دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
نام دیگر:گل قاصد
نام علمی:Taraxacum officinale
نام عمومی:Dandelion
نام‌های انگلیسی:Dandelion, Plessabed
نام‌های عربی:هندباء بری، شجره اسنان‌الاسد
نام‌های فرانسوی:Liondent, Pissenlit
نام آلمانی:Gemeine Kuhblme
نام‌های مترادف: Taraxacum laevigatum, Taraxacum vulgare, Taraxacum caucasicum, Taraxacum dens- leonis
نام خانواده:Compositae (گل مینا یا کاسنی)
گیاه‌‌شناسی:
قاصدک گیاهی است علفی، پایا و بدون ساقه، با برگ‌هایی دارای بریدگی‌های نوک‌تیز شبیه دندان شیر که روی زمین گسترده هستند. از وسط برگ‌های قاصدک، دمگل‌هایی خارج می‌شود که در انتهای آنها گل‌هایی به رنگ زرد ظاهر می‌گردد و سپس به میوه کروی با تارهای ابریشمی سفیدرنگ تبدیل می‌شود که به نام قاصدک نامگذاری شده است. ریشه قهوه‌ای‌رنگ آن حاوی شیرابه‌ای تلخ‌مزه است. این شیرابه در قسمت‌های هوایی گیاه نیز وجود دارد. قسمت مورد استفاده قاصدک، قسمت هوایی و ریشه‌های آن است.
تاریخچه:
قاصدک در قرن دهم، توسط فیزیکدان‌های عرب که از آن برای مقاصد دارویی استفاده می‌کردند، معرفی شد. پزشکان Myddfai در ولز انگلستان نیز در قرن سیزدهم مصرف گیاه را در کتاب خواص گیاهان توصیه کرده‌اند. قاصدک، بومی اروپا و آسیاست؛ ولی در آمریکای شمالی نیز بومی شده و امروزه در تمامی آب و هواهای معتدل، به طور گسترده به شکل علف هرز رشد می‌کند. این گیاه توسط برخی از پرورش‌دهندگان اروپایی کشت می‌شود و بیش از صد گونه آن پرورش داده شده است. این گیاه علفی تلخ، در تولید شراب و به صورت خام در سالاد مصرف و یا مانند اسفناج پخته می‌شود. ریشه آن را بو می‌دهند و از دم‌کرده آن نوشیدنی قهوه‌مانندی درست می‌کنند که گفته می‌شود خاصیت محرک قهوه را ندارد. قاصدک از قدیم در معالجات گیاهی، برای بیماری قند و اختلالات کبدی (بنا به شواهد، قند موجود در گیاه، این بیماری را تشدید نمی‌کند) و به عنوان ملین و مقوی به کار می‌رفته است. آب برگ گیاه، برای درمان بیماری‌های پوستی، بی‌اشتهایی و تحریک جریان صفرا استفاده می‌شده است.
بیشتربخوانید:
منشأ جغرافیایی:
انتشار این گیاه از نیمه کره شمالی تا آمریکای جنوبی ادامه دارد. این گیاه دارای واریته‌های مختلفی است که به صورت کشت‌شده یا از طبیعت جمع‌آوری می‌شود.
مهم‌ترین تأمین‌کننده این گیاه در بازار جهان، کشورهای بلغارستان، یوگسلاوی، رومانی، مجارستان و لهستان هستند.
ترکیبات مهم:
این ترکیبات عبارتند از: ترکیبات تلخ از جمله اودسمانولیدها مانند تاراگزاسین و تری‌ترپن‌ها مانند تاراگزاسترول، استرول‌ها مانند سیتروسترول فلاونوئیدها، کاروتنوئیدها، موسیلاژ و مقدار زیادی پتاسیم که به‌خصوص در گیاه تازه به 5/4 درصد می‌رسد.
ویتامین‌ها شامل B1، B2، B3، B5، B6، B9، C، E، K و املاح آن شامل کلسیم، آهن، منگنز، منیزیوم، فسفر، روی، پتاسیم (397 میلی‌گرم درصد) و سدیم (76 میلی‌گرم درصد) در نوع تازه و خام می‌باشند.
داروشناختی و اثرات مهم:
اثرات مهم مورد استفاده قاصدک عبارتند از: معرق (به همین دلیل در بهبود سرماخوردگی مؤثر است)، ادرارآور، محرک اشتها، کمک به هضم، به‌خصوص هضم چربی، حل‌کننده سنگ مثانه، محافظت و تقویت کبد (در اروپا برای بسیاری از مشکلات کبد به‌طور وسیع استفاده می‌شود)، در طب عوام جهت تصفیه خون، مسهل ضعیف، تسکین دردهای آرتریت و روماتیسم، درمان امراض پوستی، از جمله اگزما. در این موارد بیشتر در فصل بهار و از گیاه تازه استفاده می‌شود.
داروهای گیاهی:
از این گیاه بیش از 500 فرآورده مختلف در دنیا تهیه شده که در مشکلات یبوست، اورولوژی، روده‌ای- معده‌ای و صفراوی (به عنوان صفراآور مناسب) استفاده می‌شود. همچنین به عنوان مقوی کبد، رفع سوءهاضمه و مقوی بدن کاربرد دارد.
