حواس پنجگانه و تغییر آنها در دوران سالمندی

تحریریه زندگی آنلاین- گروه سلامت

سالمندی، اگر چه دوران شکوفایی تجربه و خرد به شمار می‌‌رود و تکریم سالمند هم به اقتضائی آداب و سنت‌های ملی و هم براساس آموزه‌های دینی، بر همه ما واجب است. اما نیازهای یک سالمند با تکریم خلاصه نمی‌شود.

دوران سالمندی دورانی است که به سبب تغییرات فیزیکی و بیولوژیکی، فرد بیش از سایر سنین در معرض ابتلا به انواع بیماری‌ها و اختلالات جسمی است و گاهی از این آسیب‌ها و شیوه‌های پیشگیری از آنها می‌‌تواند به ارتقای سطح زندگی سالمندان و بازنشستگان یاری رساند. مجموعه حاضر با هدف کمک به حفظ و ارتقای سلامت بازنشستگان محترم تحت پوشش صندوق بازنشستگی کشوری تهیه شده و حاوی نکاتی است که می‌تواند در این زمینه به فرد سالمند و خانواده وی کمک کند.

تعیین سن آغاز پیری کار دشواری است. عده‌ای از محققان نیز به طور کلی ممکن است در 80 سالگی هم تحرک و جنب و جوش و فعالیت کافی داشته باشد و سیمایش چنان باشد که آثار و علایم پیری بر آن غالب نباشد، در حالی‌که فرد دیگری ممکن است در سن 40 تا 50 سالگی هم احساس ضعف و سستی و پیری کند با این اوصاف، پیری زمانی آغاز می‌شود که توان عضلانی، دستگاه عصبی و سایر دستگاه‌های حیاتی به دلیلی غیر از بیماری کاهش چشمگیر پیدا کند.

تحولات مربوط به گذار از دوران جوانی و میانسالی به دوران سالمندی آن‌چنان تدریجی است که حتی ممکن است خود شخصی اصلا متوجه آن نشود.

اما نکته مهم این است که سالمندی برخلاف آنچه اغلب تصور می‌شود همراه با آن‌گونه مشکلاتی نیست که بر سر زبان‌ها افتاده و سالمندان را افرادی خسته، بیمار، افسرده و کم حافظه به حساب می‌آورند.

 افراد سالمند اگرچه از نظر توان جسمی قدرت رقابت با جوانان را ندارند اما در بسیاری از فعالیت مانند پیاده‌روی، ورزش‌های سبک و سایر فعالیت‌های اجتماعی می‌‌توانند مشارکتی جدی داشته باشند.

 آنان همچنین می‌‌توانند به فعالیت‌های ذهنی مثل مطالعه و شرکت در آموزش‌های مورد علاقه و سرگرمی‌های فکری ادامه دهند.

وضع سلامت جسمی سالخوردگان و میزان کارآمدی حواس پنجگانه آنان بسیار متفاوت از یکدیگر است.

یک فرد 75 ساله ممکن است آرام‌ترین صحبت در گوشی شما را بشنود، در حالی که یک سالمند 65 ساله ممکن است حتی صدای زنگ در را هم نشنود؛ در هر صورت رسیدن به دوران سالمندی همراه با تغییرات جسمی به‌خصوصی کاهش قدرت بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی، کاهش قدرت بدنی و هماهنگی حرکتی و سرعت واکنش در مقابل محرک‌هاست.

یکی دیگر از تغییرات جسمی دوره سالمندی، افزایش حساسیت در مقابل سرما و گرماست و بدن فرد سالمند نمی‌تواند همچون گذشته، در مقابل سرما و گرما به سرعت خود را سازگار کند.

کاهش حساسیت گیرنده‌های حساس در حواس چشایی، بویایی و لامسه نسبت به محرک‌های بیرونی در دوره سالمندی کاملا مشهود است.

این مسئله باعث می‌‌شود تا فرد سالمند در درک مزه‌ها، بوها و پی بردن به خصوصیات اشیاء از طریق لمس آنها با مشکلاتی مواجه شود.

شکی نیست که بی‌توجهی اطرافیان در خصوص مشکلات حسی افراد سالمند، می‌‌تواند نوع روابط فرد سالخورده و امنیت و سلامت جسمی و روانی وی را با مخاطراتی همراه سازد.

بنابراین می‌‌توان با شناخت این محدودیت‌ها، تدابیری را به کار گرفت تا شخصی سالمند بتواند از حواس خود به شکل صحیح‌تری استفاده کند.

حس چشایی

حساسیت گیرنده‌های چشایی نسبت به مزه‌ها، بعد از 60 سالگی به‌طور محسوسی کاهش پیدا می‌‌کند.

