دکتر حمیدرضا اکبری گیلانی : متخصص ارولوژی
تحریریه زندگی آنلاین : تشکیل و دفع ادرار در ابتداییترین قسمت کلیهها، به نام نفرونها تشکیل میشود. هر یک از کلیههای یک فرد سالم دارای 1 میلیون نفرون است. هر نفرون از شبکهای از مویرگها، یک لوله کوچک و یک غشا که بهعنوان فیلتر عمل میکند تشکیلشده است. مویرگها قسمتی هستند که تولید ادرار در آنها آغاز میشود. اما در اصل، ادرار در لولههای کوچک داخل در نفرونها تشکیل میشود. سپس ادرار از غشا بیرونی کلیه عبور میکند، به غشا درونی وارد میشود و دوباره وارد لایه بیرونی میشود. کلیه از طریق نفرونهای به تصفیه خون میپردازد و مواد زائد بدن را از مواد مفید جدا میکند. سپس مواد مفید را دوباره جذب کرده و مواد زائد را برای دفع به مثانه میفرستد.
بیشتربخوانید:
علائم نارسایی مزمن کلیه
علائم اختلال نارسایی مزمن کلیه معمولا زمانی بروز میکند که نرخ تصفیه خون (GFR) کاهشیافته و از 30 میلیلیتر در دقیقه کمتر میشود. این میزان تقریباً 30 درصد نرخ عادی است. هنگامیکه این نرخ کاهش مییابد، علائمی نظیر افزایش اوره ممکن است مشاهده شود. اگر نرخ GFR از 15 میلیلیتر در دقیقه کمتر شود، اکثر علائم نارسایی کلیه پدیدار میشوند. این بیماری میتواند بر اکثر اندامهای بدن تأثیر بگذارد به همین دلیل هم علائم آن گسترده و متنوع است. ازجمله این اندامها و علائم میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
سیستم عصبی و شناختی- اختلالات شناختی، تغییر شخصیتی، اختلال در کنترل ماهیچهها و عضلات و در موارد نادری حملات عصبی
سیستم گوارشی-حالت تهوع، استفراغ و عدم احساس طعم غذا
سیستم تشکیل خون- کمخونی، زخم شدن سریع اعضای بدن و خونریزیها غیرطبیعی
سیستم تنفسی و ریوی- تجمع آب در ریهها و مشکلات تنفسی
سیستم قلب و عروق- احساس درد در قفسه سینه به دلیل جمع شدن مایعات بدن در این ناحیه
پوست- احساس خارش
بیشتربخوانید:
هورمونها
یکی از وظایف هیپوتالاموس در مغز تشخیص میزان مواد گوناگون در خون و کنترل آنها از طریق ترشح هورمونها است. هورمون کاهنده ادرار، هورمون آلدوسترون، و عامل آتریال ناترورتیک هورمونهایی هستند که نفوذپذیری لولههای حلقوی بیرونی و لولههای جاذب را کنترل میکند. درنتیجه این امر میزان ادرار کنترلشده و فشارخون در حد تعادل حفظ میشود. برای مثال هنگامیکه بدن دچار کمآبی میشود، هورمون کاهنده ادرار افزایش مییابد و کلیهها آبهایی که پیشازاین جذب کرده بودند را دوباره جذب میکنند تا این کمبود جبران شود. همین امر غلظت ادرار را بیشتر و میزان آن را کم میکند. اما اگر میزان آب موجود در بدن زیاد باشد، کلیه هورمونهایی ترشح میکند که به کلیه دستور میدهند آب را دوباره جذب نکنند. درنتیجه غلظت ادرار کم و میزان آن زیاد میشود.
سیستم و آناتومی کلیه
وظیفه اصلی کلیهها تنظیم میزان مایعات بدن و حذف مواد زائد بدن است. کلیهها این کار را از طریق تولید ادرار انجام میدهند. ادرار درنتیجه عمل تصفیه خون که توسط کلیهها صورت میگیرد تولید میشود. کلیهها مواد زائد خون را از آن جدا کرده و مواد مفید را دوباره جذب میکنند. کلیهها وظایف زیر را نیز انجام میدهند: رفع مسمومیت برخی مواد سمی مانند داروها، رادیکالهای آزاد.- افزایش جذب کلسیم از طریق تولید نوعی ویتامین D تولید هورمونهای گویچه زا (هورمونهایی که تولید گلبولهای قرمز را در مغز استخوان افزایش میدهند)
بیشتربخوانید:
علائم بالا بودن میزان کراتین در بدن
کاهش ادرار- تیره شدن ادرار- متورم شدن برخی اعضای بدن ازجمله چشمها، صورت، پاها...- وجود درد در ناحیه کمر و شکم- احساس خستگی و ضعف- تب خفیف- بیاشتهایی- سردرد- کمبود نفس
رژیم غذایی مناسب برای کاهش کراتین در خون
بهترین و مهمترین نکتهای که میتواند کراتین خون را کاهش دهد، کاهش مصرف نمک است. اگر بیمار به فشارخون بالا یا ورم مبتلا نیست، کاهش مصرف نمک برای او کافی است. اما اگر در کنار کراتین بالا، دچار فشارخون بالا و ورم اعضای بدن نیز هست، باید بهطورکلی نمک را از برنامه غذایی خود حذف کند و تحت نظر پزشک باشد.نکته دیگری که رعایت آن برای کاهش کراتین ضروری است، کاهش مصرف پروتئین است. کاهش پروتئین منجر به کاهش مواد سمی بدن، ازجمله کراتین و اوره میشود و درنتیجه نیاز به تصفیه شدن خون توسط کلیهها کاهش پیدا میکند. البته در این مورد نیز باید جانب اعتدال رعایت شود.حذف پروتئین بهطور کامل از برنامه غذایی منجر به سوءتغذیه و ضعف ماهیچهای خواهد شد. درنتیجه بهتر است از این ماده غذایی به میزان کم استفاده کرد ولی آن را بهطور کامل حذف نکرد. اما در کنار این دو نکته، بیمارانی که کراتین خونشان بیشازحد مجاز است باید غذاهایی مصرف کنند که سرشار از ویتامین، نظیر ویتامین A،B2 و C هستند.