طریقه و میزان مصرف:
این گیاه مصرف خوراکی دارد و به اشکال زیر می‌تواند مورد مصرف قرار گیرد:
سالاد: در اروپا با استفاده از برگ‌های گیاه، سالاد تهیه می‌شود.
آب برگ‌ها: می‌توان آب برگ‌های تازه گیاه را گرفت و استفاده کرد؛ این کار را روزی سه بار و هر بار تا 20 میلی‌لیتر (معادل 4-3 قاشق پر غذاخوری) و جمعاً 60 میلی‌لیتر می‌توان انجام داد. از این آب بیشتر به خاطر خاصیت ادرارآوری آن استفاده می‌شود.
دم‌کرده یا جوشانده: برگ خشک قاصدک را به صورت پودر درآورده و با یک لیوان آب به مدت 10 دقیقه بجوشانید. سپس، آن را صاف کرده و میل کنید. مقدار مصرف 10-4 گرم برگ برای هر نوبت است که می‌توان این کار را تا سه نوبت در روز تکرار کرد. این فرآورده برای اگزما، نقرس، تحریک و تقویت کبد و هضم مورد مصرف قرار می‌گیرد.
تنتور: در صورتی که تنتور این گیاه در دسترس باشد، می‌توان 10-5 میلی‌لیتر آن را تا سه بار در روز مصرف کرد. (جمعاً و حداکثر تا 30 میلی‌لیتر در روز).
جوشانده یا دم‌کرده ریشه: ریشه را پودر کرده و 10-2 گرم آن را با یک لیوان آب به مدت 10 دقیقه بجوشانید؛ سپس صاف کرده و میل کنید.
این عمل را می‌توان تا سه بار در روز تکرار کرد. این فرآورده برای نقرس، اگزما، آکنه (جوش) و تحریک کبد مورد مصرف قرار می‌گیرد.
بیشتر بخوانید:
عوارض جانبی:
با مقادیر مصرف دارویی، عارضه جانبی خاصی از آن گزارش نشده است. فقط در موارد بسیار نادر ممکن است تماس پوست با شیرابه آن باعث درماتیت (عوارض پوستی) گردد که مربوط به گلوکزیدهای تاراگزیک اسید آن است.
موارد احتیاط:
تاکنون گزارشی در مورد عدم مصرف آن در زمان شیردهی و حاملگی چاپ نشده است؛ ولی توصیه می‌شود از مقادیر ذکرشده تجاوز نشود.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
ضدمیکروب، ضدادم (ضدخیز)، ضدورم، ضداکسیدان، ضدروماتیسم، ضدسم، ضدنفخ، ضداسپاسم، ضدتومور، قابض، صفراآور، آلرژی‌زا، ملین، مسهل، هضم‌کننده، ضدعفونی‌کننده، ادرارآور، مقوی کبد، کاهش‌دهنده قندخون، فتوتوکسیک، محرک، مقوی معده، مقوی بدن، معرق و اشتها آور.
نکات قابل توجه:
گیاه قاصدک تا قرن هفتم میلادی در جمع گیاهان دارویی چین نبود و اولین بار در سال 1485 میلادی در اروپا شناخته شد. نام عمومی آن در بیشتر نقاط اروپا و آمریکا «دندان شیر» است. در اروپا ریشه و قسمت هوایی گیاه به‌طور جداگانه مصرف می‌شود، در حالی که در چین کل گیاه را استفاده می‌کنند و به نام Pu gong ying معروف است.
با توجه به اینکه اثرات درمانی گونه‌ها و واریته‌های مختلف شبیه هم است، از گونه‌های دیگر نظیر Mongolicum یا دیگر گونه‌ها استفاده مشابه به عمل می‌آید.
گونه Officinale، جنس Taraxacum در ایران نمی‌روید و گونه‌های دیگر به نام گل قاصد در ایران وجود دارند. با توجه به اینکه خواص گونه‌های مختلف گل قاصد عمدتاً مشابه است؛ به احتمال زیاد خواص دارویی گونه‌های ایرانی مشابه گونه Officinale است.
این گیاه در عطاری‌ها یا بازار موجود نیست و با توجه به ارزش درمانی آن می‌توان در ابتدای فصل بهار اقدام به جمع‌آوری نمود. قسمت هوایی را شامل برگ و گل، جمع‌آوری کرده و در سایه خشک کنید. همچنین در فصل رویش گیاه و تا زمانی که گیاه تازه موجود باشد می‌توان از آن استفاده کرد.
گل قاصد از اولین گیاهانی است که اوایل بهار (معمولاً در فروردین‌ماه) گل می‌دهد و می‌توان آن را به راحتی شناسایی و جمع‌آوری نمود.
برگ‌های قاصدک حاوی مقدار زیادی آهن و ویتامین‌های C و A می‌باشد (مقدار کلسیم و آهن آن از اسفناج بیشتر است).
پودر ریشه‌های خشک و بوداده آن به جای قهوه بدون کافئین مصرف می‌شود.
