در همین ارتباط روز شنبه سیدکمال خرازی رئیس شورای راهبردی روابط خارجی در حکم انتصاب عراقچی از وی خواسته «تا نسبت به بازسازی دبیرخانه و توسعه نقش آن در تبیین سیاست‌های نظام و تنویر افکار عمومی جهانیان و تحقق منافع کشورمان» اقدام کند.
عراقچی معاون سابق سیاسی وزیر امور خارجه در حال حاضر مشاور وزیر امور خارجه است. حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه روز سه‌شنبه 24 شهریور علی باقری‌کنی را به سمت معاونت سیاسی وزیر امور خارجه و عراقچی را به سمت مشاور خود منصوب کرد. عراقچی پیش از این مسوولیت‌هایی از جمله سفارت در فنلاند و ژاپن، معاونت امور حقوقی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، معاونت آسیا، سخنگویی وزارت امور خارجه و ... را بر عهده داشته است. سیدعباس عراقچی چندی پیش در پایان مسوولیتش در معاونت سیاسی وزارت امور خارجه در پیامی نوشت: اتمام یک دوره از مسوولیت به معنای چشم‌پوشی از خدمتگزاری به این میهن، نظام و آرمان‌های مردم شریف و نجیب ایران نیست.
خرازی همچنین از محمدباقر خرمشاد، دبیر سابق شورای راهبردی روابط خارجی در زمان تصدی این مسوولیت قدردانی کرد. محمدباقر خرمشاد 14 شهریور با حکم احمد وحیدی وزیر کشور به عنوان معاون سیاسی وزارت کشور منصوب شد. خرمشاد که عضو هیات علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی با مرتبه استاد تمام است، علاوه بر حوزه تحقیقات و پژوهش، تجربه خدمت و مسوولیت به عنوان معاون وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معاون وزارت امور خارجه، رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، معاون مرکز اسناد انقلاب اسلامی و مسوول مطالعات سیاسی در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی را در کارنامه دارد.
انتصاب سیدعباس عراقچی معاون سیاسی محمد‌جواد ظریف وزیر خارجه سابق و مذاکره‌کننده ارشد هستهای به عنوان دبیر شورای راهبردی روابط خارجی سوالاتی را درباره چیستی شورای راهبردی روابط خارجی و اهداف و وظایف و همچنین ساختار و اعضای آن به ذهن متبادر کرده است. از جمله این سوالات این است که چه ضرورتی برای تاسیس این شورا احساس می‌شود؟ با وجود مراکزی همچون مجمع تشخیص مصلحت، شورای عالی امنیت ملی و مرکز مطالعات وزارت خارجه آیا نیازی به تاسیس این شورا بود؟ آیا این شورا وارد حیطه‌های اجرایی هم خواهد شد؟ یا آنکه حاصل کار خود را در اختیار بدنه اجرایی خواهد گذاشت؟ اعضای اولیه این شورا بر چه مبنایی انتخاب می‌شوند؟ نوع تعامل این شورا با رسانه‌ها و افکار عمومی چگونه خواهد بود؟ آیا تعداد و ترکیب اعضای این شورا ثابت خواهد بود یا افراد دیگری به آن اضافه خواهند شد؟ چرا با اینکه این شورا کارکردی مطالعاتی دارد اما افراد اولیه آن، بیشتر از صبغه اجرایی برخوردارند تا پژوهشی؟
شکل‌گیری شورای راهبردی روابط خارجی
شورای راهبردی روابط خارجی، شورایی است که در سال 1385 به دستور مقام معظم رهبری تشکیل شد. در واقع این شورا برای جبران کمبود راهبرد در حلقه سیاستگذاری روابط خارجی تاسیس شده است. از مدت‌ها قبل احساس می‌شد که حلقه‌ای مفقوده در این عرصه وجود دارد و آن اینکه سیاست‌های کلان نظام در حوزه روابط خارجی که توسط مجمع تشخیص مصلحت تدوین و به تصویب ایشان می‌رسد- پس از آنکه به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ می‌شود- این دستگاه‌ها فاقد راهبردی هستند که براساس آن، این سیاست‌ها را اجرا کنند.
