نعمت الله فاضلی: استاد انسان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
تحریریه زندگی آنلاین : خدمت دوستان فرهیخته و نازنینم میلاد امام علی (ع) و روز پدر را صمیمانه تبریک می گویم و بهترین‌ها را برایتان آرزو دارم. یادتان باشد که اگر در زیر سایه مهر و محبت پدر و مادر هستید، قدرشان را بدانید. من که اکنون از وجود هر دو آنها محرومم می دانم که شنیدن صدای گرم و عاشقانه پدر و مادر واقعاً پاره‌ای از نیاز وجودی ما آدم‌هاست.
وقتی این صدا نیست، جایی از روح و روان آدمی با خودش درگیر است و کاستی عمیقی را تجربه می‌کند. همین که پدر و مادرتان شما را نگاه کند، دلش برایتان تنگ شود، منتظر آمدنتان باشد، بگوید قربون‌تون برم ننه جون، بوستان کند، یا گاهی پدرانه غر بزند، و هزار مهربانی ریز و درشتی که پدر و مادرها بلدند، همین اینها نیاز انسانی ما هستند و با همین‌ها زندگی می‌شود زندگی. قدر بدانید و بروید همین الان پدر و مادرتان را طواف کنید. دورشان بگردید. یک بار هم به نیابت ما یتیم‌ها پدر و مادرتان را طواف کنید. بگویید همه ما آدم‌ها شما پدر و مادرها را دوست داریم و به شما و وجودتان محتاجیم.
بیشتربخوانید:
می‌دانید به قول مرحوم استاد قانعی راد ما با زوال نهاد پدرسالار روبرو هستیم و این زوال را همه جا شاهد هستیم. اما مهر پدری زوال پذیر نیست. اتوکلاینبرگ در کتاب «روان شناسی اجتماعی» توضیح می‌دهد که «مهر مادری» در دنیای انسان‌ها امری اجتماعی است و در دنیای مدرن این مهر تقویت شده است. گمان می‌کنم اکنون شاهد گسترش مهر پدری هم هستیم. در نتیجه کاهش تعداد فرزندان و گسترش تحصیلات عالی و سواد در ایران و بسیاری عوامل دیگر، مهر پدری نیز تقویت شده است. جامعه ما از فضای پدرسالاری کم کم فاصله گرفته و این فاصله گرفتن در دهه‌های آینده بیش‌تر هم خواهد شد، اما نیاز مبرم ما به محبت خانوادگی نه تنها کم‌تر نشده است بلکه بیش‌تر و بیش‌تر از همیشه است و خواهد بود. در این عصر تنهایی، دوری‌ها، غربت‌ها، هجرت‌ها، غم‌ها و بسیاری از گرفتاری‌های ریز و درشت زندگی، شاید چشمه زلال و بی انتهای مهر مادر و پدر، همچنان بزرگ‌ترین منبع آرامبخش و پناهگاه عاطفی و روانی ما باشد. شاید نهاد خانواده دیگر قوام و دوام پیشین خود را نداشته باشد و نتواند در آینده حفظ کند، اما مناسبات خانوادگی همچنان باقی می‌مانند، مناسبات انسانی و محبت آمیزی که اساس آن مهر مادری و پدری است. در این فضای جدید مهر پدری نیز همپای مهر مادری رشد و گسترش می‌یابد. باری، ما با زوال پدرسالاری روبروییم و با ظهور پدر دوستی. البته برخی ممکن است استدلال کنند که «افزایش خانه‌های سالمندان را چگونه می‌توانیم توضیح دهیم؟ رابطه‌های جنسی بیرون ازدواج، ازدواج‌های سفید و افزایش سقط جنین و افزایش تنش میان فرزندان و دعوی میان فرزندان برای نگهداری پدر و مادر پیر را چگونه می‌توانیم توضیح دهیم؟ در کشورهای صنعتی گویی این حالت‌ها را هم پشت سر گذاشته‌اند و در حالت‌هایی پیشرفته‌تر قرار دارند. برای مثال در حلقه‌هایی پدیده‌های جدید (شاید هم قدیمی) در حال سر برآوردن هستند. و در زیر پوست جامعه وجود دارد. برای مثال زنای با محارم (مادر و پسر، پدر و دختر، خواهر و برادر، عمه و برادر زاده و الی آخر..). تعویض همسر در مهمانی‌ها و باردار شدن زنان از مردان غیر از همسر و نگهداشتن فرزند و الی آخر… این نزدیکی‌های جنسی و عشق ورزیدن‌ها را چگونه می‌توانیم توضیح دهیم؟ با مهر مادری و پدری؟»
بیشتربخوانید:
پاسخ این نکات روشن است. دنیای انسانی به ویژه در جهان امروز، جهان پیچیدگی و دنیای تناقضات است. در دنیای ما به نحو تناقض نمایی (پارادوکسیکال) زشتی و زیبایی، مهربانی و خشونت، فقر و فراوانی، و … به طور انبوه تولید و بازتولید می‌شوند. پدیده‌هایی که اشاره کردید عمدتاً بیان کننده سست شدن نهاد خانواده (سنتی) هستند و نه بیان کننده «زوال مهر پدری». بله، سرای سالمندان هم پدیده‌ای رو به گسترش است؛ اما این پدیده عمدتاً به خاطر افزایش شاخص «امید به زندگی» و «سالمند شدن جامعه» است و نه لزوماً کاهش مهر پدری. سایر نکات هم هر کدام تبیین‌های خودشان را دارند. اتفاقاً به دلیل وجود همین تنش‌ها و کشمکش‌ها، نیاز ما به مهرورزی به والدین بیش‌تر می‌شود و شده است.
البته شکل‌های «مهرورزی مدرن» هم باید در نظر گرفت. پدران دیگر مانند گذشته فرزندان را برای تربیت کردن تنبیه نمی‌کنند؛ و فرزندان هم مانند گذشته مهرورزی‌شان را از راه زیستن کنار والدین و خانواده گسترده، ابراز نمی‌دارند. نقش‌های خانوادگی تغییر کرده‌اند؛ اما الگوهای فرهنگی و طرح‌واره‌های شناختی تازه‌ای از مادری و پدری در حال ظهور و شکل‌گیری است. این موضوع صرفاً امر روان شناختی نیست. واقعیت این است که برداشت‌ها و ذهنیت جمعی از مفاهیم مادری و پدری در حال تغییر هستند. در عین حال در نظر داشته باشیم که مراد از گسترش مهر پدری، افزایش محبت پدران به فرزندان است.
برخی پدیده‌ها مانند رشد خانه‌های سالمندان بیان کننده نامهربانی فرزندان به پدران است نه کاهش محبت پدرانه. بله، می‌توان گفت برخی فرزندان توجه کافی به والدین خود را ندارند. دنیای پدرانه رو به گسترش است. نگاهی به میزان سرمایه گذاری‌هایی که پدران برای فرزندانشان می‌کنند یکی از شاهدهای تجربی محکم برای گسترش مهر پدرانه است. در تاریخ ما هرگز چنین پدیده‌ای را نداشته‌ایم.
