جزئیات میزان سهم ایران از این قرارداد سوآپ و میزان گازی که ایران از آن به‌دست می‌‌آورد هنوز روشن نیست. هرچند با توجه به میزان مصرف گاز داخلی، این همکاری گازی کمک چشمگیری به میزان تامین کمبود گاز شبکه داخلی نخواهد کرد، اما اهمیت استراتژیکی برای ایران دارد. از یک‌سو بهبود روابط انرژی بالاخص با ترکمنستان می‌تواند به تنش‌زدایی از رابطه دو کشور منجر شده و بار دیگر شاهد واردات گاز از این کشور برای پوشش کمبود داخلی باشیم. همچنین روابط حسنه گازی با جمهوری‌آذربایجان و ترکمنستان، پتانسیل ایران برای حرکت به‌سوی تبدیل‌شدن به یک هاب گازی را تقویت میکند.
سوآپ سه‌جانبه گازی
شامگاه یکشنبه 7 آذر ماه، قرارداد سه‌جانبه سوآپ گاز ترکمنستان به جمهوری‌آذربایجان از طریق خاک ایران با حضور الهام علی‌اف و ابراهیم رئیسی، روسای‌جمهور جمهوری‌آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران در عشق آباد به امضا رسید. این توافق در حاشیه اجلاس سران کشورهای همکاری اقتصادی (اکو) در ترکمنستان توسط وزرای نفت ایران وجمهوری آذربایجان امضا شد. مطابق این قرارداد، طرف ترکمنستانی سالانه 5/ 1 تا 2 میلیارد مترمکعب گاز را از طریق خاک ایران به جمهوری‌آذربایجان می‌‌فروشد که به معنای فروش روزانه 5 تا 6 میلیون مترمکعب گاز است.
این گاز قرار است از مسیر ایران به جمهوری‌آذربایجان ترانزیت شود و ایران نیز گاز مصرفی موردنیازش در 5 استان کشور را به‌عنوان حق ترانزیت این گاز برداشت خواهد کرد. اهمیت این قرارداد برای هر 3 طرف از آنجاست که با توجه به خطوط لوله انتقال گاز میان ایران – ترکمنستان و ایران – جمهوری‌آذربایجان، برای اجرای آن نیازی به ایجاد زیرساخت‌های تازه و گذشت زمان نیست. این قرارداد قرار است از ابتدای دی‌ماه سال‌جاری بدون هیچگونه سقف زمانی اجرایی شود. گفتنی است که در سال 2016 قرارداد مشابهی بین 3کشور به مدت یک سال اجرا شد.
جواد اوجی وزیر نفت در حاشیه این توافق اظهار کرد که مذاکرات تنگاتنگی با طرف آذربایجانی و ترکمنستان در بحث سوآپ گازی داشتیم که منجر به این قرارداد سه‌جانبه شد. وی درباره جزئیات این قرارداد گفت: «در این قرارداد ما تقریبا سالانه نزدیک به 5/ 1 تا 2 میلیارد مترمکعب گاز را از طرف ترکمنستان و منطقه سرخس دریافت خواهیم کرد و از آستارا تحویل جمهوری‌آذربایجان می‌دهیم. این قرارداد در حقیقت مناسبات انرژی خوبی است که خوشبخانه امروز این گام برداشته شد و قرارداد بین ایران، ترکمنستان و جمهوری‌آذربایجان به امضا رسید.» اوجی همچنین در جریان گفت‌‌وگویی تلویزیونی اظهار کرد که سهم ایران در تجارت گاز منطقه کمتر از 2درصد است و این قرارداد به تامین سوخت زمستانی استان‌های خراسان‌رضوی، خراسان‌شمالی، خراسان‌جنوبی، گلستان و سمنان کمک میکند. روسای جمهور ایران و جمهوری‌آذربایجان نیز در حاشیه پانزدهمین اجلاس سازمان همکاری‌‌های اقتصادی در عشق‌آباد بر اهمیت این قرارداد تاکید کردند. الهام علی‌اف به خبرنگاران گفت که این سند امضا شده بسیار مهم و تاریخی است و نشان‌دهنده روابط عمیق تهران و باکو است.
علی‌اف همچنین این قرارداد را مبنای بسیار خوبی برای همکاری‌‌های سه‌جانبه دانست و مدعی شد که اهمیت این سند از نظر امنیت اقتصادی و انرژی، بسیار زیاد است. ابراهیم رئیسی نیز بر اهمیت قرارداد گازی بین جمهوری‌آذربایجان، ایران و ترکمنستان تاکید کرد و آن را در خدمت توسعه روابط میان طرفین دانست. مجید چگنی، مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران نیز درباره این قرارداد اظهار کرد: «این قرارداد از اهمیت اقتصادی و ژئوپلیتیک در تحکیم روابط منطقه‌‌ای برخوردار است و بر اساس این قرارداد، قرار است سالانه 5/ 1 تا 2 میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان به جمهوری‌آذربایجان از خاک جمهوری اسلامی ایران انتقال یابد.»