نکته دیگر آنکه، این شورا وظیفه شناخت موقعیت‌های مناسب در گسترش روابط خارجی و نیز امکان‌یابی در توسعه مناسبات جمهوری اسلامی ایران با دیگر بازیگران درعرصه جهانی را برعهده دارد. این مهم به علاوه اهتمام این شورا به ارائه راهبرد در عرصه بین‌الملل چه در مسائل سیاسی و چه اقتصادی- فرهنگی یا سایر موارد، می‌تواند زمینه را برای حضور هر چه بیشتر جمهوری اسلامی ایران در صحنه‌های بین‌الملل بیش از پیش مهیا سازد. به گزارش پایگاه بصیرت و براساس خبر منتشره در یکی از رسانه‌های کشور، از مدت‌ها قبل از تشکیل شورا به دستور مقام معظم رهبری، ایشان مشورت‌هایی را در جهت تشکیل شورای راهبردی و زمینه استفاده هرچه بهتر از ظرفیت‌های موجود کشور در حوزه روابط بین‌المللی آغاز کرده بودند. از جمله این مشورت‌ها در گفتوگو با سیدمحمدخاتمی، رئیس جمهور سابق پس از سفر وی به آلمان بوده است.
خاتمی که سال 1386 برای شرکت در یکی از نشست‌های مربوط به گفت‌وگوی تمدن‌ها به آلمان رفته بود، دیداری با «اشتاین مایر» وزیر خارجه کنونی آلمان داشته که در آن مقطع در آستانه رسیدن به پست وزارت خارجه در دولت «آنگلا مرکل» بوده است.
خاتمی در این دیدار، در پاسخ به پرسش‌های اشتاین مایر مبنی بر تشریح وضعیت ایران تاکید کرده انرژی صلح‌آمیز هستهای برای ایران، یک مطالبه جدی و غیرقابل چشم‌پوشی است که از سوی مردم و در سطح عالی رهبری، پیگیری می‌شود و ربطی به تغییر دولت و رئیس جمهور هم ندارد.
وی افزود: اروپا منافع مشترک گوناگونی با ایران دارد و باید با توجه به این منافع، از بهانه‌جویی‌های بیجا در پرونده هستهای پرهیز کند، به ویژه که ایران، یقینا دموکراتیک‌ترین کشور منطقه است و نشانه آن هم این است که قدرت در ایران به راحتی جابه‌جا شده و من که اکنون در اینجا هستم، هیچ مسوولیتی ندارم. به گزارش پایگاه بصیرت، خاتمی پس از بازگشت از آلمان، این سفر و دیدار خود را برای آیت‌الله خامنه‌ای تشریح و رهبر معظم انقلاب نیز از این رویکرد رئیس جمهور سابق، در تاکید بر حق هستهای ایران استقبال کرده‌اند و همچنین موضوع راه‌اندازی شورایی برای استفاده از ظرفیت چهره‌های باسابقه و اهل نظر در تصمیم‌سازی و رایزنی‌های دیپلماتیک را مطرح کرده‌اند.
معظم له همچنین اظهار کرده‌اند در دیپلماسی مدرن، حتی کارتر دموکرات برای دولت جمهوری‌خواه بوش رایزنی می‌کند و طبیعی است که در نظام ما، استفاده از ظرفیت چهره‌هایی با سلیقه‌های مختلف برای پیگیری منافع ملی در سیاست خارجی، ممکن و لازم است. (پایگاه بصیرت- 21 بهمن 1378)
الگویی شبیه چتم هاوس؟
از زمان شکل‌گیری شورای راهبردی روابط خارجی تاکنون تحلیل‌های متفاوتی از شباهت این شورا به برخی اندیشکده‌های مطرح بین‌المللی از جمله چتم هاوس و شورای روابط خارجی آمریکا مطرح شده است. محمد شریعتمداری وزیر سابق دولت‌های خاتمی و روحانی و عضو سابق شورای راهبردی روابط خارجی سه‌شنبه 14 آذر 1385 در گفت‌وگویی به چگونگی شکل‌گیری این شورا و اهداف و وظایف آن پرداخته است. شریعتمداری در پاسخ به این سوال که آیا الگوی اولیه شورای راهبردی چیزی شبیه Chatem House یا شورای روابط خارجی در آمریکا بوده است، گفت: ارکان قدرت در کشورهای دنیا، شباهت‌های زیادی به هم دارند، مثل نهاد ریاست جمهوری که در بسیاری از کشورهای دنیا به‌طور طبیعی وجود دارد، اما هر یک در کشور هدف کارکردها و ظرفیت‌های ویژه خود را داراست. درباره شورای روابط خارجی هم این موضوع صادق است. شورای راهبردی روابط خارجی آمریکا علی‌الظاهر یک NGO و نهاد صددرصد غیردولتی است. این نهاد توسط افرادی تشکیل شده که روزی در اداره حکومت آمریکا حضور داشته‌اند. البته همیشه دموکرات‌ها در این شورا تفوق داشته‌اند. امروز هم با گذشت حدود 80 سال از عمر این شورا، انسجامی پیدا کرده و اشخاص حقیقی و حقوقی وابسته‌اش گسترده‌تر شده و طبیعتا نقش تاثیرگذاری هم در روابط خارجی آمریکا پیدا کرده است. امروز خیلی از کشورهای دنیا برای پیش‌بینی رفتارهای آمریکا در حوزه روابط خارجی، به دنبال این هستند که مباحث شورای روابط خارجی آمریکا را تعقیب کنند.
