دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
نام فارسی: ترخون
نام علمی: Artemisia dracunculus
نام عمومی: Tarragon
نام انگلیسی: Tarragon
نام عربی: طرخون
نام فرانسوی: Estragon
نام آلمانی: Estragon
نام مترادف: Artemisia glauca
نام خانواده: Compositae (کاسنی)
بیشتربخوانید:
گیاه‌شناسی
ترخون یا تلخون گیاهی است علفی، پایا و به شکل بوته که ارتفاع آن گاه تا یک متر می‌رسد. برگ‌ها باریک و نوک‌تیز و به رنگ سبز تیره هستند. برگ‌های قاعده‌ی ساقه‌ی گیاه دارای سه لوب است که لوب وسط بزرگ و دو لوب کناری کوچک می‌باشند. کاپیتول‌ها کوچک، سبزرنگ و به صورت مجتمع خوشه هستند. ساقه‌ها تقریباً نازک و شکننده می‌باشند که در اثر شکسته شدن بوی اسانس آنها به مشام می‌رسد. برگ‌های گیاه نیز معطر بوده و رایحه‌ی خاصی دارند. قسمت مورد استفاده‌ی گیاه برگ و شاخه‌های جوان و نرم است که هنوز چوبی نشده‌اند. مزه‌ی گیاه تازه کمی تند و سوزاننده می‌باشد. برای تکثیر و پرورش این گیاه قطعات ریزوم آن را در زیر خاک قرار می‌دهند که پس از مدتی جوانه‌هایی از آنها می‌روید و گیاه جدیدی به وجود می‌آید. همچنین، ریزوم گیاه به اطراف گسترش می‌یابد و باعث ازدیاد و تولید گیاهان جدید می‌شود. در کتاب دکتر زرگری منشاء اصلی گیاه ترخون روسیه و نواحی سیبری ذ کر شده است، ولی به علت استفاده‌ی زیاد از آن، اکنون در بسیاری از نقاط جهان و از جمله ایران کشت می‌شود.
ترکیبات مهم
ترخون یکی از منابع مهم شناخته‌شده‌ی روتین است. هر 100 گرم ترخون خشک حاوی 295 کالری، 8 گرم رطوبت، 23 گرم پروتئین، 7 گرم چربی، 50 گرم مجموع کربوهیدرات‌ها، 5/7 گرم فیبر، 12 گرم خاکستر، 139/1 گرم کلسیم، 313 میلی‌گرم فسفر، 32 میلی‌گرم آهن، 347 میلی‌گرم منیزیم، 62 میلی‌گرم سدیم، 3 میلی‌گرم پتاسیم، 5/1 میلی‌گرم ریبوفلاوین، 9 میلی‌گرم نیاسین، 81 میلی‌گرم فیتوسترول و بدون کلسترول می‌باشد.
ترخون تازه تا 3/0 درصد اسانس دارد که حاوی 60 تا 70 درصد متیل کاویکول (استرا گول) و مقداری پارامتوکسی سینامیک آلدهید (ماده‌ی تلخ آن) است. دیگر ترکیبات اسانس شامل آلفاپی‌نن، بتاپی‌نن، کامفن، لیمونن، سیس و ترانس اوسی‌من، آلفا فلاندرن، لینالول، اسیدبوتیریک، دلتا 4 کارن، ژرانیول و اوژنول می‌باشد.
در سال‌های اخیر ایزوکومارینی به نام آرتمدینول در گیاه کشف شده است. فلاونوئیدهای مهم آن روتین و کورستین 3 - گلوکوگالاکتوزید است که به نظر می‌رسد اثرات ضد سرطانی و ضد تصلب شرائین قوی این گیاه مربوط به آنها باشد. عصاره‌ی ترخون در آزمایش‌های حیوانی بر روی موش، توانسته اثرات سرطان‌زایی بنزوپیرون بر روی پوست را مهار کند. همچنین، ترخون خاصیت حفاظت در برابر اشعه‌های خطرناک را نشان داده است.