اهمیت تنش‌زدایی گازی با ترکمنستان
همکاری ایران با همسایگانی مانند ترکمنستان و جمهوری‌آذربایجان در زمینه تهاتر گاز، بیش از آنکه عنصری تعیین‌کننده در وضعیت کنونی اقتصادی یا کمبود گاز کشور باشد؛ دارای اهمیت استراتژیک و ژئوپلیتیک است. فارغ از مزایای اقتصادی و انرژی، این قرارداد سد اختلافات گازی ایران و ترکمنستان را از بین برد که این امر می‌تواند زمینه‌سازی بهبود روابط و واردات مستقیم گاز از ترکمنستان شود. امری که رئیس‌جمهور نیز به آن پرداخت و با اشاره به دیدار و گفت‌‌وگو با رئیس‌‌جمهوری ترکمنستان اظهار کرد: «بخش محوری در این دیدار توسعه روابط اقتصادی و رفع مشکل ترانزیت و گاز بود که این موضوع حل‌‌وفصل و قرار شد مساله ترانزیت به‌‌گونه‌‌ای باشد که ارتباط با کشورهای مختلف تسهیل شود.»
وی همچنین اظهار کرد: «موضوع گاز هم که دچار وقفه شده بود مورد بررسی قرار گرفت و سرانجام به امضای قرارداد منتهی شد و امیدواریم پس از این هیچگونه نگرانی در این زمینه وجود نداشته باشد.»
اهمیت تنش‌زدایی از روابط با ترکمنستان پس از اختلافات عمیقی که بر سر مساله گاز در سال‌های گذشته شکل گرفت، بسیار بالا است و دیپلماسی فعالانه در زمینه انرژی می‌تواند طرف مقابل را به پای میز مذاکره بازگرداند تا بدین‌گونه بحران کمبود گاز داخلی نیز تا حد زیادی حل شود. ایران از سال1375 با ترکمنستان وارد قراردادی 25 ساله برای واردات گاز شد که به موجب آن روزانه 26میلیون مترمکعب و سالانه بین 8 تا 10 میلیارد مترمکعب از این کشور گاز وارد می‌شد. همچنین اصلاحیه‌‌ای در سال 2009 باعث شد که به این میزان، روزانه 5/ 19 میلیون مترمکعب و سالانه 6میلیارد مترمکعب گاز طبیعی اضافه شود. خط‌لوله گاز اول ایران و ترکمنستان در سال1375 شروع به‌کار کرد و در دوران دولت احمدی‌نژاد نیز به‌منظور افزایش ظرفیت گازی ساخت خط لوله دوم نیز کلید خورد و چند فاز آن نیز افتتاح شد. در اواخر دولت دهم ایران همزمان با بالاگرفتن تحریم‌ها در بازپرداخت هزینه واردات گاز به مشکل خورد و دولت وقت که جواد اوجی در راس شرکت ملی گاز آن بود، برای رفع این مشکل صادرات کالا و خدمات در ازای دریافت گاز را به طرف ترکمنستانی پیشنهاد کرد که مورد موافقت آنها قرار گرفت. گرچه با همین شیوه نیز به گزارش خبر‌گزاری مهر، 600میلیون دلار از بدهی ایران به طرف مقابل باقی ماند. در دولت روحانی اما با توقف تهاتر، ایران خود را ملزم به پرداخت نقدی و پرداخت دیرکرد دانست و با عدم‌امکان تامین این مبلغ، دولت ترکمنستان در سال 1395 اعلام کرد که ایران 2میلیارد دلار بدهکار است.
در چنین شرایطی با عدم‌امکان پرداخت چنین مبلغ هنگفتی به ترکمنستان، این کشور صادرات گاز خود به ایران را کاملا متوقف کرد و روابط گازی 20 ساله تهران و عشق‌آباد به بن‌بست خورد. در سال 1397 نیز ترکمنستان از ایران به دیوان داوری بین‌‌المللی در سوئیس شکایت کرد و این نهاد نیز ایران را به پرداخت 2 میلیارد دلار به طرف ترکمنستانی محکوم کرد. پس از این رویدادها روابط ایران و ترکمنستان در همه ابعاد وارد تنش شد و دولت گذشته نیز حاضر به تسویه‌حساب نشد.
حالا اما جواد اوجی و ابراهیم رئیسی از کاهش تنش‌‌ها و مذاکره با طرف ترکمنستانی خبر داده‌‌اند. ایران تصمیم گرفته تا بدهی میلیارد دلاری گازی خود به ترکمنستان را تسویه کند. وزیر نفت در حاشیه توافق سه‌جانبه درباره بحث تسویه بدهی ایران به ترکمنستان درباره قرارداد گازی تصریح کرد: «خوشبختانه با راهکارهای خوب وزارت نفت و شرکت ملی گاز ایران، به‌‌زودی نخستین قسط ما بابت تسویه بدهی به طرف ترکمنستانی پرداخت می‌شود.»
