بـه قـلـم : دکتر سید مهدی میرغضنفری ؛ پزشک، دکتری تخصصی (PhD) فیزیولوژی پزشکی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی - عضو هیات علمی و معاون پژوهشی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ارتش
تهیه و تنظیم : مریم قره گز لو
تحریریه زندگی آنلاین : انواع بیماری‌های ریوی عبارت‌اند از آسم، بیماری مزمن انسدادی ریهCOPD-، برونشیت مزمن، آمفیزم، برونشیت حاد، فیبروز سیستیک، ذات‌الریه، سل، ورم ریوی، سرطان ریه، آمبولی ریه، فشارخون ریوی، سندروم کاهش حجم هوای تنفسی در اثر چاقی، و اختلالات عصبی و عضلانی ریه. در ادامه به بررسی علل و راه‌های درمان برخی از این بیماری‌ها می‌پردازیم.طبق یک قاعده کلی در طب سنتی ایرانی اخلاط غیرطبیعی در بدن می‌توانند ایجاد بیماری کنند. ازآنجایی‌که اخلاط زائد در بدن مجرمآن‌همیشگی بروز بیماری‌های مختلف هستند، شناسایی غلبه اخلاط در بدن و درمان به‌موقع آن می‌تواند به درمان بیماری کمک شایانی کند. و صدالبته پیشگیری از غلبه اخلاط قبل از بروز بیماری‌ها بسیار مؤثرتر خواهد بود. ذکر این نکته ضروری است که در طب سنتی نسخه واحدی برای درمان بیماری برای همه وجود ندارد و باید نسخه هر فرد مطابق نوع مزاجش و توسط متخصص این حوزه تعیین شود.
بیشتربخوانید:
سرفه
سرفه یا سِعال به علت سوء‌مزاج ساده یا مادی رخ می‌دهد. سوء‌مزاج ساده یعنی گرمی یا سردی هوا و محیط می‌تواند ایجاد سرفه کند. در سوء‌مزاج مادی، ماده‌ای در بدن و به‌خصوص ریه‌ها تجمع پیداکرده است و سرفه را تحریک می‌کند؛ مانند اخلاطی که در مجاری هوایی تجمع پیدا می‌کنند، به‌خصوص در سیگاری‌ها که برونشیت مزمن را نیز ایجاد می‌کند.
آسم و انواع آن از دیدگاه طب سنتی ایرانی
از دیدگاه طب سنتی ایرانی آسم یا «رَبْوْ» ریشه‌های مختلفی دارد. این بیماری که با سرفه‌های متعدد همراه است. دو نوع اصلی دارد: آسم مرطوب که با افزایش ترشح و رطوبت در مجاری هوایی همراه است و منجر به سخت نفس کشیدن می‌شود. در نوع با ترشح بیشتر عوامل مادی و مواد و اخلاط زائد دخیل هستند. نوع دیگر آن آسم خشک است که در این نوع از آسم مجاری هوایی تحریک‌پذیر هستند.
بیشتربخوانید:
معالجه بیماری‌های ریه از دیدگاه شیخ‌الرئیس
ورزش دادن ریه به‌وسیله فریاد بلند و به قوت پف کردن به نرم کردن اخلاط ریه کمک می‌کند. خارج کردن ماده ناباب (اخلاط زائد) از طریق مری بهترین روش درمان بیماری‌های ریه است. خشک‌کردن خلط معمولاً بی‌فایده است. به گفته حکیم بوعلی بهتر است خلط داخل سینه نرم گردد، پاره‌پاره شود و به‌آرامی تحلیل برود. همچنین شیخ‌الرئیس بر مصرف ماالعسل در درمان بیماری‌های ریه تأکید بسیاری دارد. به گفته وی بهتر است عسل را در تمام داروهای ریه به کاربرد، چراکه عسل دارو را به مقصد می‌رساند، زداینده، و نرم‌کننده است. نکته جالب‌توجه این است که به‌تازگی محققان دانشگاه آکسفورد در یک مطالعه جدید نتیجه گرفتند عسل در درمان علائم سیستم تنفسی فوقانی از داروها بهتر عمل می‌کند. این محققان معتقدند عسل نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها گزینه‌ای ارزان‌تر و بی‌خطرتر برای درمان سرماخوردگی و بیماری‌هایی است که سیستم تنفسی فوقانی مانند بینی و سینوس‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بااین‌حال آن‌ها معتقدند تحقیقات بیشتری در این زمینه باید انجام شود. همچنین باید توجه داشت به علت خطر بوتولیسم مصرف عسل برای کودکان زیر یک سال به‌هیچ‌عنوان توصیه نمی‌شود و می‌تواند کشنده باشد.
