آقارضا عکاس‌باشی و نخستین تصاویر حرم رضوی

جواد نوائیان رودسری؛ عکاسی برای نخستین‎بار در دوره محمدشاه قاجار وارد ایران شد و اولین ایرانی که به این هنر اقبال نشان داد، ملک‌قاسم میرزا، پسر بیست و چهارم فتحعلی‌شاه قاجار بود. با این حال، تا مدت‌ها، هنر عکاسی به عنوان هنری اشرافی و محدود شناخته می‌شد و حتی اقبال شاهان قاجار به این هنر هم نتوانست زمینه همه‌گیرشدن آن را فراهم کند.

به همین دلیل، نخستین عکس‌هایی که از مکان‌های تاریخی و مذهبی ایران تهیه شد، عموماً کار عکاسان اروپایی بود. مثلاً چنان‌که معروف است، آنتونیو جیانوزی، مستشار ایتالیایی نیرو‌های نظامی در دوره قاجار، اولین عکس را از حرم رضوی گرفت و به نام خودش ثبت کرد. این تصویر امروزه در کاخ‎موزه گلستان نگهداری می‌شود.

جیانوزی از افسرانی بود که در انقلاب گاریبالدی برای استقلال ایتالیا از امپراتوری اتریش، شرکت کرد و بعد‌ها به عثمانی گریخت و در نهایت، از ایران سر درآورد.

 

اما در میان ایرانیانی که خیلی زود به هنر عکاسی علاقه نشان دادند و در آن سرآمد شدند، آقارضاخان عکاس‌باشی، ملقب به اقبال‌السلطنه و آجودان مخصوص، جایگاه ویژه‌ای دارد. او را باید نخستین ایرانی‌ای بدانیم که به عنوان عکاس حرفه‌ای فعالیت کرد و تصاویر فوق‌العاده‌ای از خود به‎جا گذاشت. داستان سفر او به مشهد و اتفاقاتی که در این مسیر افتاد، یکی از جذاب‌ترین وقایعی است که در تاریخ هنر ایران می‌توان یافت.

 

آقارضاخان، اصالتاً از اهالی اصفهان بود. پدرش سِمَت پیشخدمت ناصرالدین‌شاه را داشت و برادرش، میرزا علی‌نقی‌خان حکیم‌الممالک، یکی از پزشکان مخصوص شاه قاجار محسوب می‌شد. به همین دلیل، فرایند رشد او در دربار، نباید مشکل و پیچیده بوده باشد.

 

آقارضاخان در سال 1237 ش، هنر عکاسی را نزد «فرانسیس کارلهیان» فراگرفت؛ یک عکاس فرانسوی که به دستور ناصرالدین‌شاه به ایران آمد و نخستین عکاسان ایرانی را آموزش داد. آقارضاخان در بین شاگردان کارلهیان، شاخص و زبده بود؛ به همین دلیل در 20 سالگی با هنری که داشت، نظر شاه قاجار را جلب کرد و در سال 1242 ش، به لقب «عکاس‌باشی» دست یافت.

 

گرایش آقارضاخان، به عکس‌برداری پرتره و چهره بود و الحق هم این‌کار را بسیار خوب انجام می‌داد. به دستور شاه قاجار، آقارضا عکاس‌باشی از افراد مختلف دربار و نیز شخص شاه، تصاویر مختلفی را تهیه کرد و در سال 1246 ش، 154 سال قبل، زمانی که ناصرالدین‌شاه تصمیم گرفت برای نخستین‎بار به مشهد سفر کند، همراه او شد و با دستور شاه قاجار، به عکس‌برداری از اماکن و افراد مسیر حرکت پرداخت.

یکی از نکات مهمی که در تاریخ عکاسی ایران قابل تأمل به نظر می‌رسد، نوع برخوردی است که عامه مردم با این هنر در ابتدای ورود آن داشتند. از آن‌جا که برای پذیرش یک پدیده یا وسیله جدید، حتماً حکم و توجه علما لازم بود، تا زمانی که این اتفاق نسبت به عکاسی نمی‌افتاد، رغبت عمومی به این هنر هم شکل نمی‌گرفت.

