با رسیدن دوباره به ماه مهر، سومین سال تحصیلی مقارن با پاندمی کرونا در حال گذر است. درحالی که آمارهای آموزش و پرورش از عضویت بیش از 10میلیون دانش‌آموز در سامانه شاد حکایت دارد و نظرسنجی‌های این وزارتخانه نشان می‌دهد 70درصد کاربران از کار با این سامانه برای پیشبرد آموزش‌مجازی در دوران کرونا راضی‌اند، کارشناسان آموزشی نظر متفاوتی دارند. آنها معتقدند هنوز جای خالی محتوای آموزشی مناسب برای ارائه در فضای آنلاین خالی است و همین بازده کاری برخی آموزگاران را به‌شدت کاهش داده است. از سوی دیگر به واسطه نیاز به‌وجود امکاناتی مانند اینترنت باکیفیت و تبلت برای آموزش‌مجازی، کرونا باعث شده ده‌ها هزار کودک که عمدتا در مناطق محروم زندگی می‌کنند از تحصیل بازمانده و تعداد بی‌شمار دیگری نیز که حتی دسترسی‌های اولیه را دارند، از یک آموزش باکیفیت و موثر محروم باشند. این در حالی است که امارات در همسایگی ایران، با راه‌اندازی پلت‌فرمی با نام «مدرسه» و تولید چند هزار ویدئوی جذاب آموزشی، در صدد فراهم کردن زمینه برای آموزش مجازی 50 میلیون دانش‌آموز عرب‌زبان در سراسر جهان است.
استفاده 65درصدی دانش‌آموزان از شاد
در دو سال اخیر آموزش‌مجازی برای هر گروه مفهوم متفاوتی داشت؛ برای برخی آموزش‌مجازی به معنی اعصاب خردی ناشی از لود نشدن فایل‌ها و کندی اینترنت و استرس ارسال تکلیف بود و برای برخی دیگر مسیری هموار برای دور زدن راحت‌تر درس و مدرسه. برای برخی آموزش‌مجازی به معنی بهره‌مندی از ظرفیت‌های جدید فناوری برای بهبود آموزش بود و برای برخی دیگر بی‌عدالتی آموزشی و محروم ماندن از تحصیل.
طبق مصوبه شورای‌عالی فضای‌مجازی، آموزش‌و‌پرورش موظف شده تا در دوران کرونا از سامانه شاد (شبکه آموزشی دانش‌آموز) برای پیشبرد اهداف آموزشی استفاده کند و پس از پایان پاندمی نیز این ابزار به‌عنوان مکمل آموزش حضوری مورد استفاده قرار گیرد. این سامانه که ماهیت اصلی آن یک پیام‌رسان است، به‌عنوان زیرساخت فنی ارتباط دانش‌آموزان و معلمان در نظر گرفته شده و وظیفه تولید محتوا برای ارائه از طریق این سامانه، بر عهده معلمان گذاشته شده‌است.
علی باقرزاده، رئیس مرکز هماهنگی حوزه وزارتی وزارت آموزش‌و‌پرورش و مدیر سامانه «شاد» در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: طبق گزارش موجود که آخرین‌بار در هجدهم مهر‌ماه به‌روزرسانی شده است، 10میلیون و 589 هزار دانش‌آموز در این سامانه حضور دارند و هر کاربر به‌طور متوسط روزانه 54 دقیقه در این سامانه فعالیت کرده است.
وی تاکید می‌کند که متوسط زمان فعالیت هر دانش‌آموز در این سامانه در ابتدای سال تحصیلی حدود 32 دقیقه بوده و روز‌به‌روز زمان فعالیت دانش‌آموزان در این سامانه رو به افزایش است.
مدیر سامانه شاد با اعلام آمار‌هایی از یک روز فعالیت این سامانه می‌گوید: تنها در یک روز، یک‌میلیون و 640 هزار ارتباط زنده تصویری (تدریس زنده یا لایو توسط معلمان) در این سامانه برقرار شده و 964 هزار گفت‌وگوی صوتی گروهی میان معلمان و دانش‌آموزان شکل گرفته است. تعداد پیام‌‌هایی که در یک روز توسط کاربران مختلف (اعم از دانش‌آموز و معلم) مبادله می‌شود به 86 میلیون و 580 هزار پیام و تعداد فایل‌های مبادله‌شده در قالب تدریس یا تکلیف (اعم از عکس، فایل صوتی، ویدئویی یا فایل متنی) به 18 میلیون و 630 فایل می‌رسد. باقرزاده تاکید می‌کند: درحالی‌که طی کل سال گذشته، رکورد پهنای باند مصرفی این سامانه در یک روز 405 گیگابیت بر ثانیه بود، امسال پهنای باند مصرفی تا این مقطع از سال به سقف 445گیگابیت بر ثانیه رسیده است.