عواملی که باعث ایجاد سرفه می‌شوند
افراد با مزاج رطوبتی معمولاً اخلاط، رطوبات و ترشحات زیادتری دارند که در بدن و در مجاری هم زیادترند که خود این‌ها تحریک به سرفه می‌کنند. از علل کمتر شایع سرفه می‌توان به آماس‌ها و ورم‌هایی اشاره کرد که در مجاری هوایی هستند. همچنین دود و غبار و عوامل محرکی از این قبیل و غذاهایی با طعم تحریک‌کننده مانند غذاهای بسیارترش یا بسیار شور یا تند می‌توانند از عوامل ایجاد‌کننده سرفه باشند.وزن بالا که معمولاً به تجمع اخلاط زائد در بدن همراه است نیز می‌تواند باعث ایجاد سرفه در افراد شود. به همین منظور کاهش وزن نیز می‌تواند در درمان سرفه‌های ناشی از تجمع اخلاط در بدن کمک‌کننده باشد.درمان یبوست و افزایش تعریق به کمک ورزش‌های مناسب مزاج نیز به رفع رطوبت‌های زائد و درنهایت رفع سرفه‌های ناشی از تجمع اخلاط کمک می‌کند.نفخ و برخی از مشکلات معده نیز می‌توانند زمینه‌ساز بروز رطوبت‌های زائد در بدن و به دنبال آن ایجاد سرفه شوند، بنابراین رفع مشکلات معده، عدم مصرف خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های ترش، پرهیز از نوشیدن آب همراه غذا و پرخوری می‌تواند به رفع این مشکلات کمک کند. همچنین مالیدن روغن بابونه روی ناحیه معده و مصرف یک قاشق مرباخوری از مخلوط پودر زیره سبز و شکر به میزان مساوی نیم ساعت پس از غذا رطوبت‌های معده را از بین برده و طبعاً سرفه‌های ناشی از این مشکل را نیز درمان می‌کند.
درمان آسم خشک
توقف در مناطق مرطوب، بخور آب، مالیدن روغن بادام شیرین یا بنفشه به قفسه سینه، مصرف غذاهای مرطب (آبدار، لعاب‌دار) و گیاهان لعاب‌دار (به دانه، تخم کتان، تخم شربتی) به درمان آسم خشک کمک می‌کند.بادکش پشت قفسه سینه که ریه و مجاری هوایی را شامل می‌شود مخصوصاً با روغن‌مالی برای سرفه‌های خشک می‌تواند بسیار مفید باشد.
فشارخون ریوی
فشارخون ریوی براثر افزایش فشارخون در عروق ریه اتفاق می‌افتد. تنگی عروق ریه و یا افزایش حجم خون در ریه از علل ایجاد فشارخون ریوی هستند. از دیدگاه طب سنتی پیش از درمان فشارخون ریوی باید در ابتدا علت آن رفع شود زیرا یکی از مهمترین دلایل بروز این عارضه تجمع مواد دم و بلغم ( مواد زائد یا خلط در بدن) است، بنابراین افزایش فشارخون ریوی در مزاج‌های تر و چاق بیشتر به چشم می‌خورد.با افزایش حجم غذا و کاهش تحرک، فشار زیادی به قلب برای پمپاژ خون وارد می‌شود که تکرار این وضعیت می‌تواند به افزایش فشارخون ریوی بیانجامد بنابراین کم کردن حجم غذای مصرفی، ورزش و تحرک در پیشگیری و کنترل فشارخون ریوی نقش بسزایی دارند.در خشک‌مزاج‌ها که عموماً افراد لاغری هستند نیز به علت نوعی کاهش انعطاف‌پذیری یا در اصطلاح خشکی عروق، خون باید با فشار بیشتری در رگ‌ها حرکت کند که این وضعیت می‌تواند باعث بالا رفتن فشارخون ریوی نیز بشود.
