تراژدی جهانی آب‏‏‌های زیرزمینی

از آنجا که جهان در معرض تغییرات اقلیمی قرار دارد، توجه بیشتر به نحوه مدیریت آب و پرهیز از سوءاستفاده از آب‌‌‌های زیرزمینی محور اصلی گزارش سازمان ملل است. توصیه این نهاد بین‌المللی استفاده بهینه و هوشمندانه از منابع آب زیرزمینی به عنوان ضامن تداوم توسعه کشورهاست. نویسندگان این گزارش تاکید دارند، نمی‌‌‌توان از پتانسیل گسترده آب‌‌‌های زیرزمینی و نیاز به مدیریت دقیق این حوزه برای تامین مصارف خانگی و تولید غذا در زمین‌‌‌های کشاورزی چشم‌پوشی کرد. از آنجا که در قرن جدید چیزی قریب به 100 تا 200 کیلومترمکعب از منابع آب زیرزمینی جهان بر اثر برداشت شدید کم شده، تنظیم‌‌‌گری درست منابع آب زیرزمینی در سال‌های پیش‌‌‌رو حیاتی است. از آنجا که شواهد رسمی از عدم تغییر در میزان جهانی برداشت آب‌‌‌های زیرزمینی حکایت دارد، اکوسیستم زمین به‌عنوان پایه اصلی حیات به‌شدت ضعیف شده است. گزارش تاکید دارد برداشت آب‌‌‌های زیرزمینی تنها در اروپا تثبیت شده و حتی روبه کاهش است. این گزارش سهم بخش کشاورزی از برداشت از آب‌‌‌های زیرزمینی را 69درصد عنوان می‌کند، در حالی که 9‌درصد منابع صرف بخش صنعت و 22درصد نیز برای مصارف خانگی برداشت می‌شود. در این گزارش علت ازدیاد برداشت آب در بخش کشاورزی در کشوری نظیر ایران، پرداخت یارانه‌‌‌های انرژی است که به تاراج منابع آبی در روستاها منجر شده است.

در چنین وضعیتی، ورود گسترده نیترات، آفت‌‌‌کش‌‌‌ها و سایر مواد شیمیایی مصرف‌شده در بخش کشاورزی از جمله مسائلی است که آتیه منابع آبی موجود در سفره‌‌‌های زیرزمینی را با مخاطراتی روبه‌رو کرده و تاکید سازمان ملل بر کنترل این موضوع از مجرای توسعه بخش پساب و نیز اعطای مجوزهاست. سه توصیه سازمان ملل به کشورها برای تنظیم متناسب برداشت از آب‌‌‌های زیرزمینی شامل «استفاده از ظرفیت جوامع، انجمن‌‌‌های محلی و مالکان زمین‌‌‌های کشاورزی در حوزه آب و پرهیز از مدیریت از بالا به پایین»، «توجه همزمان به اقدامات اجرایی و نظم حقوقی پایدار در مدیریت بهینه آب‌‌‌های زیرزمینی» و نیز «تلاش برای تداوم کسب‌وکارهای کوچک شکل‌گرفته پیرامون حوزه‌‌‌های منابع آب» در قالب یک مدل حکمرانی است که در آن دولت نقش کامل خود را به عنوان متولی منابع مشترک عمومی ایفا کند.

از نکات جالب این گزارش، توجه همزمان به سطوح خرد و کلان مدیریت آب‌‌‌های زیرزمینی در جهان است. برمبنای این گزارش که هفته اول فروردین 1401 نسخه نهایی آن در نهمین اجلاس جهانی آب در داکار پایتخت سنگال ارائه شد، ایران در کنار هند، ترکیه، پاکستان، عربستان‌سعودی، اندونزی، بنگلادش و چین کشورهایی هستند که بیش از هر کشور دیگری در جهان به منابع آب زیرزمینی دست‌اندازی کرده‌‌‌اند. طبق اعلام این مرجع بین‌المللی 720کیلومترمکعب از کل منابع آب زیرزمینی جهان در سال 2017 توسط این هشت‌کشور برداشت شده که 75درصد کل منابع برداشت‌شده جهان در این حوزه است. باقی کشورهای جهان در قاره‌‌‌های اروپا، اقیانوسیه، آمریکا و آفریقا هم 239کیلومترمکعب از منابع آب‌‌‌های زیرزمینی را برمبنای برآوردهای سال 2017 برداشت کرده‌‌‌اند. از نکات جالب درباره این گزارش، سهم آفریقاست که با جمعیتی بالغ بر 4/ 1میلیارد نفر کمتر از 5درصد منابع آب زیرزمینی جهان را مصرف کرده است؛ موضوعی که عمدتا به دلیل دسترسی اندک این قاره به تکنولوژی‌‌‌های برداشت از آب‌‌‌های زیرزمینی رخ داده است.

بخش کشاورزی که یکی از متهمان اصلی تاراج منابع آب زیرزمینی است، در این گزارش مورد توجه ویژه قرار گرفته است. از آنجا که امنیت غذایی جهان، به‌ویژه در سه بخش تولیدات کشاورزی، دامپروری و فرآوری مواد غذایی به آب‌‌‌های زیرزمینی متصل است، پایداری امنیتی غذایی در گرو پایداری منابع آب زیرزمینی است. گزارش صراحتا تاکید می‌کند به منظور برآوردن نیازهای جهانی آب و کشاورزی تا سال 2050، از جمله افزایش 50درصدی تقاضای غذا، خوراک و سوخت زیستی نسبت به آمارهای سال 2012، لازم است بهره‌‌‌وری مصرف آب در بخش کشاورزی به‌شدت ارتقا یابد. به اذعان نویسندگان گزارش، در وضعیت کنونی افزایش بهره‌‌‌وری بخش کشاورزی اغلب از طریق تشدید برداشت از آب‌‌‌های زیرزمینی صورت می‌گیرد که این رویه باید با کاهش مصرف آب در تولید کشاورزی جهان تغییر کند.

در نسخه 2022 گزارش جهانی آب تخمین زده شده که آلودگی ناشی از توسعه بخش کشاورزی بر آلودگی سکونتگاه‌‌‌ها یا رشد صنایع سبقت گرفته و عوامل اصلی تخریب آب‌‌‌های زیرزمینی و ساحلی شناخته شده است. نیترات، از کودهای شیمیایی و آلی، شایع‌‌‌ترین آلاینده انسانی در آب‌های زیرزمینی در سطح جهان است. در عین حال حشره‌‌‌کش‌‌‌ها، علف‌‌‌کش‌‌‌ها و قارچ‌‌‌کش‌‌‌ها در صورت استفاده بسیار یا دفع نادرست می‌‌‌توانند آب‌‌‌های زیرزمینی را با مواد سرطان‌‌‌زا و سایر مواد سمی آلوده کنند. در عین حال، یکی از تاثیرات مشاهده‌شده و گسترده تغییر اقلیم که بر پر کردن جایگاه‌های آب‌های زیرزمینی تاثیر می‌‌‌گذارد، تشدید بارش است.  ضعف جدی در قوانین پیشگیری از آلوده کردن آب یکی از دلایل رواج رهاسازی مواد سمی در آب‌‌‌های زیرزمینی است که باید اصلاح شود. در عین حال برق‌‌‌رسانی به روستاها نسبتی مستقیم با توسعه برداشت از آب‌‌‌های زیرزمینی دارد. این دو موضوع لازم است به عنوان بخشی از سیاست کشاورزی کشورها در سطوح ملی، حوضه و آبخوان مورد توجه قرار گیرد.

بخش دیگری از موادی که به آلودگی آب‌‌‌های زیرزمینی دامن می‌‌‌زند، فاضلاب شهری و فضولات انسانی است که از شهرها خارج شده و بدون بازیافت در گودال‌‌‌های عمیق ریخته می‌شود که این موضوع هر سال ابعاد وسیع‌‌‌تری به خود می‌گیرد. در روستاها این عامل زمینه آلوده شدن 30درصد کل منابع آبی نزدیک به این مناطق در جهان را ایجاد کرده است. از آنجا که ابعاد حاشیه‌‌‌نشینی در شهرهای مختلف جهان پیوسته رو به افزایش است، کنترل مضرات ناشی از این جمعیت‌‌‌ها بر منابع آب هر سال سخت‌‌‌تر خواهد شد. توصیه سازمان ملل این است که دولت‌‌‌ها با محدود کردن شهرسازی و توسعه کشاورزی در این مناطق، از شدت گرفتن آسیب‌‌‌پذیری سفره‌‌‌های آب زیرزمینی حاشیه شهرها جلوگیری کنند. به دلیل اینکه قربانیان اصلی آلودگی آب‌‌‌های زیرزمینی زنان و کودکان هستند، ساخت انواع چاه‌‌‌های آب که ضمن طراحی خوب، در پیوند با سیستم‌های بهداشتی مناسب هستند، حیاتی است.

در بخش صنعت نیز نحوه مصرف آب حاوی نکات بسیاری است که جهان باید به آن توجه کند. گزارش تاکید دارد صنایعی که آب‌های زیرزمینی را برداشت می‌کنند عمدتا در بخش‌‌‌های تولید کارخانه‌‌‌ای، معدن، نفت و گاز، تولید برق، مهندسی و ساخت‌وساز مستقر هستند. از آن سو صنایعی که وابستگی زیادی به آب‌‌‌های زیرزمینی آن هم در زنجیره تامین خود دارند، دو صنعت پوشاک و غذا و نوشیدنی هستند. فرآیندهای صنعتی به انحای مختلف از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌کنند. حتی در مکان‌‌‌هایی که دسترسی به آب سطحی از نظر کمیت محدود، اما کیفیت آب مناسب است، برداشت صورت می‌گیرد. با وجود اثر سوء فعالیت‌‌‌های صنعتی و پساب‌‌‌ها بر آب‌‌‌های زیرزمینی، فعالیت بخش‌‌‌های معدنی و زیرساخت در حفاری زمین می‌‌‌تواند اطلاعات مفیدی از وضعیت آب‌‌‌های زیرزمینی به نمایش بگذارد که این موضوع برای سیاستگذاران و دولت‌‌‌های ملی و محلی مفید است.

در مقایسه با انبوهی از سدها، سفره‌‌‌های زیرزمینی می‌‌‌توانند به‌خوبی منابع آبی را نگهداری کرده و از تبخیر نیز در امان باشند. از آن سو توسعه انرژی زمین گرمایی، به‌عنوان منبع انرژی پایدار، نقش مهمی در کاهش انتشار CO2 ایفا می‌کند. سفره‌‌‌های زیرزمینی عمیق همچنین می‌‌‌توانند برای جذب و جداسازی کربن مفید بوده و فرآیند ذخیره‌‌‌سازی کربن برای جلوگیری از تجمع دی‌اکسیدکربن در جو را تسریع کنند.

بازیگران اصلی برداشت آب زیرزمینی

هند بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب‌های زیرزمینی جهان است و گزارش 2022 سازمان ملل، از برداشت 250کیلومترمکعب آب در سال در این کشور حکایت دارد. ایالات‌متحده آمریکا با حدود 115کیلومترمکعب در رتبه بعدی قرار دارد و چین و پاکستان نیز به ترتیب با 115 و 70کیلومترمکعب در رده‌های سوم و چهارم قرار دارند. ایران نیز در رتبه پنجم قرار گرفته و حدود 65کیلومترمکعب آب در سال از سفره‌‌‌های زیرزمینی برداشت می‌کند. پس از ایران؛ بنگلادش، مکزیک، عربستان‌سعودی، اندونزی، روسیه، سوریه، ژاپن، تایلند و ایتالیا در رده‌‌‌های بعدی برداشت آب زیرزمینی در سال قرار دارند.

وضعیت ایران در گزارش2022

گزارش با نگاهی به وضعیت حاکم بر بخش آب در خاورمیانه و جهان عرب، برخی از دلایل وضعیت بی‌‌‌ثبات آب‌‌‌های زیرزمینی در جنوب غرب آسیا را یادآور می‌شود. گزارش تاکید دارد که اهمیت آب‌‌‌های زیرزمینی برای امنیت آب منطقه که شرایط آب و هوایی  آن در حال تغییر است درک نشده است. در عین حال، بهبود وضعیت استفاده از آب‌‌‌های زیرزمینی مستلزم بهبود حکمرانی از طریق سیاست‌‌‌ها و قوانین، رویکردهای مدیریتی نوآورانه، افزایش استفاده از فناوری‌‌‌ها، بودجه اختصاصی برای شناخت بهتر منابع و افزایش همکاری‌‌‌های منطقه‌‌‌ای است.

در ایران که یکی از پنج‌کشور با بالاترین سطح برداشت آب‌‌‌های زیرزمینی است، شرایط خاص است. ایران در نتیجه این وضعیت در شمار کشورهایی قرار گرفته که مناطق متعددی از آن با بحران فرونشست روبه‌رو شده است. شواهد این گزارش که با عنوان «آب زیرزمینی؛ نادیده را قابل دیدن کنیم» از وابستگی شدید بخش کشاورزی ایران به آب‌‌‌های زیرزمینی در حد 87درصد کل منابع آبی مورد استفاده حکایت دارد. این عدد برای مصارف خانگی حدود 11درصد و برای بخش صنعت 2درصد بوده است؛ سطحی که در کنار عربستان‌سعودی، هند و پاکستان از بالاترین درصدها در کل جهان است. این منابع تا 90درصد کل حجم صرف تولید مواد علوفه‌‌‌ای و غذایی شده است. گزارش دلیل چنین وضعیتی را یارانه‌‌‌های هنگفتی می‌‌‌داند که به بخش انرژی پرداخت شده و اثر چشمگیری بر برداشت آب‌‌‌های زیرزمینی دارد.