شفاف‌سازی آمار تسهیلات‌دهی به بورس

بازخوردهای یک گزارش

چهارشنبه هفته پیش، گزارشی در روزنامه «دنیای‌اقتصاد» منتشر شد که بازتاب‌های زیادی داشت. در گزارش «تاوان ابرنوسان بورس» مطرح شده بود که بانک‌ها در 10 ماه نخست سال‌جاری، حدود 144 هزار میلیارد تومان به کارگزاری‌های بورسی تسهیلات داده‌اند. برخی از کارشناسان نسبت به این عدد تشکیک‌هایی مطرح کرده‌اند و معتقدند که رقم تسهیلات پرداختی بسیار پایین‌تر از این مقدار است. البته مدرک خاصی درخصوص این ادعا ارائه نشده است.

مبنای محاسباتی 144 هزار میلیارد تومان از گزارش رسمی 14 اسفند 1399 بانک مرکزی استخراج شده است. در این گزارش آمده است: «‌تسهیلات پرداختی بانک‌ها طی 10 ماهه ابتدای سال 1399 به بخش‌های اقتصادی مبلغ 1396 هزار میلیارد تومان است که در مقایسه با دوره مشابه سال قبل 3/ 94 درصد افزایش داشته است. قابل ذکر است با توجه به بهبود روش‌های گزارش‌گیری و همچنین تکمیل و اصلاح اطلاعات موجود در سامانه‌های بانک مرکزی توسط بانک‌ها و موسسات اعتباری، اطلاعات تسهیلات پرداختی در 10 ماه‌ نخست سال 1398 از 718 هزار میلیارد تومان به 2/ 744 هزار میلیارد تومان تعدیل شده است‌ که با اعمال این تعدیل، رشد تسهیلات پرداختی طی 10 ماه‌ ابتدای سال 1399 نسبت به دوره مشابه سال قبل از 3/ 94 به 6/ 87 درصد می‌رسد. عوامل دیگری نیز بر افزایش تسهیلات پرداختی تاثیرگذار بوده‌اند که از آن جمله می‌توان به افزایش منابع بانک‌ها و موسسات اعتباری، تسهیلات پرداختی به اقشار آسیب‌دیده از شیوع کرونا، تسهیلات ودیعه مسکن مستاجران و افزایش تسهیلات پرداختی به شرکت‌های کارگزاری فعال در بازار سرمایه اشاره کرد. به‌نحوی که‌ چنانچه رقم تسهیلات(مستقیم) پرداختی بابت کرونا و همچنین آثار ناشی از افزایش تسهیلات پرداختی به شرکت‌های کارگزاری مزبور از کل تسهیلات پرداختی طی 10 ماه‌ ابتدایی سال 1399 خارج شود، رشد پیش‌گفته از 6/ 87 درصد به 6/ 62 درصد تعدیل خواهد شد.» براساس این گزارش اگر تسهیلات پرداختی در 10 ماه نخست سال 1398 را 744 هزار میلیارد تومان در نظر بگیریم با ضرب این عدد در 876/ 1 ‌عدد 1396 هزار میلیارد تومان تسهیلات در سال‌جاری به دست می‌آید. اگر 744 هزار میلیارد تومان را در 626/ 1 ضرب کنیم عدد 1210‌ هزار میلیارد تومان به دست می‌آید. با کم کردن عدد 1396 هزار میلیارد تومان از 1210 هزار میلیارد تومان به عددی در حدود 186 هزار میلیارد تومان می‌رسیم. عدد 186 هزار میلیارد تومان رقم کل تسهیلات کرونایی و تسهیلات پرداختی به کارگزاری‌های بورسی است. علاوه بر این، بر اساس خبری که در روز سه‌شنبه 19 اسفند 1399 در پایگاه اطلاع رسانی و پایش آثار اقتصادی کرونا منتشر شده، شهرزاد دانشمندی، مدیر اداره اعتبارات بانک مرکزی اعلام کرد که کل رقم تسهیلات پرداختی برای کرونا از اول فروردین تاکنون، 42 هزار میلیارد تومان است. رقم 42 هزار میلیارد تومان تسهیلات کرونایی از اواسط فروردین تا اواسط اسفند است و به احتمال زیاد در 10 ماه ابتدایی سال‌جاری این رقم کمتر خواهد بود، اما اگر همان عدد 42 هزار میلیارد تومان را مبنای محاسبات در نظر بگیریم آنگاه می‌توان نتیجه گرفت که کل رقم تسهیلات پرداختی به کارگزاری‌های بورسی حدود 144 هزار میلیارد تومان خواهد بود.

