از آنجا که زنجیره فولاد ایران با چالش‌های متعددی روبه‌روست ساماندهی این بخش از نظر بازوی پژوهشی مجلس اهمیت دارد. به همین منظور این مرکز در گزارشی به بررسی نحوه صحیح تغییر فضای بازار فولاد حرکت کرده است. از نظر مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس، از جمله چالش‌های ساختاری زنجیره فولاد می‌توان به «عدم‌توازن زنجیره، ابهام در تحقق برنامه‌های توسعه صنعت فولاد»، «عقب‌ماندگی در زمینه اکتشافات معدنی»، «چالش تامین مواداولیه»، «فراهم نبودن زیرساخت‌ها (تامین آب، بنادر، راه‌آهن و... )»، «ساختار معیوب تعیین قیمت حامل‌‌‌های انرژی»، «سیاست‌های نادرست تنظیم بازار»، «بهره‌‌‌وری پایین»، «بی‌توجهی به ارتقای فناوری» و «فقدان سامانه‌های آماری و اطلاعاتی جامع در زنجیره فولاد» اشاره کرد.
طرح جدید که در گزارش جدید کمیسیون صنایع و معادن، عنوان آن به طرح «توسعه، تولید و نظارت بر زنجیره فولاد» تغییر یافته برمبنای اصلاح روندهای فعلی تنظیم بازار زنجیره فولاد تدوین شده است. از جمله نقاط قوت این طرح می‌توان به این نکته اشاره کرد که در طرح حاضر به کلیه حلقههای زنجیره ارزش فولاد توجه شده و برای حمایت و توسعه صادرات محصولات زنجیره فولاد پیشنهادهایی ارائه شده که اجرای صحیح آنها می‌تواند علاوه بر تامین نیاز داخل کشور، موجب صادرات پایدار محصولات زنجیره فولاد شود. از جمله ایرادهای این طرح می‌توان به الزام کلیه تولیدکنندگان زنجیره فولاد به عرضه محصولات خود در بورس کالا اشاره کرد که با توجه به واقعیات موجود، امکان عرضه محصولات زنجیره فولاد توسط کلیه تولیدکنندگان به‌ویژه تولیدکنندگان کوچک و متوسط و برخی واحدهایی که دارای قراردادهای بلندمدت تامین مواد اولیه هستند، امکانپذیر نخواهد بود و بازار زنجیره فولاد کشور با چالش روبهرو خواهد شد.
طرح حاضر با شناسایی برخی از آسیب‌های زنجیره فولاد، درصدد حل آنها بوده و تا حدی در این خصوص موفق بوده است، بنابراین باتوجه به آنکه کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی در ویرایش جدید گزارش کمیسیون بخش قابل‌توجهی از ایرادهای ویرایش قبلی را مرتفع کرده، با کلیات این طرح موافق است ولی کماکان پیشنهاد می‌شود در برخی احکام اعم از الزام به عرضه محصولات همه تولیدکنندکان در بورس کالا و ایجاد کمیته جدید برای سیاستگذاری در صنعت فولاد تجدیدنظر انجام شود. در صورت عدم‌اصلاح، این موارد مستعد ایجاد مشکلات جدید برای زنجیره فولاد کشور خواهد بود.
وضعیت صنعت فولاد ایران
توسعه صنعت فولاد در دنیا یکی از شاخص‌های مهم صنعتی بودن کشورهاست. درحال حاضر چین بزرگ‌ترین تولیدکننده (سهم 53درصدی) و مصرف‌کننده (سهم 51درصدی) فولاد جهان است و نقش تعیین‌‌‌کننده‌‌‌ای در بازار فولاد دنیا دارد. ایران نیز در جایگاه دهمین تولیدکننده بزرگ فولاد دنیا قرار گرفته است به طوری که در سال 1399 بیش از 30میلیون تن فولاد تولید کرده و بر اساس پیش‌بینی‌های انجام شده این میزان در سال 1400 به بیش از 32میلیون تن خواهد رسید.