با این‌حال و با وجود امکاناتی که در مدت اخیر به‌مرور به این سامانه اضافه شده، مدارس غیردولتی عموما ترجیح می‌دهند از آن استفاده نکنند و به سراغ پلت‌فرم‌های جایگزین بروند. رئیس مرکز هماهنگی حوزه وزارتی وزارت آموزش‌و‌پرورش با بیان اینکه اکنون 65درصد از جمعیت دانش‌آموزی کشور بر بستر سامانه «شاد» تحصیل می‌کنند، می‌گوید: از جمعیت باقی‌مانده، حدود 10درصد دانش‌آموزان روستایی هستند که به دلیل تعداد کم دانش‌آموزان هر کلاس، آموزش به‌صورت حضوری انجام می‌شود. حدود 12درصد دانش‌آموزان نیز در مدارس غیردولتی یا خاص مانند سمپاد مشغول تحصیلند و این دسته الزامی برای استفاده از شاد به‌عنوان بستر اصلی آموزش ندارند و می‌توانند از پلت‌فرم‌های جایگزین و خاص مورد نظر مدرسه استفاده کنند.
حدود 13درصد دانش‌آموزان در هیچ‌کدام از دسته‌های فوق قرار ندارند و باید علت فعالیت نداشتن آنها در شاد مشخص و در صورت وجود مشکل یا مانعی در دسترسی، شرایط لازم فراهم شود.
به گفته باقرزاده، با افزوده شدن تعداد سرورها تلاش شده تا کیفیت دسترسی کاربران بهبود پیدا کند و با هماهنگی انجام شده با اپراتورها و سرویس‌دهندگان اینترنت، ترافیک مصرفی تمامی کاربران بر بستر سامانه شاد رایگان خواهد بود. وی می‌گوید تا این لحظه حدود 310 هزار دستگاه تبلت نیز در میان دانش‌آموزانی که توان مالی لازم برای تهیه این ابزار را نداشتند، توزیع شده است.
آموزش‌و‌پرورش: کاربران راضی‌اند
با وجود آنکه مدارس غیردولتی ترجیح داده‌اند آموزش را به پلت‌فرم‌های جایگزینی مانند پیام‌رسان‌های خارجی، اسکای‌روم، زوم و یا پلت‌فرم‌های مشابه بر‌گزاری وبینار منتقل کنند، آموزش و پرورش معتقد است که عملکرد این سامانه برای آموزش‌مجازی در دوره کرونا رضایت‌بخش است. مدیر سامانه «شاد» با اشاره به نظرسنجی‌های دوره‌ای انجام گرفته در این‌خصوص، می‌گوید: نتایج آخرین نظرسنجی که با مشارکت بیش از 95 هزار نفر از کاربران شبکه آموزشی شاد (والدین، معلمان و دانش‌آموزان) انجام گرفت، بیانگر افزایش رضایتمندی کاربران این شبکه است. باقرزاده ضمن ارائه آماری از نتایج نظرسنجی مذکور می‌افزاید: بر اساس آخرین نظرسنجی دوره‌ای که در بستر شاد و در «کانال امید» انجام شد، در مجموع 70درصد کاربران موافق این نکته بودند که «شاد» توانسته است به‌عنوان بستری مناسب و قابل‌اطمینان، خدمات لازم را در جهت ارائه آموزش‌های لازم به دانش‌آموزان در شرایط تعطیلی مدارس به شکل حضوری ارائه کند.
وی چنین ادامه می‌دهد؛ 59درصد کاربران معتقدند «شاد» دسترسی دانش‌آموزان به آموزش‌های‌مجازی را تسهیل کرده است و 71درصد شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی، اختصاصی‌کردن محیط شاد برای معلم و دانش‌آموز را یکی از عوامل ایجاد آرامش و امنیت خانواده اعلام کرده‌اند.
باقرزاده با بیان اینکه 64درصد پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی شاد، این شبکه را ابزار مفیدی برای آموزش‌مجازی می‌دانند، گفت: با سرویس‌های جدیدی که در سال تحصیلی جاری به این سامانه افزوده شده، بسیاری از انتظارات و قابلیت‌های مورد نیاز معلمان و دانش‌آموزان، در نسخه جدید شاد برآورده شده است.
