تبخیر تفریح در زندگی ایرانی‏‏‌ها

مرکز آمار ایران، در جدیدترین گزارش رسمی خود از بودجه خانوار و توزیع درآمد، کاهش سهم هزینه‌‌‌های تفریح، سرگرمی و خدمات فرهنگی از سبد هزینه‌‌‌های خانوارها را نشان داده است. در این گزارش که سهم (هزینه) تفریحات خانوارها در زندگی روزمره (سبد هزینه کل) طی دوره چهار ساله از سال 96 تا 99 مورد بررسی قرار گرفته است، روند کاهشی سهم سفر و تفریحات را از کل هزینه خانوارها نشان می‌‌‌دهد و در دو سال 98 و 99 این روند شدت بیشتری گرفت به طوری‌که در سال 99 این تنزل به اوج خود رسید. براساس این آمار؛ سهم هزینه‌‌‌های «تفریح و سرگرمی» در سبد هزینه‌‌‌های خانوارهای شهری ایران از 4/  2 درصد در سال 98 به 9/  1 درصد در سال 99 کاهش یافته است. طبق داده‌‌‌ها در فاصله یک سال ظاهرا تنها نیم واحد درصد از میزان هزینه‌‌‌های سفر و تفریحات خانوارها کاسته شده است. اما سوالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که باتوجه به افزایش مشکلات اقتصادی و تورم عمومی و تضعیف معیشت خانوارها آیا تنها نیم واحد درصد هزینه سفرها کاهش یافته است؟ یا اینکه، این تبخیر «تفریح» در زندگی ایرانی‌‌‌ها خیلی بیشتر از ارقام اسمی است؟

در سال 99 اگرچه با همه‌‌‌گیری کووید-19 سفرها با کاهش چشمگیری مواجه شد و بسیاری از خانوارها به سفر نرفتند و بسیاری از مراکز تفریحی و فرهنگی تا مدت‌ها به‌‌‌منظور پیشگیری از شیوع کرونا تعطیل بودند. اما کاهش هزینه‌‌‌های سفر تنها به‌‌‌دلیل محدودیت‌‌‌های ناشی از کرونا کاهش نیافته؛ بلکه عامل مهم آن را می‌‌‌توان در تورم عمومی 36 درصدی دانست که براساس آن میانگین قیمت کالاها و خدمات در سبد مصرفی خانوارهای شهری در سال 99 افزایش یافته است. به این معنا که خانوارها در سال گذشته به دلیل رشد شدید قیمت کالاهای مصرفی ضروری از جمله خوراک و مسکن مجبور به گذشتن از تفریح و گردش شدند. آمارهای رسمی مکمل بیانگر آن است که طی یکی دو سال گذشته، میزان مصرف کالری در خانوارها تقریبا نصف شده است و میزان خرید خوراکی‌‌‌های پروتئینی تا 50 درصد و بیشتر کاهش پیدا کرده است. از طرفی، رشد بی‌‌‌سابقه هزینه اجاره مسکن به میزان 50 درصد در یکسال گذشته، سبک زندگی خیلی از خانوارها را به لحاظ هزینه‌‌‌کرد ماهانه  تغییر اساسی داده است. غذا و مسکن، کالاهای ضروری و غیرقابل جایگزین است و رشد‌‌‌های شدید قیمت آنها باعث شده ایرانی‌‌‌ها از برخی دیگر از هزینه‌های خود بزنند که یک مورد شاخص در سبد هزینه که از نگاه خانوارها، قابل حذف است، «تفریح و سفر» بوده و هست.

هزینه برای تفریحات و سفر به‌‌‌عنوان یک هزینه لوکس درنظر گرفته شده در نتیجه آن را حذف کردند. بنابراین‌‌‌ اگرچه آمارهای رسمی تنها کاهش نیم واحد درصدی سهم هزینه سفر در سبد هزینه خانوار را برای سال 99 نشان می‌‌‌دهد که به معنای کاهش حدود 29 درصدی هزینه سفر در سال 99 نسبت به سال 98 است اما با لحاظ تورم عمومی میانگین در سال گذشته، ایرانی‌‌‌ها در واقعیت، «تفریح و سرگرمی» در زندگی خود را به صورت میانگین، تا نصف کاهش دادند. که البته میزان این تبخیر در دهک‌‌‌های پایین، خیلی بیشتر از 50 درصد است.

با نگاهی به تغییرات نرخ خدمات در حوزه گردشگری و تفریحات همچون افزایش حدود دو برابری قیمت بلیت هواپیماها، اتوبوس و قطار و همچنین افزایش بیش از 50 درصدی هتل‌‌‌ها و رستوران‌‌‌ها دلایل کاهش هزینه‌‌‌ها و در واقع کاهش سفرها روشن می‌‌‌شود. در واقع سفرها و تفریحات که رابطه مستقیمی با روح و آسایش افراد دارد به جای ایجاد فرصتی برای گذران اوقات فراغت، بازیابی تمرکز و به تبع آن بالا رفتن کارآمدی و بهره‌‌‌وری افراد در مشاغل خود، اکنون به یک بحران اقتصادی تبدیل شده است که باتوجه به افزایش چشمگیر قیمت‌‌‌ها به‌‌‌ویژه در بخش گردشگری، ترجیح بر کاهش حداکثری سفرها و حتی حذف آن خواهد بود. از طرفی باتوجه به افزایش نرخ‌‌‌های خدمات بخش گردشگری، سفر و تفریحات علاوه بر تعداد دفعات سفرها و تفریحات، مدت زمان سفرها نیز کاهش یافته است. اگر در سال‌‌‌های گذشته حداقل دو تا سه سفر در سال در سبد هزینه خانوارها می‌گنجید اکنون با توجه به افزایش قیمت‌‌‌ها فقط یکبار در طول سال امکان رفتن به سفر وجود دارد و اگر در سال‌‌‌های گذشته میانگین سفرها بین 4 تا 7 روز بود، اکنون به 2 تا 4 روز رسیده است.

این در حالی است که جهان پساکرونا به سمت سفرهای طولانی‌مدت پیش رفته و هزینه سفرها نسبت به گذشته افزایش داشته است. زیرا مسافران ترجیح می‌‌‌دهند برخلاف گذشته فقط یک مقصد را برای سفر خود انتخاب کنند و برای حفظ سلامت و ایمن بودن سفرها مدت زمان بیشتری را در سفر بگذرانند و عمدتا مقاصد سفر به سمت مناطق بکر و به‌‌‌دور از جمعیت است. گردشگری مالدیو اگرچه در سال 2020 با کاهش بی‌‌‌سابقه‌‌‌ای مواجه شد و خسارت‌‌‌های بسیاری بر این صنعت وارد آمده است، اما پس از بازگشایی مرزهای خود روی گردشگران بین‌‌‌المللی از ژوئیه 2020 با تغییر سبک سفرهای گردشگران خارجی مواجه شد. گردشگرانی که تا پیش از این، نهایت برای یک هفته در این کشور کوچک جزیره‌‌‌ای می‌ماندند، به‌‌‌منظور رهایی از محیط ناامن شهری کشورهای خود مدت زمان بیشتری را در این کشور می‌‌‌گذراندند و آمارها نشان می‌دهد تعداد شب مانی‌‌‌ها در بسیاری از مسافران حتی بین 20 شب تا یک ماه بوده است. طولانی شدن زمان سفرها با افزایش هزینه‌‌‌های سفر نیز تاثیر مستقیمی دارد. یعنی هرچه مدت زمان سفر طولانی‌‌‌تر شود، میزان هزینه مسافران نیز افزایش می‌‌‌یابد. این امر نشان دهنده آن است که در بسیاری از کشورهای جهان، باوجود کاهش سفرها، بر میزان هزینه سفرها و طول دوره سفر افزوده شده است.

همچنین اگرچه سفرهای بین‌‌‌المللی با محدودیت بسیاری همراه بوده، اما درمقابل سفرهای داخلی به‌‌‌ویژه طبیعت‌‌‌گردی و سفر به روستاها و مناطق بکر و کم‌جمعیت افزایش یافته و حتی در برخی از کشورها همچون چین و روسیه نسبت به زمان پیش از کرونا در سال 2019 رشد داشته است. همه‌‌‌گیری کرونا که همراه با محدودیت‌‌‌های شدید در تردد و حضور در مراکز عمومی و پرجمعیت بود و بر بسیاری از مشاغل تاثیرات منفی گسترده‌‌‌ای را وارد کرد، بسیاری از افراد برای بازیابی روح و روان خود و بالابردن بهره‌‌‌وری در مشاغل یا ایجاد کسب و کار جدید و همچنین برای در امان ماندن از کرونا، مدتی را در یک شهر یا استان و برخی حتی در کشور دیگر گذراندند.

در برخی از نظرسنجی‌‌‌ها توسط سازمان‌‌‌ها و شرکت‌‌‌ها و نهادهای جهانی، بسیاری از افراد برنامه خود را برای جهان پساکرونا  افزایش سفر و تفریحات و طولانی‌‌‌تر کردن مدت زمان آن قرار دادند. در نتیجه، مبلغ بیشتری را برای هزینه سفرها و تفریحات خود درنظر می‌‌‌گیرند. این در حالی است که در ایران با روند کاهش هزینه سفر خانوارها  مواجه هستیم که تورم بزرگ‌ترین و مهم‌‌‌ترین نقش را ایفا می‌‌‌کند. ایران زمانی می‌تواند به سهم تفریح و سفر در سطح جهانی برسد که به رشد اقتصادی چشمگیری دست یابد تا محرکی در درآمد خانوارها ایجاد شود. اما در حال حاضر باتوجه به افزایش مداوم تورم و بالا رفتن هزینه‌‌‌ها روند ترمیم بخش تفریح و سفر در سبد هزینه‌‌‌های خانوارها ترمیم نمی شود؛ بلکه حتی احتمال حذف این بخش از سبد هزینه‌‌‌ها افزایش می‌‌‌یابد.

باید به این نکته توجه داشت که باتوجه به عواقب بحران ناشی از کرونا و افزایش مشکلات اقتصادی و معیشتی و اشتغال خانوارها، بسیاری از افراد با مشکلات روحی و روانی مواجه شده‌‌‌اند و براساس آمار‌‌‌های علوم پزشکی شهید بهشتی تقریبا از هر 3 ایرانی یک نفر از مشکلات روحی و روانی رنج می‌‌‌برد که به‌‌‌طرق مختلف در رفتار و زندگی افراد نشان داده می‌‌‌شود. باید این واقعیت را پذیرفت که تفریحات و سفر تاثیر مستقیمی بر عملکرد افراد چه در زندگی شخصی و چه در اجتماع خواهد داشت و در صورت افزایش روند کاهشی هزینه‌‌‌های سفرها این موضوع تبدیل به یک بحران اجتماعی و حتی سیاسی و اقتصادی می‌‌‌شود. بنابراین توجه به تفریحات، سفر و گذراندن اوقات فراغت بیش از هر زمان دیگری ضرورت دارد و سیاستگذاری و برنامه‌‌‌ریزی صحیح و فوری در فراهم کردن شرایط سفرهای ارزان‌‌‌تر و افزایش تفریحات باید در اولویت قرار گیرد. مهم‌‌‌ترین سیاستی که می‌‌‌تواند بر رونق سفرها و افزایش تفریحات خانوارها تاثیر مثبت بگذارد و خانوارها هزینه بیشتری را برای این بخش درنظر بگیرند، افزایش تعطیلات آخر هفته است. زیرا افزایش ویکند رابطه مستقیمی با افزایش سفرها خواهد داشت و افزایش سفرها منجر به ترغیب سرمایه‌‌‌‌‌‌گذاران به سرمایه‌گذاری در صنعت گردشگری می‌‌‌شود. از این رو کیفیت خدمات افزایش یافته و با بالا رفتن رقابت‌‌‌ها، قیمت‌‌‌ها نیز کاهش می‌‌‌یابد.