دسترسی به منابع عظیم گازی در ایران نیز این کشور را به بزرگ‌ترین تولیدکننده آهن اسفنجی بر پایه گاز در دنیا تبدیل کرده است. بر اساس سند چشم‌‌‌انداز افق 1404 ایران، ظرفیت تولید فولاد کشور باید به 55میلیون تن برسد. از سال 1392 تا 1399تولید فولاد خام در ایران به طور متوسط سالیانه با رشد 9درصدی همراه بوده و با فعال شدن ظرفیت‌‌‌های حلقههای مختلف زنجیره فولاد کشور، علاوه بر تامین نیاز داخلی، امکان صادرات محصولات زنجیره فولاد به سایر کشورها نیز فراهم شده است. در سال 1399 کل صادرات زنجیره فولاد از نظر وزنی 2/ 13میلیون تن و از نظر ارزشی 4/ 4میلیارد دلار بوده است، این مقدار در سال 1398 از نظر وزنی 5/ 24میلیون تن و از نظر ارزشی 5/ 3میلیارد دلار بوده است؛ بنابراین صادرات محصولات زنجیره فولاد در سال 1399 نسبت به سال گذشته از جهت وزنی 46درصد و از جهت ارزشی 17درصد کاهش یافته که علت آن شرایط ناشی از شیوع بیماری کرونا و تاثیر آن بر تجارت جهانی و سیاست‌های تنظیم بازار دولت اعم از ممنوعیت صادرات و وضع عوارض صادراتی بر مواد اولیه معدنی بوده است؛ از این رو به دلیل افزایش قیمت‌های جهانی کاهش ارزش صادرات کمتر از کاهش میزان وزنی صادرات بوده است.
عمده صادرات سنگ آهن، کنسانتره و گندله به مقصد چین و عمده صادرات فولاد و محصولات فولادی به کشورهای جنوب شرق آسیا، عراق و افغانستان انجام شده است.
بررسی مصرف فولاد در ایران نشان می‌دهد که مصرف (ظاهری) فولاد در سال 1399 در بازه 15 تا 20میلیون تن بوده است. این در حالی است که برآوردهای غیررسمی، میزان مصرف واقعی فولاد کشور را 12 تا 14میلیون تن نشان می‌دهد. با در نظر گرفتن شاخص‌های کلان اقتصادی کشور، شرایط تحریم و شیوع ویروس کرونا، در سال 1400 نیز میزان مصرف فولاد کشور مانند سال 1399 خواهد بود. بنابراین در عین تامین پایدار نیاز داخلی، توجه به مقوله صادرات یکی از الزامات توسعه متوازن زنجیره فولاد در کشور است
مشکلات فولاد از منظر مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس
مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس تاکید دارد به جز مسائلی نظیر تنظیم بازار و نبود سرمایه‌گذاری در تولید و فرآوری سنگ آهن و گندله که نیازمند میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری است، صدور بخشنامه‌‌‌های مخالف ضربه بدی به فضای کسب و کار در این صنعت و بازار وارد کرده است. این مرکز تاکید دارد تعدد بخشنامه‌‌‌ها و دستورالعمل‌‌‌های صادره ازسوی ستاد تنظیم بازار موجب ایجاد بوروکراسی پیچیده و ابهام‌‌‌های متعدد در تنظیم بازار زنجیره فولاد شده و تصمیمات خلق‌‌‌الساعه و غیرکارشناسی، آینده این صنعت را با مخاطراتی روبهرو کرده است. بررسی آمار و اطلاعات ارائه شده ازسوی شرکت بورس کالا و گمرک ایران نشان می‌دهد که بخشنامه‌‌‌ها و دستورالعمل‌‌‌های صادره نه تنها موجب عرضه کالا در بازار داخلی و تامین پایدار نیاز زنجیره نشده است، بلکه در برهه‌‌‌هایی قیمت فولاد و محصولات فولادی به بیش از 120درصد قیمت‌های جهانی نیز رسیده است. بر این مبنا، این مرکز با عرضه محصولات فولادی در بورس کالا و تنظیم بازار این بخش به شکلی شفاف و بازارمحور موافق است؛ با این حال این مرکز در سند خود توصیه کرده این سیاست با ملاحظاتی برای آزادی بازیگران کوچک از این قانون به تصویب برسد.