رئیس مرکز هماهنگی حوزه وزارتی وزارت آموزش‌و‌پرورش و مدیر شبکه شاد، در ادامه تصریح می‌کند: در نظرسنجی مذکور، 61درصد کاربران، «شاد» را ابزار رضایت‌بخشی می‌دانند و عقیده دارند که می‌توان از آن به‌عنوان یک ابزار آموزشی مناسب استفاده کرد. همچنین 60درصد پاسخ‌دهندگان به سوالات نظرسنجی، معتقدند امکانات جدید «شاد»، زمینه آموزش‌های باکیفیت آموزش‌مجازی را فراهم ساخته است.
باقرزاده درباره جامعه آماری شرکت‌کننده در این نظرسنجی گفت: تمامی شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی، منحصرا دانش‌آموز، معلم یا مدیرمدرسه بودند که امور آموزشی خود را از طریق «شاد» دنبال می‌کنند و درواقع در حال استفاده از شاد و کاربران واقعی این سامانه هستند.
وی با بیان اینکه به‌رغم همه تلاش‌های صورت‌گرفته هنوز مشکلاتی در احراز‌هویت برخی کاربران، میسر‌شدن استفاده آنها از این سامانه و حتی امکانات این سامانه وجود دارد، می‌گوید: همچنان نیازمند بهبود کیفیت خدمات ارائه‌شده در بستر شاد هستیم. مدیر سامانه شاد می‌افزاید: جلسات مستمر و هفتگی کمیته اجرایی و شورای راهبری شاد، موید آن است که ارتقای مستمر شبکه شاد و تبدیل آن به یک بستر تعاملی کاملا باکیفیت، در زیست‌بوم جدید نظام تعلیم و تربیت رسمی و عمومی کشور جزو اولویت‌ها و برنامه‌های وزارت آموزش‌و‌پرورش قرار دارد.
تولید محتوا به عهده معلمان است!
طبق اعلام آموزش‌و‌پرورش، وظیفه تولید محتوا برای ارائه بر بسترهای مختلف بر عهده معلمان است و شاد صرفا قرار است ارتباط میان معلمان و دانش‌آموزان را تسهیل کند. با این‌حال کارشناسان آموزشی معتقدند آموزش‌و‌پرورش با چنین رویکردی برای آموزش‌مجازی، صرفا همان آموزش حضوری را به پلت‌فرم‌های آنلاین منتقل کرده؛ این درحالی است که آموزش‌مجازی به دلیل ماهیت و فضای متفاوت، برای موثر واقع شدن الزامات خاصی می‌طلبد.
طبق بررسی‌های بانک جهانی از نحوه مدیریت آموزش توسط حاکمیت کشورهای مختلف در دوران کرونا، کشورهای فقیر عمدتا برای آموزش‌مجازی در این دوران به پخش آموزش‌های نسبتا کوتاهی از طریق رادیو و تلویزیون تکیه داشته‌اند، درحالی که کشورهای غنی عموما برای پیشبرد آموزش اقدام به راه‌اندازی پلت‌فرم‌های خاص و تولید متمرکز محتوای مناسب کرده‌اند و آن را به‌صورت هماهنگ در اختیار دانش‌آموزان و آموزگاران قرار داده‌اند.
امارات یکی از نمونه‌های موفق آموزش در دوران کرونا به‌حساب می‌آید. این کشور با راه‌اندازی وب‌سایت و پلت‌فرمی با نام مدرسه (Madrasa)، تلاش کرده تا محتوای جذاب و مناسبی برای دانش‌آموزان عرب‌زبان سراسر جهان فراهم کند. این پلت‌فرم که رونمایی اولیه آن پیش از کرونا و در سال 2018 انجام شد، بیش از پنج هزار محتوای آموزشی ویدئویی جذاب را به زبان عربی در اختیار تمامی دانش‌آموزان قرار می‌دهد. محتواهای ارائه‌شده در این پلت‌فرم آموزش‌مجازی، تمامی دروس همه پایه‌های تحصیلی (از پیش‌دبستانی تا پایه‌دوازدهم) را پوشش می‌دهد. محمد بن‌راشد، حاکم دبی که شخصا از این پروژه حمایت داشته، هدف خود از راه‌اندازی این پلت‌فرم را، فراهم کردن زمینه برای آموزش‌مجازی باکیفیت برای بیش از 50 میلیون دانش‌آموز عرب زبان در سراسر جهان عنوان کرده است. دبیران و کارشناسان آموزشی همگی بر اهمیت محتوای مناسب در تاثیر و موفقیت‌آمیز بودن آموزش تاکید دارند.
