از سال 99 شاهد حضور کشورهای آفریقایی در جمع 20مقصد نخست صادرات ایران بوده‌ایم. معاون سازمان توسعه تجارت عنوان می‌کند که صادرات به آفریقا متفاوت از سایر کشورهاست و شیوه نفوذ ما فرق دارد. بررسی‌ها هم نشان می‌دهد که رقابت برای گرفتن سهم بیشتر از بازار تشنه آفریقای‌جنوبی بالا گرفته است و کشورها در حال مذاکره به‌منظور سرمایه‌گذاری در این بازار نوظهور هستند. البته ایران هم از قافله عقب‌نمانده و هم از طریق صادرات کالا و هم از طریق سرمایه‌گذاری به این بازار و آمریکای‌جنوبی نفوذ کرده است. البته در این میان نمی‌توان بازار اروپا را هم نادیده گرفت. در واقع اهمیتی که بازار اروپا برای کالاهای ایرانی دارد از دو منظر است؛ نخست آنکه کالاها با قیمت بالاتری در این بازار به فروش می‌رسد و دوم آنکه چنانچه کالایی استانداردهای اروپا را دریافت کند، می‌تواند تضمینی برای ورود آن کالا به سایر بازارها باشد. جدیدترین آمار سازمان توسعه‌تجارت نشان می‌دهد که دو کشور آلمان و ایتالیا از اروپا و دو کشور غنا و آفریقای‌جنوبی از آفریقا در بین 20 مقصد عمده صادراتی ایران قرار گرفته‌اند.
20 مقصد عمده صادراتی
صادرات ایران در هشت‌ماه نخست سال‌جاری به 20مقصد اول صادراتی با رشد 43درصدی ارزشی نسبت به مدت مشابه سال گذشته، به 28 میلیارد و 969 میلیون دلار رسیده و وزن کالاهای صادرشده نیز با رشد 11درصدی، رقمی معادل 76 میلیون و 847 هزار تن را به ثبت رسانده است. این 20 مقصد صادراتی سهم 93درصدی را از کل صادرات هشت‌ماهه کشور به خود اختصاص داده‌اند، اما 5/ 86درصد سهم صادراتی مربوط به فروش کالا به 10 کشور نخست است که این موضوع تمرکز بالای صدور کالا در 10 مبدا را نشان می‌دهد.
در میان 20 مقصد صادراتی ایران در هشت‌ماه منتهی به آبان 1400، ایران در 3 کشور هم از نظر وزنی و هم از نظر ارزشی نسبت به مدت مشابه سال قبل با کاهش صادرات مواجه شده است که شامل افغانستان، جمهوری‌آذربایجان و ارمنستان است. در دو کشور میانمار و امارات وزن کالاهای صادرشده کمتر از مدت مشابه سال گذشته بوده است.
چین نخستین مقصد صادراتی است که سهم ارزشی 2/ 29درصدی را از کل صادرات در اختیار دارد. عراق با سهم 8/ 19درصدی دومین مقصد، ترکیه با سهم 1/ 12درصدی مقصد سوم، امارات با سهم 6/ 9درصدی خریدار چهارم و افغانستان با سهم 1/ 4 مقصد پنجم صادرات ایران است.
هند، پاکستان، اندونزی، تایلند و روسیه نیز در رده‌های ششم تا دهم قرار گرفته‌اند که سهم آنها از کل صادرات به ترتیب 8/ 3درصد، 5/ 2درصد، 4/ 2درصد، 8/ 1درصد و 2/ 1درصد است. عمان نیز مانند روسیه سهم 2/ 1درصدی را در این بازه زمانی به خود اختصاص داده است.
اما کشورهای ازبکستان، غنا، جمهوری‌آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان و آلمان نیز سهمی کمتر از یک‌درصد را به خود اختصاص داده‌اند. آفریقای‌جنوبی با نیم‌درصد و میانمار و ایتالیا هر یک با 4/ 0درصد از دیگر مقاصد عمده صادراتی هستند.
ایران چگونه به بازارهای آفریقایی وارد می‌شود؟
در میان 20 مقصد عمده صادراتی در هشت ماهه منتهی به آبان امسال نام دو کشور آفریقایی نیز به چشم می‌خورد؛ غنا و آفریقای‌جنوبی. البته ورود آفریقایی‌ها به بازارهای ایران از سال گذشته آغاز شد و کشورهای آفریقایی در این هشت‌ماه همیشه در لیست 20 مقصد قرار گرفته‌اند. غنا به‌صورت ثابت در این هشت‌ماه در آمارهای تجمعی حضور داشته، اما سایر کشورها معمولا به صورت دوره‌ای وارد 20مقصد شده‌اند و بعد از آن جای خود را به کشور دیگر داده‌اند. اگرچه سهم آنها از صادرات اندک است، اما بیشترین رشد ارزش صادرات در هشت ماهه امسال متعلق به آفریقای‌جنوبی است که نسبت به مدت مشابه سال گذشته 689درصد افزایش داشته است. در هشت ماهه امسال سهم دو کشور آفریقایی 3/ 1درصد از کل صادرات ایران در این بازه زمانی را در اختیار گرفته است.
