برج آزادی، دروازه ای به تمدن و هنر ایرانی

سفر با معماری: بنایی که می خواهیم از آن حرف بزنیم برجی فوق العاده و بی نظیر است که سال های زیادی آن را از دور و نزدیک دیده ایم و شاید آن قدر به چشممان آشنا باشد که تاکنون متوجه اصالت و شکوه بی مانندش نشده ایم. نمی دانم، شاید علتش شلوغی و همهمه ی میدانش باشد که آدم را از توجه به اطرافش باز می دارد. شاید هم به خاطر افتادگی و تواضعش باشد که برخلاف همه ی برج های دیگری است که با غرور و تکبر فراوانی سقف آسمان را خراشیده و قد بر افراشته اند. هر چه که هست، این برج، همچون دخترکی که دامن خود را بر زمین پهن کرده و سر به زیر دارد، مظلوم و ساکت در میان آن همه بوق و دود و ازدحام ماشین و آدم، تنها مانده است. برجی که همچون اسمش در این روزگار هزارچهره، گوشه نشین شده است. بله... چیدانه امروز می خواهد از برج آزادی بگوید... مبادا که از یاد ببریمش...

تاریخچه برج آزادی

در نیمه ی دوم دهه ی چهل قرن چهاردهم هجری شمسی، طراحی دروازه ی غربی ورود به شهر تهران، در مجاورت با فرودگاه بین المللی مهرآباد و بسیاری از مسیرهایی که از نقاط غربی کشور به تهران منتهی می شوند و در معرض دید مردم، گردشگران، میهمانان عالی رتبه ی سیاسی و نظایر آن قرار می گرفت، به مسابقه گذاشته شد. هدف، طراحی بنایی یادمانی بود که علاوه بر داشتن تاثیرات بصری خاص، تداعی کننده ی پیشینه ی تاریخی، فرهنگی و هنری این سرزمین باشد و به عنوان نماد پایتخت ایران نیز، محسوب شود.

در این مسابقه، طرح ارائه شده توسط حسین امانت که در آن زمان یکی از دانشجویان سال های پایانی رشته ی معماری دانشکده ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود، برنده شد. طرح او، پس از پذیرش اولیه، تکمیل و با دقت نظر خاص، به نقشه های اجرایی تبدیل شد. نظارت بر حسن اجرا نیز بر عهده ی مهندسین مشاور حسین امانت و همکاران بود و محاسبات فنی توسط دفتر Ove Aroup انجام شد. چیدانه قبلا پروژه های معماری حسین امانت در ایران را به شما معرفی کرده است.

بخش اصلی این بنا طی سی ماه، با کیفیت اجرایی بسیار بالا و جزییاتی که برای اولین بار برای این ساختمان طراحی شده بود، اجرا و در 24 مهرماه 1350 هجری شمسی افتتاح شد و بخش های جانبی آن ، در سال 1353 هجری شمسی مورد بهره برداری قرار گرفت.

موقعیت برج آزادی در میدان آزادی

زمین بنا، که میدان آزادی را تشکیل می دهد، شکلی شبیه بیضی به مساحت 68 هزار متر مربع می باشد. مرکز بنای یادبود تقریبا در یک سوم شرقی راستایی که از امتداد محور شرق – غرب می گذرد، واقع شده است. دهانه های بزرگ برج رو به شرق و غرب و دهانه های کوچک آن ، رو به شمال و جنوب طراحی شده اند.

طراحی فضای سبز و محوطه سازی برج آزادی

یکی از ویژگی های بارز این بنا، طراحی محوطه می باشد. الگوی هندسی به کار رفته در طراحی فضای سبز، از طرفی شبیه به طرح ها و نقش و نگارهایی است که در طبیعت وجود دارد و می توان طرح هایی مشابه آن را در برگ گیاهان یا پوست حیوانات مشاهده کرد. خلاقیت به کار رفته در این طرح، ایجاد نقش و نگارهایی است که مفاهیمی نظیر تکرار، تشابه، تغییرات فرم، تکامل، تقارن، کثرت و وحدت و نظایر آن را تداعی می کند. شش ضلعی هایی که در این طرح به کاررفته اند، نسبت به محور شرق – غرب  متقارن بوده و مجموعه ی سبز و زیبایی را برای جای گرفتن بنای یادبود فراهم کرده اند.

