مکمل های آهن آری یا خیر؟

علیرضا میلاجردی،  دکتر احمدرضا درستی

آهن یکی از املاح معدنی کم مقدار است که بدن ما به مقدار بسیار کمی از آن در روز نیاز دارد. آهن عملکرد‌های زیادی در بدن دارد که از آن جمله می‌‌توان به نقش‌های آن به عنوان کوآنزیم برخی آنزیم‌ها و عملکرد آن در زنجیره انتقال الکترون اشاره کرد. از مهمترین نقش‌های آهن  نقش در خون سازی است. آهن به عنوان جزئی از هموگلوبین در انتقال اکسیژن از ریه‌ها به بافت‌ها و برگرداندن مواد مضری مثل دی‌اکسید کربن از بافت‌ها به ریه‌ها نقش آفرینی می‌‌کند.

منابع غذایی آهن
جگر، غذاهای دریایی، قلوه، دل و انواع گوشت، بهترین منابع غذایی آهن در مواد غذایی جانوری‌ هستند. سبزیجات و حبوبات بهترین منابع آهن در مواد غذایی گیاهی‌اند. آهن زرده تخم‌مرغ، خشکبار و غلات در حدمتوسط است. شیر و مشتقات آن عملاً تهی از آهن‌اند و ذرت نیز فاقد آهن است. ضمناً محصولات سویا نیز منابع خوبی از آهن هستند، البته به دلیل ترکیبات فیتواستروژنی از مصرف بیش از اندازه این ماده غذایی باید پرهیز نمود (مقادیر زیاد احتمال بروز سرطان سینه راافزایش می‌‌دهد).

دریافت غذایی آهن 
آهن غذایی به دو شکل شیمیایی وجود دارد: آهن هِم و آهن غیر هِم. جذب آهن هم تنها کمی تحت تأثیر ترکیب غذا و ترشحات دستگاه گوارش قرار می‌‌گیرد ولی آهن غیر هم بسیار تحت تأثیر است. بنابراین جذب آهن هم بیشتر از غیر هم است ولی آهن خوراکی ما بیشتر از نوع غیر هم است. جذب آهن با میزان آهن موجود در بدن تنظیم می‌‌شود. بنابراین در کمبود‌ها میزان جذب بیشتر می‌‌شود.

عوامل مؤثر در جذب آهن
عوامل مختلفی در جذب آهن به خصوص آهن غیر هم اثر دارند. مثلا ویتامین C جذب را بیشتر می‌‌کند و یا اسید معده هم همین‌طور. بنابراین در افراد مسن که کاهش ترشح اسید وجود دارد میزان جذب کم خواهد شد. فیتات، اگزالات و فسفات (که درسبوس نان کامل، چای، قهوه و... وجود دارند) و همچنین کلسیم، موجب کاهش جذب آهن می‌‌شوند. شیر مادر آهن کمی دارد ولی آهن آن در مقایسه با شیر گاو یا شیر خشک بیشتر جذب می‌‌شود.

دفع آهن 
بیشترین علت دفع آهن خونریزی است (به همین دلیل دختران از بلوغ تا سن یائسگی با وجود عادت ماهیانه در خطر کمبود آهن هستند) ولی کمی هم از عرق، ریزش مو و پوست، مدفوع و... دفع می‌‌شود، امّا ناچیز است.

کم خونی
مواد مغذی زیادی در کم‌خونی  اثر دارند که آهن تنها یکی از آنهاست و کمبود آن، کم خونی فقر آهن را ایجاد می‌‌کند.کم خونی فقر آهن بیماری است که در آن به علت کاهش ذخایر این ماده معدنی گلبول‌های قرمز به طور غیر عادی شکل می‌‌گیرند و با ظاهری رنگ پریده و اندازه‌ای کوچک‌تر از حد معمول قادر به انجام وظایف خود در حد انتظار نیستند. با وجود دسترسی وسیع به مواد غذایی غنی از آهن در قرن بیست و یکم، هنوز کمبود تغذیه‌ای آهن و کم‌خونی فقر آهن بسیار شایع است. در واقع کم‌خونی فقر آهن شایع‌ترین کمبود تغذیه‌ای در دنیا است. این بیماری به‌طور گسترده‌ای در تمامی جوامع دنیا از جمله کشور ما وجود دارد.

کودکان در سنین رشد، دختران در سنین باروری و زنان باردار بیش از دیگر گروه‌های جامعه در معرض کمبود آهن قرار دارند. بر اساس تخمین‌ها یک در هر پنج زن باردار در دنیا مبتلا به کم‌خونی فقر آهن هستند. این موضوع منجر به استفاده وسیع از مکمل‌های این ماده معدنی شده است که گاهی به طور آگاهانه یا از روی غفلت دریافت آن‌ها بیش از مقدار مورد نیاز افراد است. مطالعات مختلف بر اثرات مضر دریافت اضافه آهن از جمله بیماری عروق کرونر قلبی و سرطان دلالت دارند.
مکمل آهن
با توجه به میزان بالای استفاده از مکمل آهن در جامعه و وجود طرح‌هایی برای مکمل یاری با آن، این سؤال مطرح می‌‌گردد که آیا استفاده از مکمل آهن در همه شرایط درست است؟
همانطور که در بالا بدان اشاره شد مکمل آهن در افرادی که کمبود ندارند و در افراد دارای کمبود که بیش از اندازه مصرف کنند خطرناک خواهد بود. اما مطالعات نشان داده اند دریافت مقادیر معمول آهن در حد نیاز از غذا در افراد سالم و دریافت مکمل در افراد مبتلا به کمبود در حدود استاندارد هیچ عارضه بدی را سبب نمی‌شود. بدین سبب مکمل آهن تنها باید بعد از تأیید کمبود آن و توسط پزشک یا متخصص تغذیه تجویز شود.  بنابراین بهترین توصیه این است که از مصرف خودسرانه و بیش از حد مکمل آهن پرهیز کنید و برای جلوگیری از کمبود این ماده مغذی مهم منابع غذایی آن را در رژیم غذایی روزانه خود بگنجانید.