعلق به همگان است و هر انسانی وظیفه دارد که در حفظ و آبادانی آن بکوشد، زیرا سلامت محیط زیست پیوند تنگاتنگ با حیات سالم جامعه دارد. همان گونه که درباره بدن، بهداشت و پیشگیری بر درمان مقدم است، تأمین فضای سبز و محیط زیست سالم بر جبران خسارت های ناشی از تخریب محیط زیست مقدم است.[2] بنابراین یکی از مسائل مهمی که بستر سعادت و کمال انسان را مهیا می سازد، داشتن محیطی سالم است تا آدمی بتواند در عرصه آن به تربیت جسم و روان خویش بپردازد.

محیط زیست طبیعی سالم تأثیر بسیار مثبتی بر زندگی انسان دارد. محیط پاک، آراسته و خرم زندگی را شاداب می سازد. شنیدن آواز روح بخش پرندگان، آهنگ دلربای جویباران، صفای سبز سبزه زاران و… فواید درخشانی را برای حیات بشر به ارمغان می آورد و آدمی با تماشای این منظره ها احساس آرامش، نشاط و آسایش می کند. برعکس، آسیب رساندن به محیط زیست و نابودی طبیعت، زیان های جبران ناپذیری را به زندگی بشر وارد می سازد، لذا در آموزه های مکتب حیات بخش اسلام توجه ویژه ای به محیط زیست شده است.

یکی از این راهبردها کاشت درخت و توسعه فضای سبز است که تأثیر زیادی در بهداشت زندگی و سلامت محیط زیست دارد. نبی مکرم اسلام(ص) در این زمینه می فرمایند: «ثَلاثَهٌ یَجلینَ البَصَرَ: النَّظَرُ إلَی الخُضرَهِ و النَّظرُ إلَی الماءِ الجاری و النَّظَرُ إلَی الوَجهِ الحَسَن؛[3] سه چیز مایه روشنایی دیده است: نگاه کردن به سبزی، آب روان و صورت نیکو.» اگر روشنایی و تقویت چشم افراد در دیدن فضای سبز و آب روان است، معلوم می شود که ایجاد فضای سبز و احداث بوستان و روان ساختن جوی آب برای سالم سازی محیط زیست مطلوب دین اسلام است؛ نه در ایجاد آنها و نه در حفاظت از آنها قصور سزاست و نه در نگهداری منابع زیست محیطی و مراتع سستی به جاست.[4]

اهمیت درختکاری

درخت یکی از زیباترین مظاهر خلقت و جلوه ای از تجلیات آفریدگار عالم است. به دلیل نقش حیاتی این پدیده باارزش در زندگی تمام موجودات زنده به ویژه انسان، کاشت آن در ادیان و فرهنگ های مختلف جهان مورد تأکید قرار گرفته است. دین مقدس اسلام در رهنمودهای خود مسلمانان را به کاشت درخت و توسعه فضای سبز تشویق و ترغیب کرده است؛ زیرا درختکاری نماد آبادانی، شاخص سرسبزی، مظهر حیات و باعث لطافت هوا و موجب آسایش انسان و صفا و پاکی طبیعت است.

قرآن کریم می فرماید: «وَبَشِّرِ الَّذِین آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ کُلَّمَا رُزِقُواْ مِنْهَا مِن ثَمَرَهٍ رِّزْقاً قَالُواْ هَـذَا الَّذِی رُزِقْنَا مِن قَبْلُ وَأُتُواْ بِهِ مُتَشَابِهاً…؛[5] به کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند بشارت ده که باغ های بهشتی برای آنهاست که نهرها از پای درختانش جاری است. هر زمان که میوه ای از آن به آنان داده شود، می گویند این همان است که قبلاً به ما روزی داده شده بود و میوه هایی که برای آنان آورده می شود، همه از نظر خوبی و زیبایی یکسان اند.»