این افراد برای حفظ رطوبت بدن و افزایش انعطاف‌پذیری عروق می‌توانند به‌طور روزانه بدنشان را با روغن بادام شیرین خوراکی ماساژ دهند، علاوه بر آن ماساژ کف پا نیز برای کنترل و درمان فشارخون در خشک‌مزاج‌ها بسیار مؤثر است.آفتاب زیاد، مصرف زیاد نمک، سرکه ، بی‌خوابی، استرس‌های زیاد و یبوست‌های مداوم در افراد خشک‌مزاج، احتمال بروز فشارخون ریوی را به طرز چشمگیری افزایش می‌دهد. مصرف زیاد ادویه‌های تند، غذاهای سرخ‌کردنی و نظایر آن‌هم در افراد چاق و مزاج‌های تر و هم در افراد لاغر و خشک‌مزاج در پیدایش فشارخون ریوی و یا تشدید آن نقش بسزایی دارد که انجام اقدامات پیشگیرانه در هر گروه خطر ابتلا به چنین عارضه‌ای را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد.
افرادی که به آسم مرطوب مبتلا هستند باید از زیاده‌روی در مصرف خوردنی‌ها و آشامیدنی‌هایی که باعث تولید رطوبت در بدن می‌شوند، مانند ماست، دوغ، ترشیجات، آب زیاد، میوه‌های آبدار یا ترش پرهیز کنند. همچنین این افراد باید از حضور طولانی در مکان‌هایی که رطوبت هوا در آنجا زیاد است، مانند حمام و استخر خودداری کنند. آفتاب بگیرند.به‌طورکلی پرهیزها و تدابیر مزاج سرد و تر برای این افراد قابل‌اجراست. بخور گیاهانی مثل بابونه، آویشن و مرزنجوش که مناسب سیستم تنفسی هستند برای این افراد مفید است.در صورت عدم حساسیت استعمال روغن‌های گرم مانند بابونه، سیاه‌دانه، و بادام شیرین روی ناحیه قفسه سینه، گلو، پهلوها و بین کتف‌ها که باعث از بین رفتن رطوبت‌ها و بلغم‌های زائد بدن می‌شوند نیز برای این گروه از افراد مفید است.
بیشتربخوانید:
آمبولی ریوی
افزایش اخلاط دم، بلغم و سودای زائد در بدن ممکن است باعث افزایش غلظت خون شده و منجر به آمبولی ریه شود. بنابراین تدابیر لازم برای کاهش غلظت خون و درواقع برگرداندن اخلاط به سطح متعادل با اصلاح سبک زندگی در پیشگیری از چنین رخدادهایی ضروری است.برای جلوگیری از افزایش خلط دم در بدن پرهیز از مصرف بیش‌ازحد گوشت قرمز، چربی‌ها و برنج ضروری است. افزایش خلط سودا در بدن باعث بالا رفتن غلظت خون می‌شود و گاهی غلظت خون بیمار در آزمایش‌ها طبیعی بوده ولی سنگینی و چسبندگی آن هنگام گرفتن خون از سرنگ مشخص است و خون به‌سختی از سرنگ بالا می‌آید که این نشان‌دهنده ویسکوزیته یا چسبندگی بالای خون است. رعایت تدابیر مزاج سرد و خشک برای درمان این بیماران کمک‌کننده هست.پرخوری و کم‌تحرکی در افراد باعث افزایش غلظت خون و در موارد شدید باعث ایجاد آمبولی‌ها می‌شوند. انجام فصد و حجامت با تشخیص و تجویز پزشک در بعضی از مراحل بیماری برای برخی از بیماران نیز می‌تواند کمک‌کننده باشد.
سرطان ریه
صفرای غیرطبیعی می‌تواند در همه جای بدن ایجاد تحریک و التهاب کند. سودای غیرطبیعی می‌تواند در همه جای بدن رسوب کند و باعث ایجاد بیماری‌های خود ایمنی و التهابات ریوی و نهایتاً فیبروز ریه و حتی سرطان ریه شود. بنابراین همان‌طور که بارها ذکرشده است با رعایت تدابیر مزاجی و حفظ تعادل اخلاط در بدن می‌توان تا حد بسیاری از بروز چنین بیماری‌هایی جلوگیری کرد.