اما اینکه ایران چگونه توانسته در این بازار نفوذ کند، موضوعی است که فرهاد نوری، معاون توسعه صادرات کالا و خدمات سازمان توسعه تجارت در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» به آن پاسخ داده است. او عنوان کرده است که مشکلات صادرات در سال‌های گذشته دائما تکرار شده است.
وقتی مشکل بازگشت کانال‌های بازگشت ارز صادراتی هنوز پا‌برجاست و مشکل بنادر خروجی وجود دارد، باید به‌صورت ساختاری آنها را حل و فصل کرد. به گفته او، برخی از مشکلات ناشی از تحریم و برخی از مسائل داخلی کشور نشات می‌گیرد و حل آنها یک عزم جدی می‌خواهد که گام‌‌هایی در این راستا در حال برداشتن است.
نوری درخصوص بازارهای صادراتی با اشاره به اهمیت بازارهای همسایه عنوان کرده است: وقتی بازارهای مصرفی مانند افغانستان و عراق را در کنار خود داریم طبیعی است که کالاهای ما به آن مسیر سوق پیدا می‌کند، ولی طی ماه‌های اخیر در کشور‌هایی مانند اندونزی، تایلند و سنگاپور هم استارت خوبی زده‌ایم.
او سپس به موضوع ورود کشورهای آفریقایی به جمع مقاصد صادراتی پرداخته و گفته است: کشورهای آفریقایی به بازارهای هدف ما اضافه شده‌اند. آفریقا بازار تشنه‌ای است. در حال‌حاضر ترکیه حجم عظیمی از سرمایه‌گذاری را با آفریقا شروع کرده است و رئیس‌جمهورش در تمام سفرهایش بر این بازار تاکید می‌کند. آفریقا یک بازار بزرگ مصرفی است و از کمک‌های بین‌المللی سازمان‌های بین‌المللی کمک می‌گیرد و تنها متکی به توان خود برای خرید نیست.
به‌عنوان مثال در کنیا و نایروبی اکثر برندهای خوب و فروشگاه‌های بین‌المللی وجود دارند، یعنی کشورها در حال ورود به این بازار هستند. دنیا دهکده جهانی است و با ورود دنیای‌مجازی به زندگی مردم، مطمئن باشید خبرهای بهتری از آفریقا می‌شنوید. این موجب می‌شود ما هم برای سهم‌خواهی در این بازار تلاش کنیم و از آن غافل نمانیم.
نوری ادامه داد: اما مدل صادرات به آفریقا تا حد زیادی متفاوت است. به‌عنوان مثال آنها میوه‌های گرمسیری دارند اما به تکنولوژی خشک‌کردن آن یا تبدیل آن به آبمیوه و کنسانتره نیاز دارند. ما در بازار آفریقا هم سرمایه برده‌ایم و هم کالا، یعنی هر دو مدل را کار کرده‌ایم.
او اظهارکرده است که هم در آفریقا و هم در آمریکای‌جنوبی در حال نفوذ هستیم، اما نمی‌توانیم بازار خوب مصرفی آنها را نادیده بگیریم. در حال‌حاضر فروشگاه‌های زنجیره‌ای آنها را هدف قرار داده‌ایم و کالاهایمان را آنجا عرضه می‌کنیم. در مدل سرمایه‌گذاری هم به کمک فاینانس جلو می‌بریم. صندوق توسعه ملی یکسری منابع ارزی دارد که می‌توان از آن استفاده کرد و البته ارزش را هم باید به صندوق بازگردانند.
به گفته نوری، ما در کنیا چند خریدار خوب پیدا کردیم که می‌گویند شما کالای مورد نیاز ما را تامین کنید، ما شرکای اروپایی داریم و این برای ما فرصت خوبی است. آفریقایی‌ها در حوزه تامین غذا و تکنولوژی و تولید مشتاقند با ما کار کنند. شما اگر بتوانید یک کارخانه پُرکنی در تکنولوژی سطح پایین هم در آنجا راه‌اندازی کنید صادرات پایداری را به آفریقا خواهید داشت. نباید فکر کنیم که فقط باید کالای آماده صادر کنیم.
به گفته او، در حال‌حاضر شرکت بزرگی مانند نستله چرا در کشور ما کارخانه زده و صادراتش را به ما انجام می‌دهد؟ زیرا متوجه شده که بازار ما درخصوص محصولات این‌چنینی موانع تعرفه‌ای دارد، در نتیجه تصمیم گرفته است اینجا زنجیره آخر تولیدش را راه‌بیندازد. ما نیز تعرفه‌هایش را کاهش داده‌ایم. با این کار، این شرکت هم اشتغالزایی ایجاد کرده و هم محصولات با‌کیفیت به‌دست مردم می‌رسد و هم خودمان در تولید سهم داریم. در این صورت ما در یک قسمتی از زنجیره هم قرار می‌گیریم. این مدل بهتر از آن است که نسکافه با بسته‌بندی به کشور ما به صورت قاچاق وارد شود.