کاشت درخت در اسلام در ردیف بهترین و مقدس ترین کارهای خیر همچون تعلیم دانش، ساختن مسجد، به ارث گذاشتن کتب علمی و… قرار دارد؛ لذا شایسته است که مسلمانان برای حفظ محیط زیست نسبت به کاشت درخت مبادرت ورزند. نبی مکرم اسلام(ص) در این باره می فرمایند: «اِن قَامَت السَّاعَه أَی الْقِیَامَه وَفِی یَد أحدکُم فسیله نَخْلَه صَغِیرَه، فإن اسْتَطَاعَ أَن لَا یقوم من مَکَانَهُ، حَتَّی یغرسُها فلیغرسها؛[6] اگر عمر جهان پایان یابد و قیامت فرا رسد و یکی از شما نهالی در دست داشته باشد، چنانچه به قدر کاشتن آن فرصت باشد، باید آن را بکارد.»

و نیز می فرمایند: «اگر مسلمانی درختی را بکارد و پرنده یا انسان یا دیگر حیوانات از میوه آن بخورند، برای او صدقه محسوب می شود.»[7]شخصی از امام صادق(ع) سئوال کرد که برخی می گویند کشاورزی و کاشت درخت مکروه است. آن حضرت در پاسخ فرمودند: «اَزرَعُوا وَ اغرِسُوا فَلا وَ اللهِ مَا عَمِلَ النّاسُ عَمَلاً أحَلَّ وَ لا أطیبَ مِنه؛[8] کشاورزی و درختکاری کنید، به خدا سوگند کاری حلال تر و پاکیزه تر از آن نیست.»

و نیز: «شش خصلت است که انسان مؤمن پس از مرگ از آنها بهره مند می شود، یکی از آنها کاشت درخت است.»[9]حضرت علی(ع) در نامه خود به مالک اشتر می فرمایند: «لْیَکُنْ نَظَرُکَ فِی عِمَارَهِ الْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اسْتِجْلَابِ الْخَرَاجِ لِأَنَّ ذَلِکَ لَا یُدْرَکُ إِلَّا بِالْعِمَارَهِ وَ مَنْ طَلَبَ الْخَرَاج لِأَنَّ ذَلِکَ لَا یُدْرَکُ إِلَّا بِالْعِمَارَهِ؛[10]  باید کوشش تو در آبادانی زمین بیشتر از جمع آوری مالیات باشد؛ زیرا مالیات جز با آبادانی فراهم نمی گردد.»این احادیث و روایات، بیانگر توصیه پیشوایان معصوم(ع) به اهمیت درخت و درختکاری است، اما متأسفانه با پیشرفت تکنولوژی، تخریب جنگل ها و نابودی درختان رو به افزایش است و بشر امروزی به این عمل ضداخلاقی خود اعتراف دارد.

توجه به اصول درختکاری

در سیره عملی پیشوایان معصوم(ع) نحوه صحیح کشت درختان مطرح شده است. روایات منقول از آن بزرگواران نشان می دهد که در روش کاشت درختان باید دقت شود و کشاورز هنگام کاشت و پیوند درخت باید از شیوه های درست و نتیجه بخش استفاده کند، وگرنه درختان وی آفت زده و کم میوه یا بی میوه خواهند شد.

رسول اکرم(ص) فرمودند: «حضرت عیسی(ع) از شهری عبور می کرد که درختان آن را کرم خورده بود. مردم نزد ایشان آمدند و مشکل خود را با ایشان در میان گذاشتند. آن حضرت فرمودند: داروی این مرض در اختیار خودتان است. شما عادت دارید به هنگام کاشتن درخت اول خاک به پای آن بریزید، در حالی که نباید این کار را بکنید بلکه سزاوار است که اول آب به ریشه های درخت بریزید؛ آنگاه خاک بر آن بریزید تا کرم در درختان کرم نکند.» مردم به دستور آن حضرت عمل کردند و این مشکل برطرف شد.»[11]

