دکتر حمید رنجبری - جراح و متخصص ارولوژی
تحریریه زندگی آنلاین : کلیهها مسئول فیلتر کردن و در واقع تصفیه کردن مواد زائد از خون هستند. از دست دادن فعالیت و عملکرد کلیهها در طی یک دوره زمانی کوتاه مدت (کمتر از 3 ماه) را نارسایی حاد کلیه می‌نامند که معمولا برگشت‌پذیر است و در صورتی که بیشتر از 3 ماه طول بکشد نارسایی مزمن نامیده می‌شود که معمولا قابل برگشت نیست و بیمار نیاز به استفاده از درمان‌های جایگزین کارکرد کلیه تا آخر عمر دارد.
یکی از وظایف اصلی و مهم آنها تنظیم و توازن آب در بدن است که این کار را با تنظیم مقدار ادرار که به طور روزانه از بدن خارج می‌شود انجام می‌دهند. به طور مثال در روزهای گرم که بدن تعریق بیشتری دارد کلیهها آب کمتری را دفع می‌کنند و در روزهای سرد برعکس. وظیفه دیگر آنها خارج کردن مواد زائدی است که بدن در طول روز تولید می‌کند. اگر این مواد زائد به اندازه کافی از بدن دفع نشوند در بدن تجمع پیدا کرده و به این حالت ازوتمی می‌گویند که با آزمایش خون سنجیده می‌شود. علائمی که در این حالت ایجاد می‌شود میتواند به صورت ضعف و خستگی و حساسیت به سرما، کم‌خونی، افزایش خونریزی، تهوع و استفراغ، افزایش فشارخون، تجمع آب زیادی از ریه و... خود را نشان می‌دهد، که نهایتاً این افراد نیاز به دیالیز پیدا می‌کنند. مواد شیمیایی مختلفی را در خون اندازه می‌‌گیریم تا متوجه زمان مناسب برای شروع دیالیز گردیم. مهمترین این مواد کراتینین و اوره خون است. وقتی مقدار این دو ماده در خون بالا می‌رود نشان دهنده عدم توانایی مناسب کلیهها برای تصفیه بدن از مواد زائد است.
بیشتربخوانید:
انواع دیالیز
دیالیز خونی و دیالیز صفاقی (شکمی)
در دیالیز خونی (همودیالیز) برای خارج کردن مواد زائد آب اضافی از بدن از یک نوع فیلتر خاص استفاده می‌کنند که با گردش خون به دستگاه همودیالیز تصفیه خون صورت می‌گیرد. در دیالیز صفاقی از مایعی که با یک لوله پلاستیکی که در حفره شکمی بیمار قرار داده شده عبور می‌کند، سموم بدن و آب اضافی از همان لوله خارج می‌گردد. در همودیالیز خون بدن بیمار از یک فیلتر در دستگاه دیالیز که غشاء دیالیز نامیده می‌شود عبور می‌کند. در این عملیات در ابتدا یک لوله پلاستیکی مخصوصی به سیاهرگ اصلی زیر گردن یا کشاله ران وصل و عملیات همودیالیز آغاز می‌گردد. پس از گذشت مدت زمانی که فرد با دستگاه همودیالیز عادت نمود طی یک عمل جراحی در دستها و یا پاها بین یک سرخرگ و سیاهرگ اتصال برقرار می‌نمایند که به آن فیستول گفته می‌شود و پس از مدتی لوله پلاستیکی قبلی که به آن شالدون می‌گویند خارج می‌کنند در هر نوبت همودیالیز سوزن‌هایی را بین این پیوند (فیستول) قرار داده شده و خون را از طریق دستگاه فیلتر کنند. که به آن دستگاه همودیالیز می‌گویند فرستاده و پس از تصفیه مجدد آب از همان رگ به بدن برمی‌گردانند. در این دستگاه محلولی در آن طرف فیلتر مواد زائد را از بدن بیمار دریافت می‌کند که محلول دیالیز نامیده می‌شود. در دیالیز صفاقی از بافت‌های داخل شکم خود بیمار به عنوان فیلتر استفاده می‌شود روده‌ها در داخل حفره شکم در فضای بین دیواره شکم به عنوان فیلتر عمل می‌کنند.
یک لوله پلاستیکی از طریق دیواره شکم وارد حفره شکم می‌شود و سپس یک مایع خاصی را وارد حفره شکم کرده که روده‌ها را شستشو می‌دهد. دیواره روده به عنوان یک فیلتر بین این مایع و جریان خون عمل می‌کند. با استفاده از انواع مختلف محلول‌ها مواد زائد و آب اضافی را میتوان با این عملیات و در هر نوبت طی چند ساعت (4-3 ساعت) از بدن خارج کرد.
