دکتر احسان مدیریان؛ گروه پژوهشی سالمندی، پژوهشکده
سالمندی به تغییرات طبیعی پس از بلوغ فیزیکی در شرایط طبیعی گفته می‌شود. این که علت دقیق سالمندی چیست مشخص نشده است. در طی تاریخ تلاش بسیاری شده که علل سالمندی و مراحل آن شناخته شود که تا کنون هیچکدام از فرضیه‌های مطرح شده نتوانسته‌اند به صورت کامل توجیه کننده آنچه در فرایند سالمندی با آن مواجه می‌شویم، باشند و به نظر می‌رسد مجموعه‌ای از این مکانیسم‌ها با تاثیر متقابل بر یکدیگر در سالمندی نقش دارند. در این مختصر تئوری‌های مختلفی که در این خصوص ارائه شده‌اند را به صورت اجمالی مرور می‌کنیم.
تئوری محدودیت عمر سلول‌های بدن
بر اساس این تئوری پدیده پیری تحت کنترل عوامل ژنتیکی است. یکی از مشهورترین تئوری‌های ژنتیک سالمندی مربوط به پروفسور‌های‌فلیک (Hayfilck) است که مشاهده کرده بود سلول‌های حیوانات پیر کمتر از سلول‌های حیوانات جوان تقسیم می‌شوند و نتیجه گرفته بود که دوران زندگی هر گونه تغییری در ارتباط با کدهای ژنتیکی در DNA است.
وی عنوان می‌کند که تعداد دفعاتی که سلول تقسیم می‌شود تحت کنترل ژنتیک است. زمانی که یک سلول به حد تعیین شده‌اش رسید تقسیم متوقف می‌شود و پس از مرگ این سلول، سلول دیگری جایگزین نخواهد شد. در سال 1961 دکتر‌های‌فیلک نشان داد هر سلول بدن انسان حداکثر 50 بار می‌تواند تقسیم شود و بعد از آن دچار مرگ می‌شود. بنابراین پیری حاصل کاهش تدریجی در تعداد کل سلول‌ها در بدن همراه با از دست دادن پیشرونده عملکرد آنهاست.
تئوری‌های آسیب
این فرضیه عنوان می‌کند که در اثر واکنش‌های شیمیایی و عوامل مختلفی مثل گرما، اشعه ماوراء بنفش و عوامل عفونی، آسیب‌های کوچک و غیر قابل برگشتی در مولکول‌ها ایجاد شده که با گذشت زمان تجمع یافته و منجر به عملکرد نادرست سلول‌ها، پروتئین‌ها و ژن‌ها می‌گردند.
به عبارت دیگر در طول زندگی DNA به سبب رادیکال‌های اکسیژن، اشعه ماوراء بنفش و سایر عوامل سمی صدمه می‌بیند، که این فرایندها منجر به تغییر یا از دست رفتن بخش‌هایی از DNA که کدهای ژنتیکی را در بر دارد می‌شوند. آسیب به DNA به علل گوناگون ایجاد شده و از لحاظ شدت از موتاسیون‌های کروموزومی تا تغییرات اندک در نوکلئوتیدهای مشخص را در بر می‌گیرد.
همچنین سیستم‌های آنزیمی مختلفی هم شناخته شده‌اند که DNA را ترمیم می‌نمایند؛ این فرایندهای طبیعی ترمیم که از این آسیب‌ها پیشگیری می‌کنند، ممکن است بسته به میزان عوامل آسیب رسان و یا به علت پیری کاهش یابند. یکی از شناخته شده‌ترین انواع تئوری‌های آسیب، رادیکال‌های آزاد (Free radicals theory) هستند.
این رادیکال‌ها که دارای بار منفی هستند، محصول متابولیسم اکسیژن بوده و به دلیل ساختار شیمیایی خود تمایل دارند به سایر مولکول‌ها متصل شده وآسیب برسانند. اجزای سلولی (غشای سلول، DNA و پروتئین‌ها) مورد تهاجم این رادیکال‌ها قرار گرفته و اکسیده می‌شوند که نهایتاً منجر به مرگ سلولی خواهد شد.
تئوری تلومراز
در انتهای کروموزوم‌ها یک توالی طولانی از بازهای آلی وجود دارد که این توالی تلومر نام دارد. تلومر باعث می‌شود که کروموزوم و ژن‌ها از آسیب‌های سلولی در امان باشند. همچنین تلومر هنگام تقسیم سلول در تقسیم کروموزوم‌ها نقش دارد.
تحقیقات نشان داده است سلول‌های بنیادی وقتی تخصصی می‌شوند و بافت‌های مختلف را می‌سازند، دچار تغییرات زیادی می‌شوند که یکی از این تغییرات از دست دادن آنزیم تولیدکننده تلومر(Telomerase) است. وقتی این آنزیم وجود نداشته باشد در هر تقسیم سلول تلومر کوتاه‌تر می‌شود. کوتاه‌تر شدن تلومر به معنی آسیب‌پذیرتر شدن DNA است. با هر تقسیم سلولی تلومر کوتاه‌تر می‌شود و سلول کمی آسیب می‌بیند. در هر تقسیم سلول دچار مشکلات بیشتر و سرانجام پیری و مرگ می‌شود.
ترکیب قند با پروتئین‌های بدن
در این فرایند که گلیکوزپلاسیون فاقد آنزیم هم نامیده می‌شود، مولکول‌های گلوکز خود را به پروتئین‌ها متصل کرده و ایجاد یک واکنش شیمیایی می‌نمایند. این حالات با نقش بیولوژیک آنها تداخل داشته و منجر به کاهش الاستیسته بافتی، سفت شدن کلاژن در بافت‌های بینابینی و سخت شدن مفاصل، تغییرات بینایی و کاهش فیلتراسیون کلیه می‌شود.
اگر چه بدن انسان دارای سیستم‌های محافظتی بر علیه این حالت می‌باشد، اما این فرایند با افزایش سن شدت می‌یابد. تغییراتی که در افراد مسن دیده می‌شود در افراد جوانتر هم که دارای دیابت و سطح بالای گلوکز هستند مشاهده شده است بنابراین دیابت به عنوان یکی از حالت‌های تسریع کننده سالمندی مورد مطالعه قرار گرفته است.
برای خواندن بخش دوم- آشنایی با تئوری‌های سالمندی - اینجا کلیک کنید.