 

هنگامی که ناصرالدین‌شاه به عزم زیارت حرم امام‌رضا (ع) راهی مشهد شد، در سبزوار به دیدن فیلسوف و عالم نامدار آن عصر، حاج ملاهادی سبزواری رفت. این دیدار، صرف‎نظر از نوع برخورد حکیم اسرار با شاه قاجار که توام با بی‌توجهی و بی‌اعتنایی بود، از زاویه دیگری هم قابل بررسی است.

 

ناصرالدین شاه با اصرار به دیدار حاج ملاهادی رفت و ضمن اظهار ارادت، از او خواست که اجازه دهد تصویری از وی توسط آقارضاخان عکاس‌باشی تهیه شود. این نخستین‎باری بود که از یک عالم ایرانی، عکسی ثبت می‌شد. حکیم پس از مدتی درنگ، پذیرفت و عکاس‌باشی، فوری بساط خود را پهن و عکسی از حاج ملاهادی تهیه کرد. او با سرعت عکس گرفته‎شده را چاپ و تقدیم حکیم اسرار کرد.

 

او نیز استفاده از این فن را بی‌ضرر خواند. به این ترتیب، این اقدام حاج ملاهادی سبزواری مقدمه‌ای برای گسترش هنر عکاسی در میان مردم شد.

 

آقارضاخان عکاس‌باشی، در مشهد مأموریت جدیدی گرفت و آن، تهیه عکس از حرم مطهر رضوی و اماکن متبرکه بود. او در مدت اقامت در مشهد، به سراغ بسیاری از ابنیه تاریخی شهر هم رفت و عکس‌هایی که از وی در کاخ‌موزه گلستان باقی‌است، نشان می‌دهد که آقارضاخان برای تکمیل کارش، اصلاً کم نگذاشته‌است.

 

وی در کنار تصاویری که از حرم رضوی تهیه می‌کرد، علاقه خود به کار روی پرتره را هم موردتوجه قرار می‌داد. به این ترتیب، تصاویری از صاحب‎منصبان مشهدی تهیه شد که در کنار عکس‌های تهیه‎شده توسط عبدا... قاجار که سالیانی بعد از آقارضاخان به مشهد آمد، مجموعه‌ای بی‌نظیر از عکاسی پرتره را پیش روی علاقه‌مندان قرار می‌دهد.

آقارضاخان بعدها، در سفر اول و دوم ناصرالدین شاه به فرنگ نیز، او را همراهی کرد و به عکاسی پرداخت. وی افزون بر مقام عکاس‌باشی، مشاغل پردرآمد و حکومتی دیگری هم داشت؛ در سال 1252 ش، از سوی ناصرالدین‌شاه، لقب عجیب و غریب «آجودان مخصوص و خزانه‌داری صرف جیب مبارک» را دریافت کرد و مدتی هم شغل نظامی به وی واگذار کردند و در «اداره کل توپ‌های ممالک محروسه» به عنوان ناظر فعالیت داشت و در سال 1262 ش، «وزیر قورخانه» شد.

 

البته با توجه به آن‌چه درباره تشکیلات توپخانه و قورخانه در این دوره می‌دانیم، این مشاغل صرفاً سِمَت‌های تشریفاتی بود که افراد بابت آن حقوق می‌گرفتند، اما کار خاصی انجام نمی‌دادند!

 

 

آقارضاخان در سال 1263 ش، لقب اقبال‌السلطنه را هم دریافت کرد و از 1265 ش، علاوه بر این القاب و مشاغل، نیابت فتحعلی‌خان، فرزند دوساله کامران‌میرزا و نوه ناصرالدین‌شاه را هم که در آن سن، امیر توپخانه شده‌بود، برعهده گرفت.

 

آقارضاخان عکاس‌باشی، نخستین عکاس حرفه‌ای ایرانی و اولین کسی که از بقاع متبرکه کشور و شخصیت‌های مذهبی عکس گرفت، در 12 بهمن سال 1268، به طور ناگهانی در باغ خودش، واقع در شمیران، درگذشت. محمدعلی بامداد در کتاب «شرح حال رجال ایران»، مرگ آقارضاخان را یک ترور با قهوه قجری می‌داند؛ اما دلیل و مدرکی ارائه نمی‌کند. به هر حال، دلیل مرگ عکاس‌باشی، یکی از مسائل لاینحل تاریخی است.

 

منبع: روزنامه خراسان