معماری آرامگاه خیام، اثری ماندگار از هوشنگ سیحون

فضاهای ایرانی و اسلامی: مرداد سال 1335 انجمن آثار ملی در نامه‌ای به مهندس هوشنگ سیحون نوشت که وضع بنای موجود آرامگاه حکیم عمر خیام متناسب با شخصیت علمی و هنری خیام نیست و انجمن در نظر دارد در این مورد اقداماتی به عمل آورد.
عمر خیام نیشابوری، فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و رباعی سرای ایرانی، زاده 28 اردیبهشت 427 خورشیدی در نیشابور است. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی او است و لقبش «حجةالحق» بوده‌است؛ ولی آوازه وی بیشتر به واسطه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. در 28 اردیبهشت ماه، روز بزرگداشت خیام همراه با چیدانه با یکی از زیباترین بناهای معماری معاصر ایران که تلفیقی موفق از عناصر سنتی و مدرن آشنا شوید.

خیام تو گفتی که بسی خواهی خفت
بی مونس و بی رفیق و بی همدم و جور
گفتی که به کس نگو این راز نهفت
هر لاله که پژمرد، نخواهد بشکفت
" خیام نیشابوری"

گرچه خیام این رباعی را پیش از مرگ خود سروده و از زمان فوتش در سال 510 خورشیدی تا سال 1335، بنای آرامگاه او خرابه مانندی بیش نبود، اما در نامه انجمن آثار ملی به مهندس هوشنگ سیحون به شان، منزلت و جایگاه وی در عرصه علم و فرهنگ ایران توجه ای ویژه ای شد و از مهندس سیحون خواسته شده بود طرح و نقشه جدیدی متناسب با شخصیت خیام طراحی کند.

سیحون درباره ساخت این آرامگاه می نویسد: “شنیده بودم که خیام گفته بود گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشانی کند. بنابراین بنای یادبود باید طوری ساخته می شد که باز باشد و این خواسته خیام انجام شود.” هم اکنون بنا در میان درختان کاج تنومند و زردآلو قرار دارد. محل جدید آرامگاه انتخابی سیحون در گوشه شمالی باغ مورد تایید انجمن قرار گرفت و در پی آن طرح پیشنهادی وی در 1337 به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران فرستاده شد.

به همراه چیدانه با معماری به زبان هوشنگ سیحون این معمار معاصر بناهای ماندگار ایران بیشتر آشنا شوید. کلبه ییلاقی هوشنگ سیحون در دل کوه یکی دیگر از پروژه های این معمار برجسته است که می توانید در بخش مطالب چیدانه در خصوص آن بیشتر بدانید.

آرامگاه کنونی خیام در شهر نیشابور، در باغی که مقبره امامزاده محروق، در آن واقع است، قرار گرفته؛ این باغ در زمان حیات خیام در محله شادیاخ نیشابور بوده و آرامگاه او اکنون همان جایی است که به قول نظامی هر بهار در آن گل‌افشانی می‌شده است.

چیدانه قبلا شما را با معماری آرامگاه عطار نیشابوری، معماری مقبره فردوسی و آرامگاه سعدی شاعران شناخته شده ایران آشنا کرده است. 

باغ آرامگاه خیام یکی از باغ‌های دیدنی در ایران معاصر است و مجموعه‌ای از کتابخانه، موزه و مهمانخانه را داراست. تندیسی از حکیم عمرخیام در محوطه ورودی باغ نصب شده است. مساحت باغ خیام بیست هزار متر مربع و ارتفاع بنای یادبود مشبک آن 22 متر است و اطراف آن‌را درختان کاج احاطه کرده‌اند.

مطلب پیشنهادی: گشتی در باغ فردوس، موزه سینمای ایران

در سال 1338 ساخت آرامگاه آغاز شد و در این سال قسمت‌های عمده کار از جمله گودبرداری، بتن ریزی‌های بنا و طرح محوطه به اجرا درآمد. در سال 1341 کار ساختمان آرامگاه به پایان رسید. مقبره و استخوان بندی اصلی آن فلزی محاط در پوشش بتنی است. شکل بنا در پایین تقسیم بندی 10 گانه دارد و فاصله پایه‌ها 5 متر است.

مطلب پیشنهادی: باغ موزه قصر ، باز شدن درهای زندان به روی مردم

استاد هوشنگ سیحون می نویسد: “خیام در واقع سه شخصیت دارد، ریاضی دان، منجم و شاعر -که باید هر سه شخصیت در بنا نشان داده می شد.” دایره کف به ده قسمت تقسیم شد به طوری که برج یادبود بر 10 پایه مستقر باشد. عدد 10 اولین عدد دو رقمی ریاضی است و پایه اصلی بسیاری از اعداد است. از هر یک از پایه‌ها دو تیغه مورب به طرف بالا حرکت می‌کند به ترتیبی که با تقاطع این تیغه‌ها حجم کلی برج در فضا ساخته می‌شود و چون تیغه‌ها مورب‌اند خطوط افقی آنها باید ناظر به محور عمودی برج باشد.