هر چند تعداد جوانه‌های چشایی در این دوره کاهش نمی‌یابد اما عواملی مانند کشیدن سیگار، استفاده از دندان مصنوعی، مصرف دارو و قرار گرفتن در معرض آلاینده‌های محیطی، می‌‌توانند موجب ضعف توانایی فرد در تشخیص مزه‌های مختلف شوند

ناتوانی در تشخیص مزه‌ها موجب می‌شود تا فرد سالمند از خوردن غذا لذت چندانی نبرد که این خود سبب کم غذایی و سوء تغذیه در این افراد می‌‌شود.

برای تقویت حس چشایی در افراد سالمند، رعایت نکات ذیل لازم است

1- افزودن چاشنی‌های مختلف (ادویه‌جات ملایم یا شکر) به مواد غذایی، آن را برای فرد سالمند لذت بخش‌تر و تشخیص غذاها را آسان‌تر می‌‌سازد.

2- تشویق افراد سالمند به دوری از سیگار و دور ساختن آنها از آلاینده‌های محیطی می‌‌تواند در تقویت حس چشایی مؤثر باشد.

3- مواد غیر خوراکی یا مواد پرخطری که دارای ظروف مشابه داروها یا مواد خوراکی هستند؛ حتی‌الامکان باید از دسترس افراد سالخورده دور نگاه داشته شوند.

حس بویایی

تعداد گیرنده‌های حسی بویایی، پس از سن 60 سالگی کاهش می‌‌یابد و این امر موجب ضعف بویایی فرد می‌‌شود. علاوه بر آن، ناتوانی در یادآوری و به خاطر سپردن اسامی بوها نیز در کاهش سطح عملکرد این حس موثر است.

شخص سالمندی که قادر به تشخیص بوی گاز یا بوی ناشی از سوختن مواد نیست، نمی‌تواند جهت گریز از موقعیت یا رفع عامل خطرساز، به موقع اقدام کند.

برای تقویت حس بویایی در افراد سالخورده، توجه به موارد ذیل ضرورت دارد

1- می‌‌توان اشیاء و مواد دارای بوهای مختلف را در اختیار فرد سالمند قرار داد و به وی کمک کرد تا با بو کردن آنها، بوی هر ماده را تشخیص دهد. تمرین بویایی باعث حفظ یا کاهش تدریجی قابلیت تشخیص بوها می‌‌شود.

2- در جایی که فرد سالمند ساکن است، حتی‌الامکان نباید از مواد دارای بوهای تند استفاده شود.

همچنین ضروری است که آلاینده‌های محیطی را به حداقل رساند تا توانایی درک تفاوت میان بوها برای شخصی سالخورده مقدور شود.

حس لامسه

تجربه دوران سالمندی، معمولاً با کاهش توانایی‌های لمسی به ویژه در دست‌ها و نوک انگشتان همراه است.

دلیل آن نیز کاهش جریان خون در اندام‌های دور از قلب مانند دستها و پاها است که به ویژه پس از سن هفتاد سالگی بروز می‌کند.

بنابراین سالمندانی که بیش از سایرین نیازمند بهره‌گیری از حس لامسه خود هستند (مانند سالمندان نابینا) طی این دوره با مشکلات جدی مواجه می‌شوند.

برای تقویت حس لامسه افراد سالمند می‌‌توان از روش‌های زیر استفاده کرد

1- تمرین حس لامسه به فرد سالمند کمک می‌‌کند تا تفاوت‌های قابل لمس‌دار اشیاء (زبری، نرمی، سردی، گرمی، اندازه و سایر ویژگی‌ها) را تاحد زیادی درک کند.

لذا می‌‌توان مواد و اشیاء مختلف را در اختیار فرد قرار داد و از او خواست که تفاوت‌های آنها را توضیح دهد. تشویق افراد سالمند به حرکت دادن دست‌ها و پاها به‌ویژه نرمش انگشتان به افزایش جریان خون و حفظ ورزیدگی اندام‌های لمسی آنان کمک شایانی می‌‌کند.

 2- لمس دقیق اشیاء در صورتی برای افراد سالمند آسانتر خواهد بود که این اشیاء عاری از هر نوع آلودگی باشند. بنابراین رعایت نکات ایمنی مانند پاکیزگی وسایل مورد استفاده سالمندان و پرهیز از جابه جایی مکرر آنها، سالخوردگان را در لمس این وسایل با مشکلات کمتری مواجه می‌‌سازد.

از آنجا که بسیاری از سالمندان به دلیل کم بینایی، برای پیدا کردن اشیاء از حس لامسه خود استفاده می‌‌کنند، اشیای برنده یا حرارت‌زا بایستی از دسترس آنان دور باشند. ضمن آن که استفاده از نشانه‌های لمسی نیز می‌‌تواند محیط زندگی آنان را ایمن‌تر و تردد آنها را آسانتر سازد.

