دکتر احمدرضا درستی : متخصص تغذیه و رژیم‌درمانی
تحریریه زندگی آنلاین : پس از هضم مواد غذایی مصرف شده در بدن، موادی بنام «مواد مغذی» حاصل می‌شود که شامل 3 نوع درشت مغذی (پروتئین، چربی و قند) و 2 گروه ریز مغذی‌ها شامل 13 نوع ویتامین و 18 ماده معدنی می‌باشند. هر کدام از مواد مغذی در بدن نقش خاصی را بعهده دارند و کمبود یا بیش بود هر کدام از آنها، موجب نوعی از سوء‌تغذیه و عوارض مربوط به آن می‌گردد. تمام غذاها از سلول‌های گیاهان و جانوران بدست می‌آیند و تمام سلول‌ها نیز، در ساختار خود مقداری پروتئین دارند، لذا هنگام مصرف اغلب مواد غذایی (اعم از گیاهی یا حیوانی)، مقداری پروتئین نیز وارد بدن می‌شود.
پیش ساز پروتئین‌ها ملکول‌هایی بنام اسیدهای آمینه هستند و از ترکیب چند اسید آمینه، یک ملکول پروتئین بدست می‌آید. در ساختمان سلول‌ها، علاوه بر مواد مختلف و از جمله پروتئین، مقداری بازهای آلی بنام «پورین» و «پیریمیدین» نیز وجود دارد. پس از مصرف پروتئین‌های غذایی، این مواد ابتدا در دستگاه گوارش به اسیدهای آمینه تجزیه می‌شوند و سپس اسیدهای آمینه دو راه را در پیش دارند؛ یا وارد ساختار سلول‌ها و مایعات حیاتی بدن می‌شوند، و یا توسط کبد بنیان آمین این اسیدهای آمینه جدا شده و باقیمانده ملکول آنها به مصرف تولید انرژی برای بدن می‌رسد. از متابولیسم ملکول‌های پورین نیز، مقداری بنیان آمین حاصل می‌شود.
بیشتربخوانید:
از متابولیسم عامل آمینی حاصل از مصرف مواد پروتئینی و پورینی، ترکیبی بنام «اسید اوریک» (یا اورات) توسط کبد تولید شده و به عنوان یک ماده دفعی، وارد جریان خون می‌شود تا کلیه‌ها این اسید اوریک را توسط ادرار دفع کنند. به این ترتیب، همواره در جریان خون همه انسان‌ها مقداری اسید اوریک وجود دارد که تازه تولید شده و قرار است به زودی توسط کلیه‌ها دفع شود. مقدار طبیعی اسیداوریک در خانم‌ها بین 0/6-6/2 و در آقایان 0/7-5/3 میلی‌گرم در دسی‌لیتر است. روزانه بین 600 تا 700 میلی‌گرم اسید اوریک در افراد توسط کلیه‌ها دفع می‌شود.
اسید اوریک بیش از حد (مثلاً 0/9 میلی‌گرم در دسی‌لیتر خون)، به آرامی روی مفاصل رسوب می‌کند و بیماری‌های التهابی مختلفی از جمله برخی آرتروزها و همچنین نقرس را بوجود می‌آورد. زیاد شدن اسید اوریک در خون می‌تواند ناشی از تولید بیش از حد آن (مثلاً توسط کبد در کسانی که پروتئین فراوانی مصرف می‌کنند) و یا دفع کمتر از حد آن (مثلاً در نارسایی کلیه) باشد.
در واقع، حدود 10 درصد موارد نقرس بر اثر تولید بیش از حد اسیداوریک و 90 درصد آن بر اثر کاهش دفع اسیداوریک است. برخی از داروها (بویژه داروهای پیشاب‌آور) و اختلالات و بیماری‌ها (از قبیل سرطان خون و نارسایی کلیه) و مصرف بالای الکل نیز می‌توانند عامل افزایش غلظت سرمی اسید اوریک باشند.
نقرس بیماری است که خود را با علائم افزایش اسیداوریک خون شامل التهاب مفصلی دردناک و رسوب کریستال‌های اورات سدیم و سنگ‌های کلیوی اسیداوریکی نشان می‌دهد. از هر هزار مرد حدود 7 نفر و از هر هزار زن حدود یک نفر به این بیماری مبتلا می‌شوند. میزان بروز این بیماری با میزان اسیداوریک خون ارتباط دارد؛ به طوری که در اسید اوریک کمتر از 7 میلی‌گرم در دسی‌لیتر، این میزان یک نفر در هزار نفر بوده و در اسید اوریک بالای 9 میلی‌گرم در دسی‌لیتر، میزان بروز این بیماری حدود 50 برابر شده و به 50 در هزار نفر می‌رسد.