تأثیر درخت بر جسم و روح

انسان موجودی است اجتماعی که علاوه بر تعامل با همنوعان خود، با طبیعت نیز ارتباط دارد و در پرتو بهره مندی از مواهب محیط زیست، استعداد و قوه خلاقیت او شکوفا می شود. یکی از مؤلفه های مهمی که در جسم و روان انسان تأثیر بسیار مثبت دارد، ارتباط با فضای سبز است که موجب نشاط و موجد انگیزه برای حرکت به سوی رشد و تکامل است. تماشای گیاهان و نگاه به منظره های زیبا و دلربا از مواردی است که ره یافت های علم روان شناسی بر آن مهر تأیید زده است.

درختان، مراتع و جنگل ها تأثیر بسیار چشمگیری بر جسم و روح آدمی دارند. دین اسلام در آموزه های خود مردم را به تماشای گیاهان سرسبز و نگاه به مناظر جذاب آنها دعوت کرده است. تماشای گل های رنگارنگ و لطیف، شاخه های سرسبز درختان و ترکیب موزون برگ ها انسان را غرق در لذت و شادی می کند و افسردگی و غم ها را از بین می برد.امام صادق(ع) در این باره می فرمایند: «نگریستن به گل های رنگارنگ و درختان چنان لذتی به آدمی می بخشد که هیچ لذتی با آن برابری نمی کند.»[12]

امام رضا(ع) فرمودند: «بوی خوش، عسل، سوارکاری و نگاه به مناظر سرسبز و خرم باعث نشاط و شادی می شود.»[13]قرآن کریم در چند آیه گیاهان را مایه شادی و خرمی معرفی کرده و فرموده است: «وَأَنزَلَ لَکُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاء فَأَنبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَه؛[14] و خداوند از آسمان آبی را برای شما فرو فرستاد که با آن باغ های سرسبز و شادی آفرین را رویاندیم.»طراوت و سرسبزی درختان در انسان انگیزه ایجاد می کند و او را به سوی آبادانی زمین و امیدواری به زندگی رهنمون می سازد.

محافظت از درختان

درخت امانتی است الهی که چند روزی به دست ما سپرده شده است و همان گونه که گذشتگان آن را برای ما حفظ و نگهداری کرده اند، ما نیز وظیفه داریم در حفظ آن بکوشیم. برخی بر این باورند با درختانی که مالک مشخصی ندارند و جزو فضای سبز و جنگل هستند، هر کاری می توان کرد. این گونه افراد جنگل را متعلق به خود می دانند و علاوه بر اینکه برای چند دقیقه تفریح، شاخه های سبز درختان را می شکنند و با آن آتش درست می کنند، بی هیچ احساس مسئولیتی، آتش افروخته را رها می کند و این سهل انگاری عامل آتش سوزی جنگل و از بین رفتن درختان می شود.

اسلام تخریب جنگل و قطع درختان را به شدت نهی کرده است. امام صادق(ع) می فرمایند: «لا تقطعوا الثمار فیصب الله علیکم العذاب؛[15] درختان میوه دهنده را قطع نکنید؛ زیرا خداوند بر شما عذاب نازل می کند.»و نیز: «إِنَّمَا یُکْرَهُ قَطْعُ اَلسِّدْرِ بِالْبَادِیَهِ لِأَنَّهُ بِهَا قَلِیل؛[16] قطع درخت در مناطق بیابانی جایز نیست، زیرا درخت در آن مناطق کم است.»حضرت علی(ع) فرمودند: «از عوامل افزایش عمر رها کردن آزار دیگران، احترام به سالخوردگان، صله رحم و پرهیز از بریدن درخت سبز است مگر برای ضرورت.»[17]