سمیه فهیمی، یکی از آموزگاران دوره ابتدایی در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: حضور نداشتن دانش‌آموز در یک محیط آموزشی، امر آموزش را تا حدی زیادی برای کودکان خسته‌کننده و فرسایشی می‌کند و این باعث می‌شود خانواده‌ها برای نشاندن دانش‌آموزان پای درس و آموزش بسیار اذیت شوند. درحالی که وجود محتوای جذاب که متناسب با ارائه در پلت‌فرم‌های آنلاین تهیه‌شده باشد، هم اشتیاق دانش‌آموزان برای گوش‌دادن به دروس را حفظ می‌کند و هم به‌خوبی در ذهن آنها ماندگار می‌شود. با این‌حال و با آنکه تولید محتوای ویدئویی مناسب، تخصص خاصی می‌طلبد و کاری به‌شدت زمانبر و پرزحمت است، آموزش‌و‌پرورش معلمان را موظف می‌داند تا خود برای تولید محتوای مناسب اقدام کنند. این درحالی است که نه در این زمینه آموزش خاصی به پرسنل خود ارائه داده است و نه امکاناتی برای این کار در اختیار آنها گذاشته است. با وجود آنکه حتی در چنین شرایطی نیز بسیاری از معلمان با دلسوزی تمام با استفاده از امکانات حداقلی و در حد توان خود اقدام به ایجاد محتوا و ارائه آن به دانش‌آموزان کردند، اما تمامی این افراد، امکان و یا توان چنین کاری را نداشتند و این موجب شد تا کیفیت آموزش دریافت‌شده توسط دانش‌آموز تا حد زیادی وابسته به عملکرد آموزگار کلاس باشد. شماری از آموزگاران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» ابراز کردند که خود یا همکارانشان با این میزان حقوق اندکی که آموزش‌و‌پرورش پرداخت می‌کند، حاضر به تولید محتوای خاص نیستند. آنها تاکید کردند که یا تدریس را به‌صورت ساده در قالب یک وویس یا ویدئو در کانال قرار می‌دهند و یا ویدئوهای تدریس آماده‌ای که در کانال‌های دیگر وجود دارد را در کانال کلاس خود فوروارد می‌کنند و دانش‌آموزان باید کار را با این ویدئوها پیش ببرند و آنها صرفا می‌توانند وضعیت دانش‌آموزان را کنترل کنند و به سوالات احتمالی آنها پاسخ دهند.
این درحالی است که در مدارس غیردولتی عموما به دلیل کم‌تعداد بودن کلاس‌ها و امکان استفاده از برخی پلت‌فرم‌های خاص برای تدریس و تکلیف، آموزگاران می‌توانند عملکرد بهتری در آموزش‌مجازی از خود بروز دهند. چیزی که در کلاس‌های عموما 40 نفره مدارس دولتی و بر بستر سامانه شاد چندان ممکن نیست؛ خصوصا که معلم علاوه بر کنترل عملکرد 40 دانش‌آموز، موظف به تولید محتوا نیز باشد.
افزایش بی‌عدالتی آموزشی
با وجود آمارهای ارائه‌شده از سوی آموزش‌و‌پرورش درباره رضایت دانش‌آموزان و معلمان از آموزش‌مجازی در دوران کرونا، کارشناسان آموزشی نظر متفاوتی دارند.
علی عبدالعالی، دانشیار دانشگاه علم و صنعت ایران و از کارشناسان حوزه آموزش خلاق در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: بدون‌شک آموزش‌و‌پرورش در این دوران سخت کرونا حداقل نمره قبولی را کسب نکرد. اینکه ما در آمار و اخبار چه عملکردی داریم با خروجی ما در واقعیت جاری مدارس متفاوت است. وی با اشاره به اینکه آمارها از چهل هزار بازمانده از تحصیل و حدود صدهزار ثبت‌نام نکرده در سال گذشته حکایت دارند، می‌گوید: این اعداد جای شکی باقی نمی‌گذارد که عملکرد مدیران ما فرسنگ‌ها با آنچه حق کودکان این سرزمین بوده فاصله داشته است.
عبدالعالی تصریح می‌کند: اینکه در شهرهای بزرگ یا در سیستم‌های غیرعمومی و غیردولتی رشد و موفقیت‌‌هایی بوده نه‌تنها در نگاه کلان برای نظام آموزشی کشور خوب نیست، بلکه این حداقل‌ها فقط و فقط بی‌عدالتی آموزشی را در جامعه بیشتر و بیشتر کرده است.
وی تاکید می‌کند که نباید به چند صد معلمی که در فضای‌مجازی فعال شده و با هر کیفیتی به تولید محتوای علمی می‌پردازند، نگاه کرد. باید هزاران هزار معلمی را ببینیم که نتوانستند در این سیستم، بازده قبلی خود را داشته باشند. وی معتقد است کودکان آسیب‌دیده اصلی عملکرد ضعیف مدیران نظام آموزشی بوده‌اند.
