دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
نام دیگر: شاهتره
نام علمی: Fumaria officinalis
نام‌های عمومی: Common fumitory,
Fumitory, Earth smoke
نام انگلیسی: Fumitory
نام‌های عربی: کسفره الحمار، ساتراج (Satarag)
نام فرانسوی: Fumeterre
نام آلمانی: Gemeiner erdrauch
نام‌های مترادف: Fumaria pulchella, Fumaria diffusa
نام خانواده: Fumariaceae (شاتره)
بیشتربخوانید:
گیاه شناسی
شاتره گیاهی است علفی به ارتفاع 80 سانتی‌متر که در مزارع، باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی به حالت خودرو می‌روید. شاخه‌های ظریف فراوان و برگ‌هایی با تقسیمات بسیار زیاد، باریک و کوچک دارد. گل‌های شاتره کوچک به رنگ سفید یا سفید مایل به گلی هستند که به صورت مجتمع و گل‌آذین خوشه قرار گرفته‌اند. میوه‌ها هم کوچک و کروی می‌باشند. قسمت مورد استفاده شاتره تمام قسمت‌های هوایی آن است.
گونه Officinalis این گیاه در ایران رویش ندارد و آنچه به نام شاتره در بازار ایران وجود دارد، مربوط به دو گونه Fumaria parvifelora و Fumaria villantii است. به احتمال قوی خواص دو گونه ذکرشده مشابه گونه افی‌سینال بوده و می‌توان از هر سه مورد آنها به یک منظور استفاده کرد.
البته لازم است دو گونه موجود در ایران از نظر ترکیبات و خواص، مورد تحقیقات لازم قرار گیرند.
تاریخچه
شاهتره از زمان عهد عتیق شناخته شده و در کتاب‌های «خواص گیاهان» مربوط به قرون وسطی توصیف شده است. این گیاه در طب سنتی، برای درمان اگزما و بیماری‌های دیگر پوستی به کار می‌رفته؛ همچنین به عنوان ملین و مدر مصرف می‌شده است. در دهه گذشته، این گیاه دوباره مورد توجه قرار گرفت؛ زیرا بنا به گزارش‌هایی، به احتمال زیاد عصاره آن در بهبود بیماری‌های سیستم قلبی- عروقی و دستگاه کبدی صفراوی مؤثر است.
منشأ جغرافیایی
این گیاه بومی اروپا و آسیاست. در کنار جاده‌ها به عنوان علف هرز مزارع می‌روید و بیشتر از کشورهای شرقی اروپا صادر می‌شود.
ترکیبات مهم
قسمت هوایی گیاه حاوی حدود یک درصد آلکالوئید است که بیش از 30 عدد آنها تعیین فرمول شده‌اند و بیشتر آنها از مشتقات بنزیل ایزوکینولین هستند. مهم‌ترین این آلکالوئیدها شامل فومارین (پروتوپین)، فوماری‌لین، و سیناکتین هستند. از دیگر ترکیبات شاتره می‌توان فلاونوئیدها، اسیدهای گیاهی به‌ویژه اسیدفوماریک و موسیلاژ را نام برد.
بیشتربخوانید:
داروشناختی و اثرات مهم
این اثرات عبارتند از: صفرآور، آلکالوئید پروتوپین موجود در شاتره می‌تواند در مواردی باعث کاهش صفرا گردد و به اصطلاح دارای اثر Amphicholeretic است. همچنین در مشکلات قلبی- عروقی مصرف می‌شود.
در طب عوام از شاتره به عنوان ادرارآور، مسهل و جهت رفع مشکلات پوستی، از جمله اگزما استفاده می‌شود. اثر اخیر را مربوط به وجود اسیدفوماریک در آن می‌دانند. اسید فوماریک امروزه به طریقه سنتزی تهیه و در بعضی از فرمولاسیون‌های پوستی نظیر داروهای پسوریازیس مصرف می‌شود.
فرآورده‌های گیاهی
در ایران از این گیاه، فرآورده صنعتی وجود ندارد؛ ولی در بعضی کشورها محصولاتی به شکل قطره از عصاره گیاه به صورت منفرد یا مخلوط با گیاهان دیگر تهیه و به بازار عرضه شده است.
تهیه چای
4-2 گرم گیاه خشک‌شده (مخلوط برگ، گل و ساقه) را با یک لیوان آب به مدت 20 دقیقه بجوشانید؛ سپس آن را صاف کرده و گرماگرم قبل از غذا میل کنید. می‌توان روزانه تا سه نوبت این مقدار را (صبح، ظهر و شب) تکرار کرد (جمعاً می‌توان 12-6 گرم گیاه را که سه لیوان محصول صاف‌شده به دست می‌دهد، در طول روز مصرف کرد).
مصرف در بارداری و شیردهی
تاکنون در این زمینه مطالعه‌ای صورت نگرفته است؛ بنابراین بهتر است در این دوران مصرف نشود.
عوارض جانبی
مصرف مقدار عادی و دارویی شاتره عوارض جانبی ندارد؛ ولی مصرف مقادیر بسیار زیاد به دلیل وجود آلکالوئیدهای ذکرشده ممکن است باعث لرز، تشنج و مرگ گردد.
زمان برداشت
با توجه به اینکه گیاه در همه مناطق به‌طور هم‌زمان رشد نمی‌کند، نمی‌توان زمان کاملاً مشخصی را جهت جمع‌آوری ذکر کرد؛ ولی بهترین زمان برداشت در فصل بهار و بعد از زمان گلدهی است که گیاه به‌طور کامل رشد کرده باشد.
بیشتربخوانید:
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده
آنتی‌کلی‌نرژیک، ضدهیستامین، ضدورم، ضدآریتمی، ضدعفونی‌کننده، ضداسپاسم، تقویت‌کننده قوای جنسی، تولیدکننده برادی‌کاردی، معرق، مسهل، ادارآور، تهوع‌آور، افزایش و کاهش پر فشارخون، آرامبخش، سمی، مقوی معده، بی‌حس‌کننده، صفراآور و کاهش‌دهنده صفرا.
نکات قابل توجه:
1- نمونه گیاه خشک بازار دارویی به‌طور طبیعی به صورت خردشده و قطعات کوچک است و احتیاج به خرد یا پودر کردن ندارد و می‌توان مستقیماً آب جوش را روی آن ریخت و مصرف کرد.
2- توصیه می‌شود دم‌کرده شاتره را گرماگرم مصرف کنید؛ چون ممکن است با سرد شدن، مواد مؤثر رسوب کنند.
3- در بسیاری از موارد دیده شده که برای به دست آوردن اثرات مذکور شاتره از عرق شاتره موجود در بازار استفاده می‌کنند. عرق شاتره مقدار بسیار ناچیزی اسانس دارد و مواد مؤثر اصلی در آن اصلاً وجود ندارد. بنابراین دارای خواص اصلی شاتره نیست.
4- برای مشکلات کبدی، صفراوی و پوستی شاتره، باید از دم‌کرده آن استفاده کرد و در این موارد عرق آن بی‌تأثیر است.