روتین موجود در ترخون جهت جلوگیری از لخته شدن خون، التهابات، اسپاسم، فشار خون و تصلب شرائین (سفتی جدار رگ‌ها) مؤثر است. در آمریکا مدت‌ها از ترخون برای جلوگیری از تصلب شرائین، فشار خون، دیابت و بروز آلرژی استفاده می‌شد.
بیشتر بخوانید:
داروشناختی و اثرات مهم
مهم‌ترین اثرات درمانی که در منابع مختلف از ترخون گزارش شده عبارتند از: ضد کرم، ضد نفخ، خواب‌آور، ادرارآور، خنک‌کننده، مقوی معده، ضد التهاب و آماس، مسکن دندان‌درد، ضد سرطان، قاعده‌آور و مسهل. همچنین، برای درمان درد نیش حشرات و خنثی کردن سم آنها و نیز برای گاز سگ هار مفید است.
ابن‌سینا در کتاب قانون راجع به ترخون چنین نوشته است: دارای نیروی مخدر است. رطوبت‌ها را برمی‌چیند و خشک می‌کند و نوعی سردی دارد که سودمند است. در دهان نگه داشتن آن جهت درمان زخم و جوش درون دهان مفید است. دیرهضم است. اشتهای جماع را نابود سازد.
طریقه و میزان مصرف
ترخون را به صورت سبزی تازه و یا خشک مصرف می‌کنند. نوع تازه‌ی آن در حد مصرف غذایی و خشک آن در حد 1 تا 2 قاشق غذاخوری تا سه بار در روز، به صورت دم‌کرده و یا اشکال دیگر، بلامانع است.
سمیت و عوارض جانبی
در حد مصرف معمولی خوراکی عارضه‌ی جانبی ندارد. از مصرف زیاد ترخون باید خودداری شود، زیرا حاوی درصد بالایی استراگول است که می‌تواند عوارضی به دنبال داشته باشد.
مصرف در دوران بارداری و شیردهی
در یکی از منابع آمریکایی مصرف این سبزی در زنان حامله منع شده است. در هر صورت، خانم‌های حامله باید به مقدار کم و با احتیاط از ترخون استفاده کنند. میزان دقیق مقدار (کمی) مصرف مجاز خوراکی تازه ترخون در هیچ منبعی ارائه نشده است.
بیشتربخوانید:
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده
آلرژی‌زا، ضد درد، ضد میکروب، ضد شکنندگی عروق موئینه، ضد التهاب، ضد تب، ضد اسپاسم، ضد نفخ، ادرارآور، قاعده‌آور، قارچ‌کش، خواب‌آور، مقوی معده، کرم‌کش، ضد سرطان و اشتهاآور.
نکات قابل توجه
ترخون به صورت تازه و خشک جهت طعم و مزه، ادویه‌جات، ترشی، سالاد، سرکه، سوپ‌ها، سس‌ها، به همراه گوشت، ماهی و تخم‌مرغ در بسیاری از نقاط جهان استفاده می‌شود. همچنین، در شیرینی‌پزی، عطرسازی و آب‌های آرایشی از آن استفاده می‌گردد.
اسانس ترخون در اثر خشک شدن گیاه و به مرور زمان کمتر می‌شود؛ به همین خاطر در بعضی نقاط آن را در گلخانه پرورش می‌دهند تا همیشه بتوانند از تازه‌ی آن که دارای اسانس بیشتری است، استفاده کنند. اسانس ترخون بیشتر در کشور فرانسه و به خاطر بو و مزه تولید و عرضه می‌شود که از برگ‌های آن تهیه می‌گردد.
ترخون فرانسوی و آلمانی مربوط به گونه Draconculus است که در ایران مصرف دارد. ترخون روسیه مربوط به گونه Draconculoide می‌باشد. نوع فرانسوی و آلمانی حاوی 25/0 تا 1/3 درصد اسانس و نوع روسی حاوی 1/0 تا 1/2 درصد اسانس است.