فردی که اسیداوریک خونش بالا است، خونش کمی اسیدی می‌شود که این اسیدی‌شدن در رسوب املاح اسیداوریک در کلیه و مثانه اثر دارد. پرهیزهای تغذیه‌ای که برای کنترل و پیشگیری از بالا بودن اسیداوریک انجام می‌شود، در پیشگیری از عود مجدد سنگ‌کلیه هم مفید است، البته مشکل افرادی که اسیداوریک خونشان بالا است، فقط سنگ‌کلیه و نقرس نیست، بلکه ممکن است به دلیل تغییراتی که در ضخامت جدار رگ‌های بدن رخ می‌دهد، در آینده به پرفشاری خون نیز مبتلا شوند.
بیشتربخوانید:
عوارض افزایش اسید اوریک خون
نقرس برخی آرتروزها و انواع دیگری از بیماری‌های التهابی پرفشاری خون بیماری قلبی بیماری مزمن کلیوی از قبیل نارسایی کلیه و سنگ‌ساز شدن آن البته مشخص نیست که آیا افزایش اسیداوریک خون به طور مستقیم باعث این بیماری‌ها می‌شود و یا فقط علامت زودرس این بیماری‌ها است.
عوامل افزایش دهنده اسید اوریک خون
برنامه غذایی سرشار از پورین مانند مصرف زیاد انواع گوشت و حبوبات نوشیدن زیاد الکل مصرف بسیار زیاد کافئین (قهوه و چای) مصرف بیش از حد مکمل نیاسین یا ویتامین B3 چاقی ژنتیک (زمینه ارثی) کم‌کاری تیروئید بیماری پسوریازیس لوسمی (سرطان خون) داروهای دیورتیک (ادرار آور) داروهای تضعیف‌کننده سیستم ایمنی بدن لنفوم (تورم غدد لنفاوی) هوچکین و غیرهوچکین برخی سرطان‌ها و یا شیمی‌درمانی آنها نارسایی کلیه و در نتیجه عدم توانایی کلیه‌ها در دفع مواد زائد از بدن
درمان تغذیه‌ای در بیماری نقرس و افزایش اسید اوریک خون
یکی از مهم‌ترین نکات محدودیت پورین دریافتی است و لذا رژیم محدود از پورین تا میزان 200 تا 400 میلی‌گرم در روز به همراه درمان دارویی جهت کاهش ترشح اسید اوریک، می‌تواند کمک کننده باشد و میزان سطح اوریک را تا یک میلی‌گرم در دسی‌لیتر پایین بیاورد. در این رژیم منابع غذایی سرشار از پورین نظیر جگر، امعا و احشا، ماهی و غذاهای دریایی، گوشت، لوبیا، نخود، زردچوبه، قارچ خوراکی، گل‌کلم و اسفناج و همچنین غذاهای فرآیند شده از قبیل سوسیس و کالباس و پنیرهای بسیار تخمیر شده (مثل پنیرهای سنتی) باید محدود شوند. مصرف این غذاها در طی حمله حاد نقرس مجاز نمی‌باشد و هنگامی‌که مرحله حاد فروکش می‌کند، فرد مجاز به مصرف مقدار کمی از این غذاها خواهد بود. میزان پورین و پیریمیدین در گوشت قرمز، انواع گوشت سفید و همچنین در حبوباتی مانند لوبیا، عدس و ماش نسبت به غلات و مواد نشاسته‌ای (از قبیل گندم، ذرت و جو) بیشتر است؛ لذا تولید اسیداوریک نیز با مصرف این مواد بالاتر خواهد بود.
بیماران می‌توانند غذاهایی را که اساساً عاری از پورین است به دلخواه مصرف نمایند. این غذاها عبارتند از نان و غلات، شیر و فرآورده‌های لبنی، تخم‌مرغ، میوه‌جات، سبزیجات و نوشیدنی‌های غیر الکلی ساده. بدیهی است مصرف ماء‌الشعیر و نوشیدنی‌های حاوی کافئین نیز باید محدود شوند. چای، قهوه و نوشابه‌های سیاه مقداری کافئین دارند. برای افزایش دفع اسید اوریک لازم است بیماران رژیم غذایی سرشار از کربوهیدرات (مثل نان، برنج، ماکارونی و غلات)، سبزیجات و کم‌چرب داشته باشند و خصوصاً در وعده‌های شام از خوردن غذاهای سنگین و زیاد پرهیز کنند.