محمد شریعتمداری همچنین در این گفتوگو افزوده است: «در ایران هم شورای روابط خارجی تشکیل شده با این تفاوت که NGO نیست. یعنی از جنس حکومت است چون با حکم مقام معظم رهبری تشکیل شده ولی در قوه مجریه هیچ نقشی ندارد. به عبارت دیگر این شورا در هیچ جای قوه مجریه نه در عرض و نه در طول قرار نگرفته است. این نهاد، یک شورای مشورتی برای مقام معظم رهبری است نظیر آنچه در مجمع تشخیص مصلحت نظام در قانون اساسی پیش‌بینی شده است. رهبری منحصرا مشورت‌هایش را از یک مرجع واحد دریافت نمی‌کند. طبیعتا می‌تواند مشاوره‌های مختلفی در عرصه‌های گوناگون داشته باشد. نقش این شورا امروز مشاور روابط خارجی مقام معظم رهبری، در حوزه استراتژیک و راهبردی است و البته این نقش با نقش شورای روابط خارجی آمریکا یا Chatem House و بنیادهایی نظیر آن در کشورهای مختلف متفاوت است.»
شریعتمداری در بخش دیگری از این مصاحبه با پرداختن به چرایی و ضرورت تشکیل این شورا اظهار کرد: «در حال حاضر (1385) موضوع روابط خارجی در دولت و قوه مقننه دچار یک پراکندگی است و استقرار مشخصی در یک وزارتخانه معین ندارد. همچنین حوزه‌هایی از روابط خارجی که حد فاصل بین چشم‌انداز 20 ساله کشور و سیاست‌های کلی نظام با آنچه به برنامه تبدیل می‌شود و اسمش را می‌گذارند راهبرد، امروز کاملا به صورت یک حلقه مفقوده احساس می‌شود و شما می‌خواهید آن حلقه را پیدا کنید. ما در این شورا برای ارائه پیشنهادهای راهبردی به مقام معظم رهبری برای پر کردن این فاصله‌ای که امروز مشاهده می‌شود ایفای نقش می‌کنیم.
در روابط خارجی ارائه مشورت به ایشان از وظایف این شورا است پس در واقع این شورا در طول یا عرض فعالیت‌های قوه مجریه یا مقننه نیست. هیچ چیزی را هم مستقیما به دستگاه‌ها ابلاغ نمی‌کند بلکه اگر هر نظری در این شورا مطرح شود و نهایتا به تصویب برسد، خدمت مقام معظم رهبری تقدیم می‌شود. ایشان هم اگر ضرورت بدانند، به عنوان یک نظر قابل اجرا به دستگاه اجرایی یا مراجع قانون‌گذاری یا ذی‌ربط دیگر ارجاع می‌دهند.»
اهداف و وظایف شورای روابط خارجی
بر اساس حکم مقام معظم رهبری برای سید کمال خرازی به عنوان رئیس شورای راهبردی روابط خارجی در سال 1385، سه وظیفه اصلی برای شورای روابط خارجی پیش‌بینی شده است: اول، کمک به تصمیم‌گیری های کلان. دوم، جست‌وجوی افق‌های نو در روابط خارجی و سوم، بهره‌مندی از نظرات نخبگان.
در واقع مسوولیت شورا «تهیه راهبردها و سیاست‌ها و راهکارهایی است که جمهوری اسلامی را در سیاست خارجی به نتایج مطلوب برساند» و همچنین در جهت «ایجاد هماهنگی بیشتر در کلیه فعالیت‌ها در عرصه روابط خارجی» فعالیت کند. همچنین هدف شورا نقش‌آفرینی در تصمیم‌گیری‌های کلان، نشان دادن افق‌های نو در روابط خارجی، بهره‌مندی از نظرات نخبگان و تدوین شاخص‌ها در جهت نیل به اهداف سند چشم‌انداز کشور است.
در جزوه‌ای 30 صفحه‌ای، اهداف و وظایف شورای راهبردی روابط خارجی تبیین شده است. نسخه‌هایی از این جزوه در اختیار اعضای کمیسیون امنیت ملی و روابط خارجی مجلس، دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی و دفتر وزیر خارجه گذاشته شده است. در بخش‌هایی از این جزوه که به تشریح اهداف و وظایف شورا پرداخته، آمده است:
-تهیه راهبردها، سیاست‌ها و ارائه راهکارهای مناسب و جست‌وجو از افق‌های نو در زمینه روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران برای هدایت و هماهنگی فعالیت‌های دستگاه‌های مختلف در عرصه‌های سیاسی، فرهنگی، تبلیغاتی، اقتصادی و امنیتی (اطلاعاتی، دفاعی، نظامی و انتظامی) و تلاش برای فضاسازی و توجیه نخبگان و افکار عمومی از اهداف این شورا است.
از جمله وظایف این شورا می‌توان به ارائه راهبردها و سیاست مورد نیاز برای تحقق اهداف چشم‌انداز 20 ساله و سایر سیاست‌های کلی مصوب در زمینه روابط خارجی، بررسی سایر مواردی که از سوی رهبر معظم انقلاب به شورا ارجاع می‌شود و همچنین بررسی و ارائه گزارش از پیشرفت کار و موانعی که اجرای سیاست‌های کلی، برنامه چشم‌انداز و راهبردهای تنظیم شده در زمینه روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با آن روبه‌روست و ارائه راهکار برای رفع موانع مزبور اشاره کرد.
-شورا همچنین برای فرهنگ‌سازی و ایجاد فضای مناسب در روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران نسبت به برنامه‌ریزی برای برگزاری همایش‌ها و نشست‌های لازم و راه‌اندازی نشریات و انتشارات در زمینه روابط خارجی اقدام خواهد کرد.
راهبردهای شورا شامل همه فعالیت‌های جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور، اعم از نهادهای رسمی و غیررسمی، دستگاه‌های اجرایی و غیراجرایی (همه ارکان و بخش‌های نظام) می‌شود و شورا برای تهیه راهبردهای مورد نظر، مشورت‌های لازم را با مسوولان ذی‌ربط انجام خواهد داد.
ساختار شورای راهبردی روابط خارجی
تدوین راهبردها در کمیسیون‌های چهارگانه شورا صورت می‌گیرد. ساختار کمیسیون‌ها به شرح زیر است: کمیسیون سیاسی به ریاست سعید جلیلی، کمیسیون اقتصادی به ریاست ابراهیم شیبانی، کمیسیون دفاعی-امنیتی به ریاست احمد وحیدی و کمیسیون علمی-فرهنگی به ریاست مهدی مصطفوی است. دبیرخانه شورا عهده‌دار تکمیل چرخه کارشناسی و تهیه پیش‌نویس مصوبات شورا و نیز پشتیبانی علمی، پژوهشی و خدماتی مناسب از شورا و کمیسیون‌های آن است. ریاست دبیرخانه شورا بر عهده سید عباس عراقچی است.
اعضای شورای راهبردی روابط خارجی
در اساسنامه شورای راهبردی روابط خارجی آمده است که اعضای این شورا تا 10 نفر قابل افزایش است. بنابر این ریاست شورا می‌تواند پنج عضو دیگر را به این جمع اضافه کند. یکی از نکاتی که در انتخاب اعضای اصلی این شورا وجود دارد آن است که پنج نفر انتخاب شده، هیچ کدام یک چهره برجسته حزبی نیستند.
در این چارچوب، اعضای شورای راهبردی روابط خارجی در دو دوره انتصاب و تغییر پیدا کرده‌اند. دوره نخست که از 1385 تا خرداد 1393 فعال بود، کمال خرازی (وزیر امور خارجه دولت‌های هفتم و هشتم) به عنوان رئیس و اعضا هم شامل، علی‌اکبر ولایتی (وزیر سابق امور خارجه)، علی شمخانی (وزیر دفاع دولت‌های هفتم و هشتم)، محمد شریعتمداری (وزیر بازرگانی دولت‌های هفتم و هشتم) و محمدحسین طارمی (سفیر پیشین ایران در چین و عربستان) بود. در دوره دوم که از 25 خرداد 1393 مشخص شدند؛ رئیس شورا همچنان کمال خرازی است و اعضا شامل سعید جلیلی (دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی)، ابراهیم شیبانی (سفیر پیشین ایران در اتریش، رئیس کل بانک مرکزی در دولت‌های هشتم و نهم)، محمدحسین طارمی، سید‌مهدی مصطفوی‌اهری (رئیس سابق سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، سرپرست سابق معاونت بین‌الملل دفتر رهبری و قائم‌مقام پیشین وزیر امور خارجه، سفیر پیشین ایران در اتریش و آلمان و دفتر نمایندگی دائم سازمان ملل در وین و یونید و آلمان)، سردار احمد وحیدی (وزیر دفاع دولت دهم) هستند. به نظر می‌رسد با توجه به روی کار آمدن دولت سیزدهم و انتصاب برخی از اعضای شورای راهبردی روابط خارجی به عنوان مسوول در دولت سید ابراهیم رئیسی، شاهد تغییرات جدید در ترکیب اعضای شورا باشیم.