نگهداری از درختان در شرع مقدس اسلام به قدری اهمیت دارد که حتی حفظ آنها در موقع جنگ با دشمنان هم لازم است. رسول خدا(ص) وقتی که رزمندگان اسلام را به سوی جنگ می فرستاد، به آنان سفارش می کرد که از قطع درختان بپرهیزند، مگر اینکه ضرورتی در میان باشد.[18]

در زمان آن حضرت، درخت «سدر» در شبه جزیره عربستان فراوان بود. ایشان درباره قطع آن فرمودند: «مَنْ قَطَعَ سِدْرَهً صَوَّبَ اللَّهُ رَأْسَهُ فِی النَّار؛[19] هر کس درخت سدری را قطع کند، خداوند با سر او را در آتش جهنم خواهد انداخت.»

حضرت رضا(ع) فرمودند: «قطع درخت در صورت نیاز و جایگزین کردن درخت به جای آن مانعی ندارد و «قطع ابوالحسن سدرا و غرس مکانه عنبا؛[20] امام کاظم(ع) درخت سدری را قطع کرد و درخت انگوری را به جای آن کاشت.»روایات مزبور مبین این حقیقت است که قطع نابه جای درختان مجاز نیست، ولی بریدن و کندن آنها به منظور بهسازی و کاشت درختان مناسب تر مانع ندارد.

از بین بردن فضای سبز و تخریب جنگل ها، احداث کارخانه های صنعتی در باغ ها و مزارع و دخالت غیرقانونی انسان عصر تکنولوژی در حریم طبیعت پیامدهای ناگواری به دنبال دارد و آسیب هائی جدی را بر پیکره محیط زیست وارد می کند. از این رو، توسعه جنگل ها، کاشت درختان و ایجاد هرچه بیشتر فضای سبز از وظایف شرعی و اجتماعی مسلمانان محسوب می شود و لذا لازم است که مسئولان حکومت اسلامی و دست اندرکاران مسائل زیست محیطی و منابع طبیعی، تمام تلاش و کوشش خود را در این زمینه به کار گیرند؛ زیرا تنها راه حفظ فضای سبز و محیط زیست سالم این است که فرهنگ منابع طبیعی به مصارف عمومی تبدیل شود.

تضمین زندگی حیوانات

طبیعت بدون درخت، ناموزون و نازیباست. درختان نبض زمین اند. وجود درخت در صحنه طبیعت علاوه بر اینکه ضامن زندگی انسان است، مایه دوام حیات حیوانات و حتی برخی از گیاهان هم هست؛ زیرا جذب گازهای سمی مثل دی اکسیدکربن و تولید اکسیژن توسط درختان که یکی از اساسی ترین نیازهای موجودات زنده است، باعث سلامت چرخه طبیعت می شود.

کمبود درختان و تخریب جنگل ها به ویژه در عصر دود و زندگی ماشینی موجب انقراض نسل حیوانات خواهد شد؛ زیرا بسیاری از حیوانات بدون درخت و گل قادر به ادامه زندگی نیستند. قرآن کریم می فرماید: «وَأَوْحَی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتاً وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یَعْرِشُونَ ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَرَات؛[21] و پروردگار تو به صورت غریزی به زنبور عسل الهام کرد که از کوه ها و درختان و داربست هایی که مردم می سازند لانه انتخاب کند و شیره گلها را بخورد…»

از این آیه استنباط می شود که زنبور عسل حشره ای بسیار مفید و به صورت تکوینی از جانب خداوند سبحان مأمور است تا از شاخه های بلند و سرسبز درختان برای ساخت کندو بهره بگیرد تا بتواند برای تولید عسل به آسانی به شهد گل ها و گیاهان دست پیدا کند.

همچنین شاخه های بالای درختان بلند قد، بهترین مکان برای لانه سازی انواع پرندگان است؛ تولید مثل آنها با تخمگذاری روی درخت صورت می گیرد و بدون وجود درخت قادر به انجام این کار نخواهند بود. استراحتگاه بسیاری از حیوانات مخصوصاً پرندگان در شب درخت است. بعضی از حیوانات مثل میمون ها درخت را مهم ترین مکان برای تغذیه و سرگرمی خود می دانند.