میزان نیاز به مصرف پروتئین یک فرد عادی حدود 1 گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن است. مصرف روزانه پروتئین حاصل از غذاهای مخلوط گیاهی و حیوانی به 8/0 گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن محدود می‌شود. مصرف روزانه انواع گوشت نباید از 120 ـ90 گرم بیشتر باشد، البته این بیماران نباید به‌طورکلی مصرف پروتئین حیوانی را قطع کنند؛ چون میزان هضم، جذب و دسترسی پروتئین‌های حیوانی بیشتر است و بدن برای انجام اعمال حیاتی‌اش روزانه به پروتئین نیاز دارد.
به‌علاوه، پروتئین‌های حیوانی منبع ویژه برخی ریزمغذی‌ها مانند روی، آهن و ویتامین‌های مهم مانند ویتامین B12 هستند که با حذف آنها از برنامه غذایی روزانه، ممکن است فرد در معرض کمبود موادمغذی کلیدی قرار گیرد که خود می‌تواند عوارض ناخوشایند متابولیکی ایجاد کند.
برای رقیق کردن ادرار و تسریع دفع اسید اوریک و پیشگیری از رسوب اورات در کلیه‌ها و تشکیل سنگ‌های کلیوی نوشیدن آب و مایعات به مقدار فراوان برای این بیماران توصیه می‌شود، به طوری که روزانه نوشیدن حدود 3 لیتر مایعات برای این بیماران ضروری دانسته شده است. بیماران باید از نوشیدن نوشیدنی‌های حاوی الکل اجتناب کنند؛ زیرا الکل ترشح دفع اسید اوریک توسط کلیه‌ها را بسیار کاهش می‌دهد.
کنترل و حفظ وزن مطلوب برای این بیماران از اهمیت خاصی برخوردار است، بنابراین باید سعی کنند با رعایت رژیم غذایی متعادل و انجام حرکات ورزشی و خصوصاً پیاده‌روی وزن خود را در حد ایده‌آل حفظ کنند، البته میزان کالری مصرفی نباید به سرعت و به میزان زیاد محدود شود؛ زیرا می‌تواند به افزایش سطح اسید اوریک منجر شود.
فروکتوز یا قند میوه کربوهیدراتی است که نشان داده رابطه مستقیمی با متابولیز اسید اوریک دارد. فروکتوز در آبمیوه‌ها فراوان است و به محصولاتی از قبیل بعضی نوشیدنی‌های شیرین و حتی برخی از نوشابه‌های گازدار نیز اضافه می‌شود. نشان داده شده که خطر نقرس و همچنین خطر چاقی در افرادی که دو بار یا بیشتر در روز نوشیدنی شیرین مصرف می‌کنند (در مقایسه با افرادی که کمتر از یک نوشیدنی در ماه مصرف می‌کنند)، بیشتر است.
ممکن است بنا بر شرایط ویژه بیمار، پزشک معالج یک رژیم غذایی کم پتاسیم را نیز توصیه کند؛ در این صورت باید در مصرف مواد غذایی مانند گوجه‌فرنگی، آووکادو، پودر فلفل قرمز، شکلات و پودر کاکائو، برگه زردآلو، کیوی، کشمش، پسته و تخمه کدو و آفتابگردان که از منابع پتاسیم هستند، احتیاط شود. همچنین امکان دارد که متخصص مربوطه یک رژیم غذایی کم فسفر را نیز توصیه کند که باید در خوردن مواد غذایی مانند تخمه کدو و آفتابگردان، پنیر و کنجد نیز رعایت حداقل‌ها بشود، البته میوه‌هایی مانند سیب، گلابی و انبه و سبزی‌هایی مانند هویج و گل‌کلم از مواد غذایی هستند که خوردنشان میزان فسفر دریافتی را افزایش نمی‌دهد و لذا خوردن آنها می‌تواند مفید باشد.
بیشتربخوانید:
10 دقیقه کار 1 دقیقه استراحت
اسیداوریک معمولاً در جایی رسوب می‌کند که دمای بدن کم و معمولاً زیر 32 درجه باشد، بنابراین شایع‌ترین مفصلی که درگیر نقرس می‌شود، مفصل انگشت شست پا است که تقریباً سردترین مفصل بدن است. هرگز اتفاق نمی‌افتد که انگشت شست پا درگیر نشود و مفصلی مانند شانه که خیلی گرم و به مرکز بدن نزدیک است، درگیر شود مگر در مواردی که تمام مفاصل درگیر شده باشند و بیماری به‌تدریج به سمت مرکز بدن پیشروی کند، بنابراین توصیه می‌شود برای جلوگیری از کاهش اندام‌های تحتانی، هر چند دقیقه یک بار اقدام به استراحت و گرم کردن انگشتان شود.