تکلیف بازارهای اروپایی چه می‌شود؟
بازارهای اروپایی هم مانند بازارهای آفریقایی در ماه‌های اخیر توانسته‌اند سهمی هر چند اندک را از صادرات ایران به خود اختصاص دهند.
در حال‌حاضر آلمان با سهم 6/ 0درصدی و ایتالیا با سهم 4/ 0درصدی که در مجموع یک‌درصد از کل صادرات ایران را به خود اختصاص داده‌اند، در لیست 20 کشور مقصد صادراتی قرار گرفته‌اند. آلمان به‌جز فروردین، در سایر آمارهای تجمیعی در لیست 20کشور مقصد صادراتی قرار گرفته بود. پیش از این اروپایی‌ها بیشتر در جمع مبادی وارداتی قرار داشتند اما از سال گذشته صادرات به این قاره نیز رونق گرفته است. رشد ارزشی صادرات به آلمان 28درصد و رشد ارزشی صادرات به ایتالیا نیز 91درصد بوده است.
نوری در این‌باره نیز توضیحاتی را ارائه داده است. او گفته است که چند وقت بود که به دلیلی کرونا سفرها با تاخیر انجام می‌شد اما اخیر نمایندگانی از اتحادیه اروپا به سازمان توسعه تجارت آمدند و مذاکرات ما آغاز شد. شرکت‌های بین‌المللی و شرکت‌های توسعه تجارت مانند ای‌تی‌سی نمایندگانشان را به ایران می‌فرستند و ما با آنها در رفت و آمد هستیم، اما در بازگشت ارز از اروپا مشکلاتی بوده که در حال برطرف‌شدن است.
معاون سازمان توسعه تجارت تصریح کرد: ما به هیچ بازاری دست رد نمی‌زنیم؛ اما وقتی از مدیریت صحبت می‌کنیم، منظور اولویت و تمرکز است. مزیت اروپا برای ما این است که کالاهایمان با قیمت‌های بالاتری در کشورهای اروپایی نسبت به بازارهای دیگر به فروش می‌رسد. حتی اگر حجم کالا اندک باشد، قیمت کالای ایرانی در اروپا بالاتر است. البته ارزش استانداردهای اروپا را هم نباید نادیده گرفت. وقتی شما بخواهید به کشور آفریقایی جنس بفروشید و بگویید همین کالا را به اروپا صادر کرده‌اید و گواهی صادرات به اروپا را دارید، فروش شما در آن محصول بیشتر می‌شود. ما بازار اروپا را به‌عنوان یک خط‌کش برای افزایش کیفیت و قیمت کالاهای صادراتی‌مان قرار داده‌ایم.
سناریو مقاصد صادراتی در پسابرجام
مذکرات برجامی در حال انجام است و هر آن ممکن است از اتاق مذاکرات خبری بیرون آید که لغو تحریم‌ها را نوید دهد. در این‌صورت چه سناریویی برای مقاصد صادراتی وجود دارد؟ محمد‌صادق مفتح قائم‌مقام وزیر صنعت معدن و تجارت در امور بازرگانی در گفت‌وگوی با «دنیای‌اقتصاد» به این سوال پاسخ داده است.
او در پاسخ به پرسشی مبنی‌بر اینکه آیا اولویت‌بندی در مقاصد صادراتی بعد از توافقات برجام به سمت کشورهای اروپایی تغییر می‌کند؛ گفته است: در حال‌حاضر ما روی 15 کشور متمرکز شده‌ایم؛ چون اولویت ما برای صادرات به بازاری بر‌می‌گردد که تشنه‌تر، مستعد‌تر و به نوعی آسان‌تر است. ما به کشور‌هایی کالا صادر می‌کنیم که آمادگی بیشتری برای صادرات به آنها داریم و در مقابل، آنها آمادگی بیشتر برای جذب کالای ایرانی دارند. در ضمن بضاعت مدیریتی ما همین است؛ به همین دلیل به‌جای اینکه انرژی خود را خرد کنیم بین صد کشور، روی این 15 کشور تجمیع کردیم. حال اگر گشایشی اتفاق بیفتد؛ لیست مشتریان و لیست کالا‌هایی که صادر می‌کنیم، بیشتر می‌شود. هزینه نقل و انتقال کالا کمتر و رقابت‌پذیری ما در مقابل رقبا بیشتر می‌شود. او اظهار کرده است: البته در صورت تصویب نشدن برجام شرایط ما بدتر نمی‌شود. همین الان ما در صادرات غیرنفتی رکود زدیم. در ضمن همیشه کشورهای همسایه و یا قدرت‌های بزرگ به‌دنبال کسب بازار بیشتر بوده‌اند. طبیعی هم است. اگر پاکستان تلاش کند بازار افغانستان را از ما بگیرد کار خصمانه‌ای نکرده است. اگر پاکستان و ترکیه توانسته‌اند ما را دور بزنند و کالایی ارسال کنند که هزینه‌اش از کالایی که ما صادر می‌کنیم ارزان‌تر شد، خب، نوش‌جانشان. ما باید توانایی داشته باشیم تا از مزیت نسبی خود استفاده کنیم.