اثر تسهیلات به بورس در نقدینگی

نکته حائز اهمیت اینکه این فرض درست است که تمام رقم تسهیلات پرداختی به کارگزاری‌ها لزوما دلیل اصلی افزایش نقدینگی نیست، اما این تسهیلات پرداختی در راستای حمایت از بورس، یکی از دلایل افزایش نقدینگی در سال‌جاری بوده است. در گزارش قبلی «دنیای‌اقتصاد» نیز اشاره نشده که 144 هزار میلیارد تومان مستقیما تبدیل به نقدینگی شده است. احتمال دارد که تسهیلات پرداختی به کارگزاری‌ها کوتاه‌مدت بوده و این کارگزاری‌ها، تسهیلات پرداخت شده توسط بانک‌ها را تصفیه کرده باشند. اما به هر روی حداقل تسهیلات پرداختی به کارگزاری‌ها در 10 ماه نخست سال‌جاری رقم 144 هزار میلیارد تومان بوده و این آمار اشتباه نیست.  تاکنون بانک مرکزی یا نهادهای دیگر اعلام نکرده‌اند که چه مقدار از این تسهیلات پرداختی به کارگزاری‌ها به شبکه بانکی برگردانده شده است.

اظهارات بدون سند

برخی‌‌ استدلال می‌کنند که رقم دریافت شده تسهیلات توسط کارگزاری‌ها بسیار کمتر از این مقدار بوده است، اما تا به امروز مبنایی برای تایید سخنان خود نیاورده‌اند هرچند مبنای محاسباتی در گزارش پیشین «دنیای‌اقتصاد» کاملا مشخص است. همچنین برخی دیگر از صاحب‌نظران با اشاره به اینکه نقدینگی اضافه شده در اقتصاد در حد میانگین سال‌های قبل بوده استدلال می‌کنند که نباید افزایش نقدینگی در سال‌جاری را گردن بورس انداخت.  اما در این گزارش از اظهارنظر رئیس‌کل بانک مرکزی استفاده شده که به‌عنوان بالاترین سیاست‌گذار پولی تاکید می‌کند بخشی از افزایش نقدینگی در کشور به‌دلیل حمایت‌هایی بود که بانک مرکزی از بورس داشت؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد موضوع «حمایت از بورس» که توسط رئیس‌کل مطرح شده است اشاره به تسهیلات پرداختی به کارگزاری‌های بورسی دارد. تاکنون در خبرها به‌صورت دقیق عنوان نشده که آیا بانک‌ها به اختیار خود به کارگزاری‌ها تسهیلات داده‌اند یا بانک مرکزی خود برای حمایت از بورس آنها را مکلف به این امر کرده است. احتمال دارد برخی از بانک‌ها در اوایل سال‌جاری با مشاهده رشد ارزش سهام شرکت‌های بورسی انگیزه پیدا کرده باشند که به کارگزاری‌ها تسهیلات کوتاه‌مدت بدهند، اما رشد فزاینده بورس در سال‌جاری صرفا در 4 ماه اول سال اتفاق افتاد و در بقیه سال ادامه پیدا نکرد. نکته دیگر اینکه در شرایطی که اقتصاد کشور با تورم 40 درصدی دست و پنجه نرم می‌کند، عموما دریافت تسهیلات 20 درصدی یک مزیت محسوب می‌شود و در این شرایط، عموما شخص یا نهادی که تسهیلات را دریافت می‌کند، از این مزیت بهره برده است.   همچنین رئیس‌کل بانک مرکزی جلوگیری از کاهش نرخ سود را نیز یکی دیگر از حمایت‌های سازمان متبوع او از بورس دانسته است. بر کسی پوشیده نیست که دلیل مطرح شده توسط سیاست‌گذار برای کاهش نرخ سود بانکی یا جلوگیری از افزایش آن همواره موضوع حمایت از بورس بوده است. کاهش نرخ سود بانکی در ابتدای سال‌جاری باعث شد حجم پول نسبت به شبه‌پول افزایش چشمگیری داشته باشد که این امر یکی از دلایل افزایش تورم در سال‌جاری بود. مسلم است که حمایت از بورس از طریق تسهیلات‌دهی به کارگزاری‌ها و کاهش نرخ سود بانکی مانع سقوط شاخص سهام نشد، البته بسیاری از فعالان بازار سرمایه، از همین رفتار بانک مرکزی برای عدم کاهش دستوری نرخ سود، گله‌مند هستند.