بیشتربخوانید:
بیمار طی دیالیز چه می‌کند؟
همودیالیز یا دیالیز خونی: درمان همودیالیز در واحد همودیالیز صورت می‌گیرد که معمولا قسمتی از بیمارستان است که با دستگاههای ویژه تجهیز شده است. این واحد همچنین مکانی است که بیماران می‌توانند برای رژیم غذایی یا سایر نیازهای خود مشاوره بگیرند بیماران معمولا سه بار در هفته به واحد دیالیز خونی مراجعه می‌کنند.
هر بار قبل از دیالیز بیمار وزن می‌شود تا مقدار مواد زائدی که از دیالیز قبلی در بیماران تجمع یافته مشخص شود آنگاه روی صندلی مخصوص که صندلی ویژه انجام دیالیز است قرار گرفته. البته محل فیستول (پیونده بین سرخرگ و سیاهرگ) کاغذ تمیز می‌شود سپس دو سوزن داخل این پیوند قرار داده می‌شود یکی از این سوزنها خون را به داخل دستگاه برده و پس از تصفیه خون تصفیه شده از راه سوزن دیگر وارد فیستول یا بدن می‌شود. درمان هر بار 2-4 ساعت طول می‌کشد. طول این ساعات پرسنل دیالیز به طور مداوم فشارخون و علایم بیمار را بررسی کرده و سرعت تصفیه را تنظیم می‌کنند بیماران می‌توانند در این فاصله مطالعه کرده یا بخوابند و یا سایر کارهای خود را انجام دهند.
دیالیز صفاقی: در این روش بیمار نقش فعالتری دارد یکی از مهمترین مسائل مسئولیت بیمار برای حفظ و بهداشت و نگهداری مناسب از لوله دیالیز صفاقی (شکمی) و جلوگیری از آلودگی آن است. در این عملیات بیمار مجدداً در آغاز هر نوبت دیالیز خود را وزن می‌کنند و پس از تمیز کردن محل لوله و مایع خصوص مناسب را وارد بدن نموده و پس از گذشت زمان مناسب حدود 30 دقیقه مایع را از بدن خارج می‌کند.
بیشتربخوانید:
مزایا و معایب انواع دیالیز
هر دو نوع دیالیز مزایا و معایبی دارند و در هر بیمار برحسب شیوه زندگی، سیستم حمایتی میزان مسئولیت‌پذیری و سایر بیماری‌هایش تصمیم می‌گیرد که کدام روش را انتخاب کند. برای بسیاری از بیماران یکی از مهمترین مزایای دیالیز خونی آن است که هیچ مشارکتی در درمان ندارند و تنها کاری که باید بکنند این است که باید تا بیمارستان و یا کلینیک مخصوص دیالیز خونی بروند تا درمان مناسب آنها آغاز گردد. ولی برای بیمارانی که برنامه مستقل‌تری را ترجیح می‌دهند دیالیز صفاقی مناسب‌تر است، زیرا میتواند در خانه صورت بگیرد. اما مشکل اصلی این نوع دیالیز خطر عفونت است.
زیرا بیمار یک لوله پلاستیکی دارد که حفره شکم را به بیرون مرتبط می‌سازد و این خود میتواند احتمال وارد شدن عفونت به بدن را افزایش دهد.
صرف نظر از نوع دیالیز انتخابی بیماران، مسئولیت‌های مختلفی از قبیل برنامه غذایی منظم، میزان مصرف مایعات و توجه به انواع آن مصرف ویتامین‌ها و داروهای مناسب برای کنترل فشارخون و حفظ توازن کلسیم و فسفات را به عهده دارند.
بیشتربخوانید:
مشکلات اختصاصی در بیماران دیالیزی
افسردگی شایعترین شکایت روانی در بیماران دیالیزی است که تظاهرات آن شامل خلق افسرده یا ناپایدار، تصور و نگرش ضعیف از خود و احساس ناامیدی است که در صورت عدم شناسایی و درمان به موقع میتواند منجر به قطع دیالیز و یا حتی خودکشی شود.
سوءتغذیه یک مساله نسبتاً رایج در بیمارانی است که به مدت طولانی دیالیز می‌شوند و تقریبا یک‌دوم بیماران دچار آن هستند. سوءتغذیه میتواند ناشی از دریافت کم‌غذایی مناسب و یا از دست دادن آن باشد. آثار سوءتغذیه زیاد است و میتواند شامل مرگ‌ومیر و افزایش دفعات بستری در بیمارستان و خستگی و بازتوانی ضعیف باشد.
افزایش فشارخون: علت اصلی بستری و مرگ و میر بیماران دیالیز در نظر گرفته می‌شود.
سایر عوارض: از عوارض دیگر میتوان به اختلالات خونی، غدد درون‌ریز، مشکلات پوستی، دردهای استخوانی و... اشاره کرد.