علل و درمان نارسایی مزمن کلیه
برای پی بردن به علت اصلی نارسایی مزمن کلیه میتوان به سابقه بیماریهای کلیوی و سایر بیماریها در فرد توجه کرد و یا با انجام آزمایشهای گوناگون و کامل به این هدف رسید. اما در اکثر موارد تشخیص علت اصلی این بیماری، اگر غیرممکن نباشد، بسیار مشکل است، زیرا هر یک از دلایل درنهایت منجر به آسیبهای مشابه به کلیه شده و درنتیجه نمیتوان بهراحتی از معلول به علت پی برد. اما بهطورکلی ازجمله علل شایع این بیماری میتوان به دیابت و فشارخون بالا اشاره کرد.
بیشتربخوانید:
اوره و کراتین
میزان غلظت اوره و کراتین را در خون میتوان از طریق انجام یک آزمایش ساده اندازه گرفت. میزان اوره و کراتین در خون نشاندهنده وضعیت عملکرد کلی کلیهها هستند. اوره نوعی پروتئین موجود در محصولات حیوانی نظیر گوشت قرمز، گوشت سفید و برخی انواع سبزیها است. اوره اضافی بدن بهطور طبیعی توسط کلیهها تصفیه میشود و از طریق ادرار دفع میشود. کراتین نیز مادهای است که بهطور مداوم از طریق سوختوساز طبیعی سلولها در ماهیچهها تولید میشود. درواقع کراتین نوعی ماده شیمیایی، سمی و زائد است که درنتیجه فعالیت سلولی ایجاد میشود و باید از بدن دفع شود. مقادیر اضافی کراتین نیز توسط کلیه تصفیه و از طریق ادرار دفع میشود. میزان کراتین و اوره موجود در بدن با میزان کراتین و اوره دفع شده برابر است. درواقع میزان این دو ماده همیشه در حال تعادل است مگر اینکه در عملکرد کلیه اختلالی ایجاد شود. اگر کلیهها دچار نارسایی شوند، میزان کراتین موجود در خون به شکلی غیرعادی افزایش مییابد زیرا کلیهها نمیتوانند مقادیر اضافی این ماده را تصفیه و دفع کنند. البته میزان کراتین موجود در بدن به عوامل دیگری نیز بستگی دارد که برخی از آنها عبارتاند از: گرمازدگی یا کمآبی بدن به دلایلی نظیر تب و تعریق زیاد. درنتیجه چنین شرایطی جریان خون به سمت کلیهها کاهش مییابد و میزان کراتین افزایش پیدا میکند. خستگی بیشازحد نیز میتواند کراتین را در خون افزایش دهد. اختلالات ادراری نظیر وجود خون یا پروتئین در ادرار میتواند همراه با افزایش کراتین در خون باشد. مصرف برخی داروها باعث سمی شدن کلیهها شده و میزان کراتین را افزایش میدهند. فشارخون بالا منجر به افزایش کراتین میشود. معمولاً میزان کراتین در بدن خانمها کمتر از آقایان است، زیرا حجم ماهیچهها در بدن خانمها کمتر است. در بدن هر مرد بهطور میانگین حدود 6/0 تا 2/1 میلیگرم کراتین وجود دارد درحالیکه این میزان در بدن یک زن حدود 5/0 تا 1/1 میلیگرم است.
برخی علل دیگر نارسایی مزمن کلیه عبارتاند از:
افزایش حجم پروستات و بسته شدن مجاری دفع ادرار، سنگ کلیه و کیست کلیه. برای تشخیص این بیماری لازم است میزان کراتین در بدن اندازهگیری شود. اما برخی علائم دیگر نیز ممکن است نشاندهنده وجود نارسایی کلیه باشند ازجمله: کمخونی، افزایش هورمون پاراتیروئید، کاهش کلسیم، افزایش فسفات، افزایش پتاسیم و اسیدی شدن خون.بهمحض تشخیص وجود این بیماری در بدن بیمار، پزشک اقدامات لازم جهت کاهش سرعت روند رشد و در صورت امکان درمان این بیماری را آغاز میکند.کنترل فشارخون یکی از اولین اقداماتی است که باید انجام شود. کنترل میزان پروتئین در رژیم غذایی نیز ازجمله اقدامات ضروری است. اما در مواردی که نارسایی کلیه مزمن بوده و کلیهها بهطورکلی قادر به انجام وظایف خود نباشند (عملکرد آنها کمتر از 10 – 15 درصد باشد)، یکی از این سه روش درمانی مدنظر قرار میگیرد: همودیالیز، دیالیز صفاقی و پیوند کلیه. درروش همودیالیز، خون در خارج از بدن بیمار توسط دستگاهی که عملکردی مشابه کلیه دارد تصفیهشده و به خون بازمیگردد. درروش دیالیز صفاقی، خون در داخل بدن بیمار تصفیه میشود. درروش پیوند کلیه نیز یک کلیه سالم جایگزین کلیه بیمار و ازکارافتاده میشود.