معماری برج آزادی

ترکیبی از دو جفت قوس که در صفحاتی متقاطع واقع شده و حجمی به رنگ سفید و به ارتفاع 45 متر را در چهار طبقه پدید آورده و به عنوان نمادی از تداوم فرهنگ، هنر و تمدن ایرانی می باشند، با بدنه هایی از سنگ سفید که با شیارهایی به رنگ آبی فیروزه ای، تقسیم بندی شده اند، کالبد اصلی بنا را تشکیل می دهد.

سامان دهی فضاها در برج آزادی

ایجاد بنایی یادمانی که یادبود 2500 سال تمدن ایران پس از هخامنشیان بوده و قابلیت تبدیل شدن به یک نماد هویتی برای شهر تهران را نیز داشته باشد، از نیازهای اصلی طرح بوده است. عناصر فضایی، به صورت دو صفحه ی متقاطع در ساختاری متقارن، پیرامون محورهایی که در امتداد جهت های اصلی جغرافیایی می باشند سامان دهی و در چهار طبقه توزیع شده اند.

بنای یادبود آزادی از بخش های متنوع گذرگاه پیشینیان، تالار کهن، سالن ایران شناسی، سالن ایران نما، سالن تشریفات، تالار آینه (سالن دیوراما)، سالن انتظار، سالن دانستنی ها، سالن نمایش، کتابخانه و نگارخانه تشکیل شده است. بیشترین سطوح در عملکرد های ذکر شده در مکانی غیر از محل قرارگیری برج و در مجاورت آن، در ترازی بین 5 تا 15 متر پایین تر از سطح زمین جای گرفته اند.

عناصر معماری ایرانی در معماری برج آزادی

1. بادگیر

بادگیر جزئی از کالبد ساختمان های مناطق گرمسیری ایران است. در واقع، می‌توان بادگیر را سازه‌ای سنتی برای خنک سازی ایستا و خود به خودی داخل ساختمان تعریف کرد. نحوه ی کارکرد بادگیرها به صورت کولرهای آبی امروزی است؛ به این صورت که باد از منفذها و شیارهای بادگیر داخل می شود و از روی سامانه ی آبی تعبیه شده درون آن (در نتیجه ی عمل تبخیر، که عملی گرماگیر است) عبور می کند و سرد می شود و هوای داخل بنا را خنک می کند.

بادگیر، نوع ابتدایی تهویه ی مطبوع، از ابداعات ایرانیان به شمار می‌رود و از دیرباز جزء نمادهای تمدن ایرانی بوده است. استفاده از بادگیر در ایران سابقه‌ای بسیار طولانی دارد تا آنجا که برخی پژوهشگران، بنا بر شواهد باستان شناختی، تاریخ 4000 سال قبل از میلاد را برای آن رقم زده اند.

در برج آزادی نیز فضایی مانند بادگیرها در رأس برج شبیه‌سازی شده است؛ از این رو، در چهار سوی طبقه ی آخر بنا، شیارهایی عمودی مشابه دریچه‌های بادگیر (چشمه‌ها) وجود دارد. این شیارها، افزون بر استفاده ی زیباشناختی و تزیینی در طرح بنا، به تهویه ی هوای داخل بنا نیز کمک می‌کند.

2. بازار ایرانی

بازارهای ایرانی، با ویژگی های منحصر ‌به ‌فرد ‌خود، از بناها و فضاهای تاریخی در سراسر دنیا شناخته شده‌اند. از نظر معماری، بناهای بازار انواع بسیار دارند که از آن جمله می‌توان به سرا و کاروانسرا و تیم و تیمچه و فضاهای حاشیه‌ای، مانند بارانداز و بهاربند، اشاره کرد. معمولاً در محل تلاقی‌ شریان های بازار، که چهارسوق خوانده می‌شود، گنبدی واقع است که نورگیری چندضلعی در آن تعبیه شده است و علاوه بر نقش نورگیری، کار تهویه ی هوا را نیز برعهده دارد. به علت معماری خاصی که در ساخت بناهای بازار صورت می گیرد، هوای داخل بازار در زمستان گرم و مطبوع و در تابستان ـ علی رغم سر‌پوشیده بودن ـ بسیار خنک است.

یکی از فضاهای مرتبط با مجموعه ی برج آزادی زیرگذر شرقی آن است که همچون سایر فضاهای این مجموعه، عنصر دیگری از معماری کهن ایرانی اسلامی را بیان می کند. نقشه و شکل کلی این فضا تداعی کننده ی بناهای بازار است. در این فضا، چین و شکن های موجود در سقف به همراه نورگیر (روشندان) مرکز آن یادآور فضاهای تیمچه و طاق بندی بازارها و انعکاس صدا در این فضا یادآور همهمه ی حجره داران و مشتریان است. همچنین حوضچه ی وسط آن گویای حیاط و استراحتگاه بازارهاست.

3. باغ ایرانی

باغ سازی یکی از  هنرهای کهن ایرانیان است که سنت های ارزشمند و قدرتی معنوی را در خود دارد. تاریخ پیدایش اولین باغ ها در ایران به دوره ی هخامنشیان و باغ های سلطنتی پاسارگاد (قرن 6 قبل از میلاد) برمی‌گردد. توجه به اشکال هندسی و ایجاد اشکال مربع، برای ساده نشان دادن اجزای باغ، و همچنین محوربندی یا آکس‌‌بندی از اصول لاینفک باغ ایرانی است. آب جاری اصلی ترین عنصری است که همواره به باغ ایرانی زندگی دوباره می بخشد و از این‌رو استفاده از آبنما و استخر در باغ ها بسیار معمول بوده است.

با نگاهی به ساختار مجموعه ی میدان و برج آزادی و با توجه به محوربندی میدان و استفاده از آبنما در آن و همچنین درخت ها و نحوه ی قرارگیری برج در تقاطع دو محور اصلی میدان، می توان گفت که تلاش معمار بر این بوده که الگو برداری آزادی از باغ های ایرانی و به ویژه کوشک و باغ کوشک داشته باشد. گواه این امر شباهت بسیار زیاد آبنمای محور اصلی میدان آزادی با آبنماهای باغ فین کاشان است.

4. چهارطاقی (چهارتاقی)

در زمان ساسانیان، دین رسمی کشور زرتشتی بود و از این‌رو آتش برای شان تقدس خاصی داشته است تا آنجا که، برای نگهداری از آن، جایگاه مخصوصی می‌ساختند که به آن چهارطاقی‌ اطلاق می‌گشت. چهارطاقی فضایی است با قاعده ی مربع شکل و متشکل از چهارستون و چهار قوس در میان آنها که طاقی مدور آن را می‌پوشاند. برای استقرار گنبد بر قاعده ی چهارگوش، در کنج بالایی فضا، از طاقی به نام گوشواره و گاه با تزییناتی به شیوه‌های گوناگون، همچون رسمی‌بندی و مُقَرنَس، استفاده می‌شد.

با مقایسه‌ای گذرا در پلان های چهارطاقی‌ و برج آزادی، می‌توان دریافت که پلان برج آزادی برداشتی آزاد از پلان چهارطاقی (البته با تفاوت هایی)‌ است.

5. روشندان

نورگیرها نام های مختلفی دارند، همانند روزن، شِباک، درب و پنجره مشبک، جام خانه، اُرُسی، روشندان.
روشندان به منافذ و سوراخ هایی اطلاق می‌گردد که برای روشنایی خانه‌ها به کار می‌رود. در فضاهایی که نورگیری و روشنایی فضا از طریق سقف انجام می‌شود، نور به طور مستقیم وارد فضا می شود و فقط بخشی از آن را روشن می کند؛ در صورتی که استفاده از روشندان ـ در کنار عناصری همچون مقرنس و کاربندی ـ در طراحی داخلی بناها، ضمن ایجاد چشم‌اندازی زیبا، موجب می‌گردد نور در جهات مختلف از مسیر خود منحرف شود و به صورت پخش شده به داخل راه ‌یابد. بدین صورت، در داخل بنا روشنایی یکنواخت و غیرمتمرکزی پدید می آید که حجم بیشتری را در بر می‌گیرد. روشندان ها، در طرح های هندسی گوناگونی، در میانه ی بدنه ی بناها به کار می‌روند. از جمله ی این طرح ها فرمی به نام شمسه است که برگرفته از نام خورشید عربی است.

در برج آزادی نیز معمار، با به کارگیری عناصر سنتی نورگیری ـ همچون روشندان و روزنه در طبقات میانی و پنجره های شش ضلعی و شیارشکل در طبقات فوقانی برج، بر نشان دادن تضاد سایه و روشن و ایجاد فضایی خیالی و سحرآمیز تأکید ورزیده است.

در طبقات اول و دوم، روشندانی با طرح شمسه در میانه ی سقف کاربندی شده جلوه‌گری می‌کند که در کنار روزنه‌های تعبیه شده در میان دو طاق (دیوار داخلی طبقه ی اول) فضا را به زیبایی نورپردازی می کند. تفکر و اندیشه ی هنرمندانه ی معمار در برداشت آزاد از عناصر طبیعی، همچون خورشید و ستاره، و تلفیق آن با مضامینی همچون معماری سنتی و مدرن و اجرای آن با مصالح سختی همچون بتن بسیار قابل توجه است.

6. طاق

پوشش ها و به ویژه پوشش سقف ها از نکته های بسیار عمده و مورد توجه در معماری اند. یکی از پوشش های بسیار زیبا و مناسب برای اتصال سقف ها، به خصوص در مورد دهانه‌های بسیار بزرگ به دیوارهای جانبی، استفاده از طاق است. اولین طاق قوسی شکل در ایران زیگورات چغازنبیل شناسایی شده است.

در نمای شرقی – غربی برج آزادی، استفاده از دو طاق بیضی شکل و جناغی به خوبی مشهود است. در بین این دو طاق، سیر صعودی مرکز طاق به سمت بالا توسط هشت بخش محرابی شکل مشاهده می شود که چگونگی تبدیل شدن طاق باستانی بیضی شکل به طاق جناغی اسلامی را بیان می کند.

7. کاربندی

یکی از تزیینات بسیار کهن و زیبای معماری سنتی استفاده از کاربندی‌ است.کاربندی به انواع طاق سازی‌ تزیینی اطلاق می‌شود و متشکل از باریکه ی طاق های موربی است که با یکدیگر تلاقی می یابد و از تقاطع آنها (مفصل ها) برای ایجاد طاق، به منظور پوشش، استفاده می شود. کاربردهای کاربندی شامل این موارد است: ایجاد تناسبات انسانی در فضا، به نظم درآوردن فضاهای داخلی، تنظیم نور و صدا در داخل بنا، فراهم آوردن فضایی مناسب به منظور اجرای طرح های هندسی در فضا و ... .

در برج آزادی از هنر کاربندی در فضاهای مختلف بسیار الهام‌گیری شده است که نمونه‌های آن در نمای زیر طاق بنا، سقف سالن دانستنی ها، زیر گنبد رک‌ (واقع در طبقات برج)، به خوبی نمایان است.

8. کاشی کاری

کاشی کاری یکی از روش های دلپذیر تزیین معماری در سراسر سرزمین های اسلامی است. از سبک های کاشی کاری استفاده شده در بناهای ایرانی به سه سبک کاشی معرق و هفت رنگ و معقلی اشاره می شود. در کاشی کاری معرق، رنگ های متنوعی به کار برده می شود که در میان آنها رنگ های سفید و آبی تیره و فیروزه‌ای، سبز و پرتغالی بیشتر به چشم می‌خورد.

معمار برج آزادی، به منظور بهره‌گیری از معماری تلفیقی ایرانی- اسلامی، به زیبایی از کاشی و به ویژه تکنیک کاشی معرق در نمای خارجی و نیز روی گنبد طبقه فوقانی برج و همچنین استفاده از رنگ آبی فیروزه‌ای بهره برده است. این امر موجب زیبایی وافر بنا و نیز تداعی‌کننده ی معماری اصیل ایرانی در ذهن بیننده است. کاشی کاری پر طاووسی، در قوس جناغی (تیزه‌دار) نمای شرقی- غربی برج، از مهارت فراوان معمار و استادان کاشی کار ایرانی حکایت دارد.

حال که با جزییات این بنای باشکوه آشنا شدید، مطمئنم مشتاق شده اید هرچه زودتر سری به آن بزنید و شکوه آن را از نزدیک لمس کنید. اگر دوست دارید درباره ی بناهای ایرانی دیگر نیز بیشتر بدانید، مطالب زیر را از دست ندهید:

برج بین المللی تهران، بلندترین برج مسکونی ایران!
آرامگاه صائب تبریزی الهام گرفته از معماری دوره صفوی
برج میلاد، نمادی از هنر و معماری ایرانی!
معماری مقبره فردوسی یادآور آرامگاه کورش
معماری تاریخی کاشان، جاذبه های گردشگری کویر

منبع: وبسایت برج آزادی (azadi-tower.com) ؛ گردآوری شده در تحریریه چیدانه