حس بینایی

 ضعف یافقدان کاملی حس بینایی، بیشترین محدودیت را بر فرد سالمند تحمیل می‌‌کند که عوامل بروز آن عبارتند از:

1- کدورت بیش از حد عدسی، موجب بروز بیماری آب مروارید می‌‌شود. این بیماری در صورت گسترش، می‌‌تواند موجب نابینایی می‌‌شود. تعداد مبتلایان به آب مروارید، از دوره میانسالی تا اواخر کهنسالی (مرحله پیری)، 10 برابر افزایش می‌‌یابد. چنانچه بیمار را به‌موقع تحت درمان قرار دهیم، با عمل جراحی می‌‌توان مشکل را حل کرد.

2- تخریب سلول‌های حساس به نور در مرکز شبکیه چشم، یکی از مهمترین عواملی بروز نابینایی در سالمندان است که به سبب کهولت سن، ابتلا به دیابت، قرار گرفتن در معرض نور شدید خورشید یا پاره‌ای حوادث محیطی ایجاد می‌‌شود.

علاوه بر رعایت مسائل ایمنی به ویژه ایمن‌سازی محیط زندگی فرد سالمند، مراجعه به‌موقع به پزشک و استفاده از رژیم‌های غذایی مناسب، می‌‌تواند از بروز یا پیشرفت بسیاری از آسیب‌های بینایی دوران سالمندی جلوگیری کند.

توجه به برخی نکات هنگام مراقبت از فرد سالمند می‌‌تواند اثراث منفی ناشی از ضعف بینایی را در زندگی آنان به حداقل برساند

الف) تیزبینی و دقت بینایی در افراد سالخورده تا حد زیادی کاهش می‌‌یابد.

آنان در زمینه تردد، انطباق با تاریکی (رفتن از محیط‌های روشن به فضاهای تاریک و تشخیص اشیاء در فضاهای فاقد نور) و انجام فعالیت‌های روزمره با دشواری‌هایی مواجه می‌شوند.

توجه و مراقبت دائم و آگاه ساختن این افراد نسبت به موانع و شرایط محیطی، از بروز بسیاری از حوادث جلوگیری می‌‌کند.

ب) با استفاده از رژیم های غذایی مناسب، تاثیر به‌سزایی در پیشگیری از بروز یا تشدید آسیب‌های بینایی خواهد داشت.

مصرف مداوم سبزیجات و ویتامین‌ها می‌‌تواند از تخریب سلول‌های مرکزی شبکیه جلوگیری کند.

همچنین صرف به موقع غذاها و پرهیز از مصرف مواد پرچرب و مواد قندی، در این رابطه دارای اهمیت بسیار است.

ج) بسیاری از سالمندان مبتلا به آسیب‌های بینایی، با اضطراب، افسردگی و ضعف اعتماد به نفس دست به گریبانند.

برقراری ارتباط مناسب با این افراد و آگاه ساختن آنان از جنبه‌های مختلف این نقایص و مطمئن ساختن آنان درخصوص دریافت مراقبت‌های لازم، آنها را به زندگی امیدوارتر می‌‌سازد.

حس شنوایی

کاهش جریان خون در گوش، موجب مرگ سلول‌های شنوایی گوش داخلی و در نتیجه ضعف شنوایی فرد سالمند می‌‌شود. این ضعف درخصوص صداهای با فرکانس رای بالا (اصوات زیر یا نازک) شدیدتر است.

سالخوردگان کم شنوا یا ناشنوا طبیعتاً از سطح ایمنی پایین‌تری در ارتباط‌های اجتماعی برخوردارند، به ویژه آن‌که ناتوانی در درک گفتار اطرافیان، آنان را در برقراری ارتباط با مشکلات عدیده‌ای مواجه می‌سازد و در برخی اوقات، موجب طرد آنان حتی از سوی نزدیکان می‌‌شود.

در برخورد با سالمندان دچار ضعف شنوایی، توجه به نکاتی چند، حائز اهمیت است

 1- هنگام صحبت با فرد، به جای داد زدن باید به طور واضح و شمرده صحبت کرد و هنگام تکرار کلمات، صبر و حوصله بیشتری به خرج داد.

2- زمان مشاهده علائمی از ضعف شنوایی، عفونت یا درد گوش در فرد سالمند باید بلافاصله وی را جهت انجام معاینات، نزد پزشک متخصص برد تا با اقدام‌های درمانی به‌موقع (مانند استفاده از سمعک) از بروز مشکلات بعدی جلوگیری شود.

3- هنگام گفتگو با فرد سالمند دچار مشکل شنوایی، باید حتی‌الامکان از سروصداهای زائد کاست تا وی بتواند کلام را به خوبی درک کند.

سالمند کم شنوا برای درک بهتر صحبت‌های ما به صورت‌مان نگاه می‌‌کند تا از حالت چهره و اشاره‌های ما، منظورمان را بهتر درک کند، پس هنگام صحبت با فرد سالمند باید آرامش‌مان را حفظ کنیم، کلمات را شمرده ادا کنیم و اشاره‌های سر و دست را با گفتارمان همراه سازیم.