فواید درخت

1ـ ذخیره سازی آب:

درختان با تنظیم جریان های آبی، جلوگیری از فرسایش آب، باد و خاک، افزایش عمر مفید مخازن آبی و تأمین آب مورد نیاز اراضی کشاورزی پشتوانه ای محکم برای زمین های کشاورزی دشت ها به شمار می آیند و در افزایش تولید و ارتقای کیفی محصولات کشاورزی تأثیر به سزایی دارند.

اراضی جنگلی به دلیل ریشه دواندن گیاهان و درختان و فعالیت های میکرو ارگانیسم های موجود در جنگل ها، موجب نفوذ نزولات آسمانی در خاک و ذخیره آنها می شوند؛ به گونه ای که هر هکتار جنگل قادر به ذخیره سازی پانصد تا دو هزار مترمکعب آب است. زمان نفوذ یک لیتر آب در جنگل هفت دقیقه است؛ در حالی که در مناطق غیرجنگلی این زمان حدود چهار ساعت طول می کشد. به تعبیر دیگر توان نفوذپذیری نزولات در خاک های جنگلی حدود سی و پنج برابر بیشتر از اراضی دیگر است.[22]

2ـ کنترل آب و هوای شهر:

کنترل آب و هوا با تعدیل اثرات نور خورشید و باد و باران که توسط درختان صورت می گیرد، تحقق می یابد. انرژی خورشیدی در تابستان به وسیله برگ های درختان به ویژه درختان پهن برگ جذب می شود و تغییر جهت می دهد؛ لذا وقتی مردم در این فصل زیر سایه درخت می ایستند، احساس خنکی می کنند و از قرار گرفتن در زیر نور خورشید و اثرات زیانبار اشعه ماورای بنفش که در هوای آلوده شهرها تشدید می شود، در امان هستند.

درختان گرمایی را که از وجود آسفالت، ساختمان ها، اتومبیل ها و آلودگی ها ناشی می شود، کاهش می دهند. از نظر علمی، درختکاری آسان ترین، ارزان ترین و زیباترین راه حل برای ایجاد یک شهر خنک است؛ زیرا درختان آب را از ریشه به سمت برگ های خود پمپاژ می کنند و تبخیر این آبها موجب خنک شدن محیط اطراف می گردد.[23]

3ـ کاهش آلودگی صوتی:

امواج صوتی به وسیله برگ ها و شاخه های درختان جذب می شوند و حتی درختان در پخش و درهم شکستن صداها نیز مؤثرند. کیفیت کاهش صدا توسط درختان و درختچه های مختلف بر حسب اندازه برگ، تراکم شاخ و برگ و بلندی درخت متفاوت است.[24]

4ـ تولید اکسیژن:

درخت با انجام عمل فتوسنتز یکی از منابع مهم تولید اکسیژن مورد نیاز موجودات زنده به شمار می آید. هر هکتار جنگل قادر به تولید اکسیژن مورد نیاز حداقل ده نفر در طول سال است. به دلیل تنوع ساختار افقی و عمودی درختان به ویژه وجود درختانی با ارتفاع متفاوت، جنگل ها در مطلوبیت بهره مندی از اثرات فیزیکی، شیمیایی و حرارتی پرتو خورشید برای انسان ها تأثیر به سزایی دارند.[25]

5ـ تولید میوه:

میوه بسیاری از درختان مورد استفاده انسان و حیوانات قرار می گیرد و در سلامت تغذیه و تأمین ویتامین های مورد نیاز آدمی تأثیر به سزایی دارد. خداوند متعال در بسیاری از آیات قرآن به درختان میوه دار اشاره و ما را به استفاده از آنها دعوت کرده و به تعقل و تدبر در آنها امر فرموده است تا معرفت و ایمان ما نسبت به خالق هستی افزون گردد. قرآن کریم می فرماید:

«و هُوَ الَّذِی أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُّخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُّتَرَاکِبًا وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَهٌ وَجَنَّاتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ انظُرُوا إِلَیٰ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ إِنَّ فِی ذَٰلِکُمْ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ؛[26] او کسی است که از آسمان باران را فرو فرستاد و هر گیاه را با آن رویاند و سبزه ها را از زمین بیرون آورد و در آن سبزه ها دانه های بر روی هم چیده شده پدید آورد و از درخت خرما خوشه های پیوسته به هم و باغ های انگور، زیتون و انار که برخی شبیه و برخی نامشابه به هم است خلق کرد. هنگامی که درختان میوه می دهند به میوه و طرز رسیدنش بنگرید. همانا در آنها آیات و نشانه های قدرت خداوند برای مؤمنان پیداست.»

6ـ فواید دارویی و بهداشتی:

بسیاری از درختان از قدیم الایام در صنعت داروسازی و عطاری مورد استفاده بشر قرار می گرفتند. مثلاً از پوست درخت بید برای کاهش تب بیماران استفاده می شده است. انسان پس از شناخت ماده تب بر (سالیسین) توانست آسپرین را بسازد که مسکن و تب بر است. در عطاری بهترین ماده ضد عفونی کننده از برگ درخت سدر و سنجد، بهترین رنگ مو از درخت حنا، بهترین مواد خوشبوکننده از چوب درخت عرعر و بهترین نوع عطر برای رفع خستگی از درخت سرو به دست می آید.[27]

7ـ کاهش چاقی در افراد:

در یک تحقیق علمی مشاهده شده است شهروندانی که در مناطق پردرخت زندگی می کنند و از فضای سبز بیشتری برخوردارند از لحاظ جسمانی فعال ترند و 40 درصد چاقی در آنها کمتر از شهروندانی است که از فضای سبز کمتر برخوردارند.

8ـ کاهش بیماری آسم (تنگی نفس):

درختان با فیلتر کردن آلاینده های هوا باعث کاهش زمینه های بیماری آسم و دیگر بیماری های تنفسی می شوند. محققان دانشگاه کلمبیا به این نتیجه رسیده اند کودکانی که در مناطق کم درخت و دور از فضای سبز زندگی می کنند، بیشتر به بیماری آسم مبتلا می شوند. در این تحقیق آمده است که با کاشت 340 اصله درخت در هر کیلومتر مربع 25 درصد از بیماری آسم کاهش می یابد.[28]

9ـ تفریحگاه بشر:

بوستان ها به سبب انبوه و تراکم درختان سرسبز و باطراوت، محل تفریح و تفرج مردم در شهرها هستند. شهرنشینان حداقل هر چند وقت یک بار برای رفع خستگی و دور بودن از دود و غبار شهر روانه مکان های سرسبز و بوستان ها می شوند تا در هوای پاکیزه و لطیف آن نفسی تازه کنند و در سرسبزی و طراوت آنها شادی و نشاط خود را بازیابند. اما متأسفانه عده ای از شهروندان پس از استفاده از این فضای باصفا و زیبا، روی تنه سبز درختان کنده کاری می کنند و یادگاری می نویسند و گاهی به منظور بازی و تفریح شاخه های آنها را می شکنند و در پایان پس مانده های غذا و زباله های خود را به پای آنها می ریزند و محیط زیست را آلوده تر می کنند.[29]

علاوه بر فواید مزبور، پدید آمدن ارزش های زیبایی شناختی و هنری، امکان فعالیت های جنبی مانند پرورش انواع آبزیان، زنبورداری، تولید قارچ، فراهم ساختن زمینه های گردشگری و بسیاری از فواید ارزشمند دیگر، دستاوردهای گرانبهایی هستند که به برکت درختان و توسعه فضای سبز دراختیار بشر قرار گرفته است.

پی نوشت ها: