د‌کتر پروانه صفایی مقد‌م - رو انشناسی بالینی
تحریریه زندگی آنلاین : تکالیف نوروزی
بچه‌ها معمولا تعطیلات نوروزی را مغتنم می‌شمارند تا از روال عادی و قوانین لازم‌الاجرایی که والدین برای آنها در نظر گرفته‌اند فرار کنند. مهم این است کاری کنید تا این تکالیف باعث دردسر بچه‌ها نشود، بنابراین اجازه ندهید تا فرزندتان همه تکالیف را یک‌شبه انجام دهد. خیلی از بچه‌ها دوست دارند در روزهای اول تعطیلات همه تکالیف‌شان را حل کنند تا خیال‌شان راحت شود! در مقابل نباید بگذارید همه این تکالیف به شب آخر تعطیلات موکول شود. هر روز زمان کوتاهی، مثلا نیم ساعت را برای رسیدگی به تکالیف بچه‌ها اختصاص دهید. جدای از همه این مطالب در این زمان چند روزه میتوان به کودک بخشی از ارتباطات اجتماعی را آموخت.
بیشتر بخوانید:
افسردگی
علت افسردگی در ایام نوروز به خودمان برمی‌گردد و می‌توانیم این افسردگی را درمان یا از آن پیشگیری کنیم. برای شناخت بیشتر علت افسردگی این مطلب را بخوانید. تعطیلات نوروز را به عنوان زمان خوشحالی، استراحت و تفریح می‌شناسیم، اما یکی از تجربه‌هایی که برخی افراد در دوران تعطیلات سال نو دارند، مبحثی است که از آن به عنوان اندوه تعطیلات نام برده می‌شود؛ بنابراین باید بدانیم چطور میتوان با این احساس غمگینی و افسردگی ناشی از تعطیلات روبرو شد. در برخی افراد این حالت بخشی از تغییرات خلقی فصلی محسوب می‌شود. به این معنی که احساس افسردگی همراه با نشانه‌های دیگری مانند تغییر در خواب، اشتها، تمرکز و انرژی، پیش از آن و در فصل پاییز یا زمستان شروع شده است. این افراد لازم است حتما برای تشخیص و درمان به پزشک مراجعه کنند. البته برای اندوه تعطیلات دلایل متعددی ذکر شده است که از جمله آنها میتوان به استرس ناشی از مراسم‌ها و میهمانی‌‌های نوروز، تغییر در وضعیت تغذیه و ساعات خواب و بیداری در ایام تعطیلات، شلوغی برنامه روزانه، نداشتن برنامه و موکول کردن کارها و خریدها به روزهای آخر، دیدار با افرادی که آنها را موفق‌تر و شادتر می‌بینیم، نداشتن زمان تنهایی و رسیدگی شخصی و نگرانی‌‌های مالی به دلیل افزایش مخارج در ایام نوروز اشاره کرد.
چند راهکار برای حل مشکلات رفتاری فرزندان در عید نوروز
غر نزنید
وقتی به عید دیدنی می‌روید یا زمانی‌که خودتان مهمان دارید، به جای غر زدن و گله و شکایت کردن از فرزند خود، شفاف و مستقیم خواسته خود را بیان کنید: «باز آشغال میوه‌ات رو انداختی اینجا؟ آخه من چند بار بهت بگم وقتی یه چیزی می‌خوری نریز زمین؟ من امروز جارو کشیدم، خستم کردی، چرا حرف گوش نمی‌کنی؟» زمانی که به این شکل غر می‌زنید، فرزندتان از جمله دوم به بعدتان را نمی‌شنود و کم‌کم یاد می‌گیرد اصلا حرف‌های شما را نشنود.
جمله خود را کوتاه، شفاف و مستقیم بیان کنید. «لطفا آشغال میوه‌ات رو توی بشقاب بذار» آیا این جمله معجزه می‌کند؟ در تربیت فرزندان هیچ راه میان‌بری وجود ندارد و انتظار معجزه نداشته باشید، اما رابطه خود را نجات می‌دهید و از فروپاشی رابطه والد- فرزندی خود جلوگیری می‌کنید. با غر زدن فقط فرزندتان یاد می‌گیرد حرف‌های شما را نشنود و یا تبدیل به یک انسان طلبکار و ناراضی شود.
موقع خرید
هرگز به او نگویید: «پول نداریم این رو برات بخریم». اگر با فرزند خود به خرید عید می‌روید و او اصرار به خرید چیزی کرد، هیچگاه به او نگویید: «پول نداریم، نمی‌تونیم این رو بخریم» یا «لازم نداری». بهترین برخورد این است که به فرزند خود بگویید آنقدر می‌توانیم هزینه کنیم، یا امروز این را می‌توانی بخری.
با بیان جملات مثبت در حالی که به فرزندان خود امنیت می‌دهید، انتخاب‌هایشان را نیز محدود می‌کنید. گفتن کلماتی نظیر: «نمی‌تونیم»، «پول نداریم»، «لازم نداری»، بار منفی زیادی دارد و روی کودک تاثیر زیادی می‌گذارد و باعث عدم امنیت در کودکان می‌شود.
بیشتربخوانید:
هنگام خانه‌تکانی
وقت خانه‌تکانی، اتاق فرزندتان را نیز خلوت کنید. حدود 60 درصد از اسباب‌بازی‌های کودک باید در انباری یا مکانی باشد که کودک به آن دسترسی نداشته باشد. هر چند وقت یکبار سری جدید وارد شود تا همیشه اسباب‌بازی‌هایش برای او نو باشند، اما ما اتاق کودک را مملو از اسباب‌بازی می‌کنیم که این کار باعث دلزدگی کودک می‌شود و بعد گله می‌کنیم که: «چرا این بچه به اتاقش نمی‌ره و با وسایلش بازی نمی‌کنه؟» اگر در حال خانه‌تکانی هستید، چند جعبه بیاورید و اتاق فرزندتان را خلوت‌تر از قبل کنید.
عیدی دادن
فرصت عیدی دادن به دیگران را به کودک خود بدهید. اگر فرزند هفت سال به بالا دارید و به او پول تو جیبی می‌دهید؛ گاهی اوقات اجازه دهید او از پول تو جیبی یا پس‌انداز خودش، برای شما، خواهر و برادر و یا دوستانش هدیه بخرد.
آموزش عیب‌پوشی
از کودک خود نخواهید که خطای بچه‌های دیگر را به شما گزارش دهد. معمولا در عیددینی‌ها بچه‌های کوچک‌تر جایی جمع می‌شوند و خود را با بازی کردن سرگرم می‌کنند. در این بین ممکن است چند نفرشان با هم بحث کنند و یا کار به دعوا بکشد. در این مواقع به کودک خود یاد دهید که خطای بچه‌های دیگر را به شما گزارش نکند. متاسفانه در حال حاضر بسیاری از افراد بزرگ‌تر این رفتار را یاد نگرفته‌اند. پس بهتر است از همین ابتدا به فرزند خود یاد دهید «عیب‌پوشی» رفتار بزرگوارانه‌ای است و اگر با کسی مشکلی دارد، خودش مشکلش را حل کنند و گزارش کار بقیه را به شما ندهد. نکته بسیار مهم که جاى تامل دارد: این جمله را هرگز به کودکتان نگویید: «اگر زد تو هم بزن. تمام آموخته‌های فرزندتان با این جمله زیر سوال خواهد رفت و این سوال پیش می‌آید: پس اگر کسی کار بدی کرد، من هم می‌توانم آن را تکرار کنم؟ کودکی که دست بزن دارد، درونش لبریز از حس بد به خود و دیگران است. در حقیقت کودکی که کتک می‌زند از کودکی که کتک می‌خورد بیشتر آسیب می‌بیند و احساسات منفی بیشتری را درون خود حس می‌کند. ترک کردن محیط دعوا نشانه ترسو بودن کودک شما نیست. فرزند شما باید بداند زمانی که کار به برخورد فیزیکی رسید، بهتر است دست خود را بالا بیاورد و اگر لازم است جلوی دست طرف مقابل را بگیرد و بگوید «نزن»، «اجازه نمیدم منو بزنی» یا «اگه منو بزنی دیگه باهات بازی نمی‌کنم».
فرزندتان را مجبور به بوسیدن دیگران نکنید
مجبور کردن کودک برای اینکه فردی را ببوسد و یا به آغوش بگیرد، نشانه ادب و احترام نیست. در واقع این کار یعنی شما کودک را مجبور می‌کنید با بدنش جوری رفتار کند که خودش دوست ندارد و این نوعی بی‌احترامی به بدن کودک است. اگر دوست دارید کودکتان در آینده توانایی «نه» گفتن را داشته باشد و از بیان احساسات واقعی خود نترسد، باید این کار را در سنین پایین به او آموزش دهید. پس اگر در موقعیتی قرار بگیرید که دیگران اصرار می‌کنند، کودکتان را ببوسند و او نمی‌خواهد باید چطور رفتار کنید؟ اولین کار این است که به فرد مقابل‌تان توضیح دهید که چرا نمی‌خواهید کودکتان را مجبور کنید کسی را ببوسد. علاوه بر این خوب است برای فرزندتان فرصت‌های تازه‌ای فراهم کنید تا او در موقعیت نامطلوب قرار نگیرد. مثلا می‌توانید بگویید: «دوست داری با پدربزرگت دست بدی یا بغلش کنی؟»، «دوست داری خاله را واقعا ببوسی یا دلت می‌خواد بوس بفرستی؟»، «دلت می‌خواد بگویی دوستش داری یا دست بدهی یا فقط خداحافظی کنی؟» این چیزی است که به او احساس امنیت و آرامش میدهد و هنر «نه» گفتن را به او می‌آموزد.
تلویزیون درایام نوروز و پیامدهاى آن
بر اساس برخی آمارها، تماشای تلویزیون اولویت اول بیشتر خانواده‌ها در گذراندن اوقات فراغت، به ویژه در تعطیلات نوروز، به شمار می‌رود و با شروع فصل بهار و فرارسیدن عید نوروز، شبکه‌های مختلف تلویزیون با انواع و اقسام برنامه‌ها، فیلم‌ها، سریال‌ها و ... هجوم گسترده‌ای را به اوقات فراغت خانواده‌ها آغاز می‌کنند؛ به طوری که اگر از صبح تا شب پای تلویزیون بنشینیم، مشکل اوقات فراغت‌مان خود به خود برطرف می‌شود!
از جمله تأثیرهای منفی تماشای بیش از حد تلویزیون، چاقی است؛ زیرا هم از تحرک خبری نیست و هم تماشای تلویزیون بدون خوردن چیپس و پفک و تخمه و سایر مواد غذایی پرکالری و بی‌ارزش لطفی ندارد. اکثر خانواده‌های ایرانی نیز در طول تعطیلات نوروز کار دیگری جز تماشای تلویزیون و بی‌تحرکی و خوردن ندارند و بعد از تعطیلات می‌فهمند که 4 تا 5 کیلوگرم چاق شده‌اند و جالب اینجا است که دنبال علت می‌گردند! از طرفی، دعوا با اعضای خانواده بر سر نگاه کردن سریال یا فوتبال، عصبانی شدن پدر و مادرها به خاطر انجام نشدن کارهای محوله از سوی فرزندان، دیر وقت خوابیدن‌ها و بی‌برنامگی‌های روزمره و به دنبال آن پرخاشگری‌ها از دیگر عواقب این جعبه جادویی است که باید به آن توجه ویژه داشت.
بیشتربخوانید:
تلویزیون و افت تحصیلی
پژوهش‌ها نشان می‌دهند که یک دانش‌آموز مقطع ابتدایی تقریبا 980 ساعت در کلاس درس حضور دارد؛ در حالی که حدود هزار و 340 ساعت بیننده تلویزیون است و به همین نسبت در سایر رده‌های سنی بالا و پایین این آمار و ارقام به چشم می‌خورد. والدین نیز در این امر یاری‌دهنده هستند و بعضی از آنها به جای صحبت با فرزندان خود و یا جایگزین کردن برنامه‌ای به جای تلویزیون برای آنها، ترجیح می‌دهند از تلویزیون به عنوان ساکت‌کننده استفاده کنند و همین موضوع عادت به دیدن برنامه‌های تلویزیونی را افزایش میدهد و به اختلالات رفتاری و شناختی در کودکان منجر می‌شود و آنها را با مشکلاتی چون اضطراب، افسردگی، بدخوابی، اختلال در تمرکز، رفتارهای تهاجمی و کمبود مهارت‌های ارتباطی، درگیر می‌کند. هر چه‌قدر این عادت زودتر کاهش یابد، از مشکلات رفتاری کودکان نیز بیشتر کاسته می‌شود. علاوه بر این ناهنجاری‌های رفتاری، مشکلات جسمانی مانند کاهش نمره چشم، حساسیت به نور، کم‌تحرکی و چاقی، مشکلات ستون فقرات و ... از جمله مواردی است که با استفاده زیاد از تلویزیون به وجود می‌آید. حتی پس از پایان تعطیلات عادت تماشای تلویزیون موجب می‌شود که بچه‌ها کمتر به سراغ انجام تکالیف درسی بروند و تا پاسی از شب جلوی تلویزیون می‌نشینند و روز بعد کسل و بی‌حوصله هستند و چیزی طول نمی‌کشد که افت تحصیلی به سراغ‌شان می‌آید، بنابراین توصیه می‌شود که ساعت‌های تماشای تلویزیون در طول نوروز را به حداقل برسانید و به فکر سلامت جسمی و روانی خود و خانواده‌تان باشید.
و اما مشکلات دیگر در تعطیلات نوروز براى کودکان و والدین:
کودک می‌خواهد تا دیروقت کنار مهمان‌ها یا پای تلویزیون بیدار بماند
راه‌حل: از آنجایی که وقتی برنامه غذا خوردن و یا خوابیدن بچه‌های نوپا و خردسال به هم می‌ریزد و از حالت معین روزانه خارج می‌شود، آنها بدقلقی و بهانه‌گیری می‌کنند، لذا توصیه می‌کنم همواره تلاش کنید برنامه روتین ساعت غذا خوردن و خواب و بیداری آنها در سفر یا ایام تعطیلات به هم نخورد وگرنه شرکت شما در جمع دوستان و مهمانی‌ها به دلیل رفتارهای نامناسب و جیغ و داد کردن او به مشکل برمی‌خورد.
از صاحب‌خانه بخواهید به شما اجازه دهد قبل از ساعت ناهار یا شام و دقیقا همزمان با ساعتی که همیشه به کودکتان غذا می‌دادید، کودکتان را سیر کنید. در غیر این صورت، بعضی از بچه‌ها هستند که به دلیل گرسنگی و افت قندخون بهانه‌گیری‌هایی می‌کنند که قطعا شما را در جمع، شگفت‌زده خواهند کرد و از آبروریزی پیش آمده بسیار ناراحت خواهید شد.
در مورد کودکانی که بزرگ‌تر هستند، می‌توانید اجازه دهید در کنار بقیه غذا بخورند و یا ساعت خواب‌شان تا حدی از نظم قبلی خارج شود. در مورد این بچه‌ها، بهتر است سخت‌گیری نکنید و در صورت تمایل کودک اجازه دهید مدت زمان بیشتری را بیدار بمانند، خصوصا در این رفت و آمدها که کودکان فامیل دوست دارند زمان بیشتری را با هم بازی و سپری کنند.
کودک در مهمانی‌های عید، شیطنت می‌کند و دستورات شما را اجرا نمی‌کند
راه‌حل: در مورد رفتارهای ناصحیح کودکان که در مهمانی‌ها و دید و بازدیدها دیده می‌شود، باید بگویم که هر والدی از موارد شیطنت‌های فرزند خود آگاه است. به همین دلیل والدین، قبل از رفتن به مهمانی باید رفتار درست را به فرزند خود یادآوری کنند. اگر کودک شیطنت زیادی در رفتار و کردارش دارد، بهتر است زمان مهمانی را کوتاه کرد چون هر چه زمان مهمانی طولانی‌تر شود، بچه‌ها فرصت بیشتری برای شیطنت و بدرفتاری پیدا می‌کنند.
در مورد کودکان خردسال، بهتر است والدین وسایل بازی مورد علاقه کودک را به همراه او به مهمانی ببرند تا بتوانند کودک را در محیط جدیدی که وارد شده است، سرگرم کنند. نکته مهم برای کنترل کودکان این است که والدین در طی مهمانی، بچه را به حال خودش رها نکنند و ارتباط خود را با کودک حفظ کنند تا بتوانند قبل از به وجود آمدن مشکل، از آن پیشگیری نمایند، نه اینکه پس از بروز مشکل به سراغ کودک بروند، او را تنبیه و سرزنش کنند و یا بچه را مجبور به عذرخواهی کنند.
والدین می‌توانند قبل از رفتن به مهمانی به بچه‌ها یادآوری کنند که رفتار آنها را تحت نظر دارند و در صورت رفتار درست، پس از پایان مهمانی، جایزه‌ای دریافت خواهند کرد و در صورت عدم رفتار صحیح و مؤدبانه، جریمه‌ای برای آنها در نظر گرفته خواهد شد.
والدین برای اینکه در اجرای این رفتار موفق باشند و بتوانند نتیجه درست در تربیت کودک خود را ببینند، باید به چند نکته مهم توجه کنند. اول آنکه جایزه‌ای که به کودک وعده می‌دهند، در صورت انجام رفتار صحیح کودک، بلافاصله به او بدهند و دادن جایزه را به تأخیر نیندازند تا کودک به درستی قراری که با او گذاشته‌اند، اعتماد کند.
دوم آنکه در انجام این رفتار قاطع باشند. معمولا دیده می‌شود کودکانی که در برابر رفتار قاطع والدین خود رار می‌گیرند، چه از جهت پاداش و یا مجازات، به خوبی به تأمین رضایت والدین پاسخ می‌دهند.
سومین نکته اینکه والدین برای اجرای این رفتار باید درخواست خود را به‌طور مشخص و واضح به کودک بگویند و به صورت جزئی نکات لازم را به او گوشزد کنند. در اجرای این قرار، والدین باید نکات مثبت رفتاری را به کودک خود یادآوری نمایند و رفتارهای زشت او را گوشزد نکنند.
روش‌های مختلف پاداش و تنبیه را اجرا می‌کنید، اما نتیجه نمی‌گیرید
راه‌حل: آن والدینی که از انجام این رفتار به نتیجه‌ای نرسیده‌اند، معمولا این رفتار را به درستی اجرا نکرده‌اند. معمولا این والدین فقط بخش تهدید و مجازات این رفتار را اجرا می‌کنند و براساس یک ضابطه و قانون، قبل از رفتن به مهمانی موارد لازم را به فرزند خود گوشزد نکرده‌اند، بلکه در طی مهمانی با حرکات دست و چشم، فقط کودک را تهدید می‌کنند. گاهی اوقات هم با به تعویق انداختن جایزه‌ای که به کودک وعده داده‌اند، باعث سلب اعتماد کودک نسبت به خود می‌شوند یا جریمه‌ای که برای کودک از طرف والدین در نظر گرفته شده است، به علت گریه و التماس‌های کودک، اجرا نمی‌شود. این رفتار و ارفاق والدین باعث زیر سؤال رفتن قاطعیت آنها نزد کودک می‌شود و کودک به این موضوع پی می‌برد که با اجرای ترفندی مثل گریه کردن می‌تواند از زیر بار جریمه فرار کند.
گاهی اوقات هم جریمه در نظر گرفته شده آنقدر طولانی‌مدت و زیاد است که عملا تأثیر خود را از دست میدهد. والدین به این نکته مهم باید توجه داشته باشند که تنبیه زمانی مؤثر است که کوتاه‌مدت، ویژه و برای یک رفتار خاص باشد. این مجازات باید کاملا قابل اجرا باشد تا توسط کودک درک شود. در روان‌پزشکی مبحثی به نام درک از مرکز کنترل مطرح است، یعنی در رفتاری که یک فرد انجام میدهد، چه‌قدر رضایت‌مندی خود شخص در انجام آن رفتار دخیل است و چه‌قدر به خاطر عوامل و محرک‌های خارجی است. والدین نباید به کودک خود این حس را منتقل کنند که تمام رفتارهای تو به خاطر محیط خارجی است و هیچ چیزی در درون تو ارزشمندی رفتارهای خوب تو را تأیید نمی‌کند و تو تلاش می‌کنی تا موجبات رضایت افراد دیگر را فراهم نمایی. وقتی کودکی به مدت طولانی تحت ارزیابی قرار می‌گیرد، به این حس دچار می‌شود. برخی از کودکان هستند که حاضرند برای حفظ دیگر هم‌سالان در کنار خودشان هر کاری انجام بدهند، حتی حاضرند از حق خود بگذرند تا اطرافیان خود را راضی نگه دارند.
این نوع رفتار کودکان خطرناک است چون در بزرگسالی روی شخصیت فرد آثار بسیار نامطلوب می‌گذارد. اگر کودک شما در برابر اجرای مجازات مقاومت می‌کند و یا با اجرای یک ترفند مخصوص قصد دارد که شما را از اجرای تنبیه در نظر گرفته شده منصرف کند، شما باید برای مقابله با این نوع رفتار کودک خود، قبل از اجرای جریمه، یک جریمه نیز برای این مقاومت او در نظر بگیرید. والدین توجه داشته باشند که تعیین یک جریمه در زمان وقوع رفتار نادرست کودک، فایده‌ای در تربیت او ندارد. تنبیه و تشویق زمانی ارزشمند است که کودک احساس کند، این به منزله یک قانون قبلی است که اجرا می‌شود، یعنی والدین باید قبل از آنکه رفتار نادرست از کودک‌شان سر بزند، این قانون را معین کرده
باشند.
کودک در مقابل مهمانان رفتاری غیرمنتظره و دور از ادب انجام میدهد!
راه‌حل: اگر کودک شما، یک رفتار غیرمنتظره نادرست انجام داد، هیچگاه او را در انظار دیگران تحقیر، سرزنش و یا تنبیه نکنید. به او بگویید: «این رفتار تو شایسته و پسندیده نبود و چون دفعه اول بود که این کار زشت را انجام داده‌ای فکر می‌کنم، ندانسته بود و از زشتی این کار خود آگاه نبوده‌ای. از تو می‌خواهم دیگر این رفتار را انجام ندهی». اگر والدین شاهد تکرار این رفتار بودند، طبق همان برنامه تشویق و تنبیه، دوباره باید برنامه‌ریزی انجام دهند. نکته دیگر در اصلاح رفتارهای کودک این است که والدین باید رفتارها و اشتباهات خفیف کودک خود را نادیده بگیرند و از کنار آن بی‌توجه بگذرند. والدین نباید تمام رفتارهای کودک‌شان را مورد ارزیابی قرار دهند و دائم بگویند «این کار را بکن»، «این کار را نکن» این نوع رفتار والدین باعث می‌شود که کودک کم‌کم نسبت به این کلمات بی‌توجه شود، درست مثل ضبط‌صوتی که در خانه روشن است، به صحبت‌های والدین توجه نمی‌کند. آن زمان والدین در برابر مشکلات بزرگ‌تر و اصلاحات مهم رفتاری موفق نمی‌شوند، چون امر و نهی‌های آنها برای کودک‌شان تکراری شده است. باید به این نکته توجه کرد که تمام انسان‌ها جایزالخطا هستند و باید رفتارهای اشتباهی که انجام می‌دهند، را بپذیرند.
کودک حاضر نیست اسباب‌بازی‌هایش را به بچه‌های مهمان بدهد تا با آنها بازی کنند
راه‌حل: بچه‌ها تا سن پنج سالگی همه چیز را مال خود می‌دانند و این یک حس طبیعی است. والدین باید به کودک خود بگویند: «این وسایل بازی مال تو است و حالا که قرار است بچه دیگری به عنوان مهمان به اینجا بیاید، بهتر است این اسباب‌بازی را دور از چشم او قرار دهی، تا مجبور نشوی، آن را به وی بدهی. اگر تو اسباب‌بازی‌هایت را به او بدهی تا بازی کند، دفعه بعد هم که ما به خانه آنها برویم، شما می‌توانید با اسباب‌بازی‌های او، با هم بازی کنید.» والدین باید بدانند کودک نسبت به وسایل خود، احساس دارد و آنها نباید با تعارف بی‌جا موجب ایجاد حس ناامنی برای کودک خود شوند.
امیدوارم در سال ١٤٠١ با این آموزه‌ها هم به کودکان و هم به والدین تعطیلات نوروزى خوش بگذرد و نهایت لذت را از کنار هم بودن ببرند، برایتان بهترین سال، بهترین ماه‌ها و روزها و لحظه‌ها را در سال جدید آرزومندم.