فیبروز سیستیک
فیبروز سیستیک (CF) یک بیماری ژنتیکی است و کودک با آن متولد می‌شود. این بیماری مانع عملکرد غدد برون‌ریز در بدن فرد مبتلا می‌شود.غدد برون‌ریز مسئول تولید ترشحاتی با غلظت نرمال در بدن مثل ترشحات عرق، بزاق، شیره گوارشی و موکوس موجود در مجاری هوایی و گوارشی می‌باشند. در فیبروز سیستیک به علت اختلال در ژنی خاص ترشحات این غدد غلیظ می‌شوند. از دیدگاه طب سنتی ایرانی علت افزایش غلظت ترشحات افزایش خشکی در بدن است بنابراین باید از تدابیری بهره گرفت که این ترشحات را رقیق کرده و برای دفع آماده کند. باقی ماندن ترشحات غلیظ در مجاری هوایی و عدم خروج آن‌ها باعث بسته شدن و التهاب مجاری هوایی، و رشد میکروب‌ها می‌شود که درنتیجه آن تظاهرات تنفسی بیماری بروز می‌یابند. چرخه‌های مکرر عفونت، التهاب و افزایش ترشح موکوس غلیظ، باعث ایجاد آسیب ریوی در افراد مبتلابه فیبروز سیستیک می‌شود.بخورها و روغن‌مالی قفسه سینه و یا فیزیوتراپی قفسه سینه همراه با روغن بابونه و بادکش پشت قفسه سینه به رقیق شدن و دفع این ترشحات کمک می‌کند. پرهیز از مصرف غذاهای سنگین و غذاهای غلیظ کننده مانند غذای فوری، سرخ‌کردنی‌ها، و گوشت گاو برای این افراد ضروری است.مصرف غذاهای لطیف مانند حریره‌ها و فرنی‌ها به افرادی که به فیبروز سیستیک مبتلا هستند توصیه می‌شود.و به‌طورکلی رعایت تدابیر مزاجی و حفظ تعادل مزاج برای این افراد بسیار مورد اهمیت هست.
التهاب ریه ناشی از کووید19
در روزهای اپیدمی کووید19 به سر می‌بریم. یکی از عوارض شایع این بیماری ایجاد التهاب در ریه هست که در برخی موارد متأسفانه منجر به مرگ افراد می‌شود. نکته مهم در این بیماری در حال حاضر مراجعه سریع به پزشک در صورت مشاهده اولین علائم بروز بیماری هست. همچنین در کنار درمان‌های ضدویروسی تجویزشده توسط پزشک می‌توان با مشورت با پزشک متخصص طب سنتی از روش‌های کمک درمانی طب سنتی نیز بهره برد. درمان گرفتاری ریوی ناشی از کووید19 با بخور جوش‌شیرین و یا دم‌کرده کندر و یا مصرف گلاب ازلحاظ علمی ثابت نشده‌اند و شواهد علمی کافی برای اثبات اثربخشی آن‌ها وجود ندارد و به همین دلیل عوارضی که ممکن است براثر مصرف این مواد به وجود آید نیز هنوز به‌طور کامل شناسایی نشده‌اند.
بیشتربخوانید:
راه‌کارهای کمک-درمانی برای رفع گرفتاری ریه در اثر کووید19
مواردی که در بالا در سوءمزاج‌های ریه گفته شد با توجه به نوع علائم و سوء مزاج بسیار کمک‌کننده است. اما نکته اینجاست که حتماً باید نوع سوء مزاج (سرد، گرم، خشک، تر) شخص و ریه توسط پزشک حاذق در طب سنتی تشخیص داده شود و بر مبنای آن، درمان صورت پذیرد. عدم رعایت این اصل بسیار مهم، می‌تواند با تجویز داروها و تدابیر غلط، بسیار مخاطره‌آمیز باشد و حتی مریض را به‌طرف مرگ سوق دهد. مثلاً تجویز زنجبیل به فرد گرم‌مزاج با علائم گرمی مزاج ریه، یا تجویز لیموترش به فرد دچار سوء مزاج سرد. خیلی از اوقات مشاهده می‌شود، در فازهای مختلف بیماری کووید 19، علائم و مزاج تغییر می‌کند مثلاً در روزهای اول بیماری، علائم گرمی غالب است و پس از چند روز به‌تدریج، علائم سردی ظاهرشده غلبه می‌یابند که باید متناسب با آن، درمان نیز تنظیم شود. لذا مطلقاً نمی‌توان یک گیاه دارویی را به همه بیماران یا در مراحل مختلف بیماری تجویز نمود.