گفتنی است که هنوز نحوه تسویه بدهی ایران، میزان قسط اول و منبع تامین مالی، کالایی یا خدماتی آن مشخص نیست، چرا‌که با توجه به سابقه جواد اوجی در رابطه با ترکمنستان ممکن است ایران و این کشور همسایه بر سر تهاتر کالا با گاز به توافق رسیده باشند، با این حال اهمیت گاز ترکمنستان برای ایران بسیار کلیدی است و با توجه به کمبود گاز و سوخت زمستانی موردنیاز کشور، بازگشایی مسیر دیپلماتیک واردات گاز حیاتی و ضروری است. در واقع چنین قراردادی می‌تواند به ایران برای بازی‌کردن نقش هاب گازی منطقه کمک کند، چرا‌که ترکیه در راستای آرزوی دسترسی و افزایش تجارت با آسیای‌میانه، علاقه زیادی به واردات گاز از ترکمنستان دارد و دیپلماسی فعالانه ایران می‌تواند باعث قرارداد سوآپ گازی مشابهی با ترکیه شود. همچنین تنش‌‌ها میان ایران و جمهوری‌آذربایجان که در ماه‌های گذشته بالا گرفته بود، حالا با همکاری تجاری در زمینه سوآپ گازی رنگ باخته است. بهبود روابط ایران و جمهوری‌آذربایجان، ترکیه و ترکمنستان می‌تواند باعث تقویت نقش منطقه‌‌ای ایران بالاخص در مرزهای شمال، شمال‌غربی و شمال‌شرقی کشور شود و تجارت انرژی ایران با همسایگان را تقویت کند.
تاثیر قرارداد بر شبکه تامین گاز داخلی
همان‌گونه که پیش‌‌تر اشاره شد اهمیت این قرارداد سوآپ در موقعیت تجاری و دیپلماتیک ایران در روابط گازی منطقه است، اما در زمینه کمک به تامین گاز داخلی، میزان گازی که ترکمنستان برای سوآپ با جمهوری‌آذربایجان به ایران می‌دهد تاثیر چندانی بر رفع کمبود سوخت زمستانه ندارد. البته باید گفت که هنوز مشخص نیست ایران قرار است چه مقدار از گاز موردنیاز استان‌های خراسان‌رضوی و شمالی و جنوبی، گلستان و سمنان را به‌عنوان حق‌انتقال برای خود بردارد، اما ابعاد کلی قرارداد نشان می‌دهد که نباید منتظر حجم چشمگیری از گاز برای شبکه داخلی کشور بود. ترکمنستان قرار است به‌طور کل روزانه 5 تا 6 میلیون مترمکعب گاز به ایران برای تهاتر با جمهوری‌آذربایجان صادر کند که در برابر مصرف روزانه 9 تا 8/ 12 میلیون متر‌مکعبی استان گلستان به تنهایی در روزهای پایانی آبان سال‌جاری، عدد چشمگیری نیست.
همچنین مدیرعامل شرکت گاز خراسان‌رضوی به «ایرنا» گفته است که مصرف گاز طبیعی استان در هفته آخر آبان امسال در مجموع به 346 میلیون مترمکعب رسیده است که تنها در روز 27 آبان شاهد مصرف 56 میلیون مترمکعب در روز بوده است. با وجود چنین ارقامی مشخص است که نباید انتظار داشت که قرارداد سوآپ گازی ترکمنستان و جمهوری‌آذربایجان از طریق خاک ایران کمک شایانی به بهبود میزان کمبود شبکه تامین گاز داخلی کند. البته ورود مجدد جریان گاز ترکمنستان به خودی خود باعث بهبود پایداری در مناطقی می‌شود که در مسیر خط لوله قرار دارند، امری که بالاخص در روزهای سرد سال و با احتمال افت فشار شبکه، ساکنان این استان‌ها را از خطر قطعی گاز دور میکند. همان‌گونه که چگنی نیز ضمن تاکید بر اهمیت اقتصادی سوآپ گازی، گفت که این قرارداد به پایداری شبکه گاز در شمال و شمال‌شرق ایران کمک میکند.
در واقع مزایای قرارداد گازی امضاشده برای ایران در مساله افزایش روابط تجاری با همسایگان و درآمد خوبی است که احتمالا از این قرارداد برای ایران حاصل می‌شود. هر چند نقش پر رنگی برای این گاز در شبکه داخلی نمی‌‌توان قائل شد، اما شروع این همکاری می‌تواند به بازگشت واردات گاز از ترکمنستان منجر شود که می‌تواند به تقویت امنیت انرژی کشور کمک اساسی کند.