مطلب پیشنهادی: داریوش بوربور ، چهره ماندگار در معماری ایران

اضلاع بنا به صورت اشکال هندسی منظم تورفتگی پیدا می‌کنند و بعد به صورت تقریبا مخروطی شکل به هم رسیده شبه گنبدی را در بالا به وجود می‌آورند که قسمت عمده آن مشبک و تو خالی است و از لابلای آنها آسمان آبی نیشابور پیدا است. درآخر یک ستاره پنج پر آنها را کامل می‌کند که یادآور ستاره‌ای است که نماد شخصیت علمی و ستاره شناسی خیام تلقی می‌شود. تیغه‌ها به صورت مارپیچ شکل به طرف بالا حرکت می‌کنند تا با هم تلاقی کنند و از طرف دیگر سر در بیاورند که خود یک شکل پیچیده ریاضی و هندسی‌ است. این شکل و عدد 10 هر دو سمبل دانش ریاضی خیام است.

مطلب پیشنهادی: 5 اثر ماندگار از جاذبه های گردشگری همدان

سطح داخل و خارج مقبره با کاشی‌های معرق و اشعار خیام مزین شده است. رباعیات را استاد جلال همایی انتخاب کرد و زیبا نویسی ها توسط مرتضی عبدالرسولی انجام شد. در تاریخ معماری ایران این اولین بار بود که خط شکسته نستعلیق در تزئینات یک بنا به کار می رفت. از داخل نیز همین لوزی ها پر از شعر با نقش گل و برگ و پیچک، با کاشی معرق تزیین شدند و تماما اشاره به شخصیت شاعر خیام دارند. این کار تحت نظارت طراح و معمار بنا، مهندس سیحون انجام شده و نمونه‌ای منحصر به فرد از کاربرد خط تعلیق نیز در کتیبه‌نگاری بناها به‌شمار می‌رود. خط تعلیق هر چند امروزه فراموش شده اما نخستین خط ایرانی است و در روزگار خیام در میان کاتبان کاربرد فراوانی داشت.روکار بنا معرق کاری سنگی است و با قطعات نازک سنگ‌های محکم و شفاف ساخته شده است.

مطلب پیشنهادی: تاج محل و نشانه های معماری ایرانی

استاد سیحون در جایی گفته اند: “دور تا دور برج در کنار چشمه سارها، یک دایره وسیع به مرکز خود برج ساخته شد. همه از سنگ گرانیت با اجزاء مثلثی شکل و تورفتگی ها و برون آمدگی هایی که تا اندازه ای شکل خیمه را تداعی می کنند  واین اشاره به نام خیام است. چون پدرش خیمه دوز بود و نام او به همین مناسبت انتخاب شد.” در کنار آرامگاه 7 خیمه سنگی بسیار زیبا وجود دارد که در زیر هرکدام یک حوض آب با کاشی فیروزه‌ای رنگ ساخته شده است.

مطلب پیشنهادی: حوض، قلب معماری سنتی ایران

هوشنگ سیحون ادامه می دهد: “از طرف دیگر حوض ها با کاشی فیروزه که در مجموع  قسمتی از ستاره را نشان می دهند، به تعداد هفت پر به مفهوم هفت فلک و هفت آسمان و هفت تپه، باز اشاره به افلاک و نجوم، دانش دیگر خیام است. روی هم رفته مجموعه در یک حال و هوای شاعرانه با درختان تنومند در اطرافش ساخته شد و همان طور که خواست خود خیام بوده کاملا باز است و مزارش در بهاران گل افشان.”

یکی از شرکت های معماری داخلی و دکوراتور ها در اهالی فن چیدانه پروژه  خانه ای در کیش با زیبایی های معماری ایرانی را با الهام از بناهای تاریخی ارزشمند ایرانی طراحی و  اجرا کرده است.

مقبره خیام از لحاظ معماری و ساخت یکی از مهم‌ترین بناهای ساخته شده در زمان خود است. این بنای جادویی مبتنی بر اصول ریاضی و مثلثاتی خیامی، محاسبه و طراحی شده است. سیر در دهلیزها و طاق و ایوان مقبره، خود سفری ست به جهان بی نهایت معانی خیام. آرامگاه حکیم عمر خیام در سال 1354 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 1175 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

سوالات خود را در مورد بناهای تاریخی ایران و طراحی فضای داخلی و دکوراسیون منزل را در قسمت مشاوره دکوراسیون چیدانه با اهالی فن و کارشناسان در میان بگذارید.

اگر مشغول ساخت خانه یا بازسازی و تغییر دکوراسیون آنها هستید یا به دنبال افراد حرفه ای برای انجام این کار می گردید به اهالی فن چیدانه مراجعه کنید. در آنجا می توانید تصاویر مربوط به افراد یا شرکت های مختلف را ببینید و نمونه کارهای قبلی آنها را بررسی کنید.

مطالب بیشتر: زیبا ترین بنای ایران در تبریز
بوستان باغ ایرانی جایی برای رهایی از شلوغی های شهر
گشت و گذار در باغ صد و هفتاد ساله نگارستان
طراحی سقف های طاقی شکل, به سلیقه نیاکانمان

منبع: گردآوری شده در تحریریه چیدانه