تغییر لحن برجامی روسیه

وزیر خارجه روسیه نیز در جریان دیدار با مقامات ایران ضمن حمایت کامل روسیه از احیای برجام تاکید کرد روی توافق بزرگ که ابتکار آن توسط رئیس‌جمهور ایران مطرح شده کار می‌‌‌کنیم. متعاقب این سفر سخنگوی کرملین گفت که رئیس‌‌‌جمهور روسیه قطعا در مقطعی به ایران سفر خواهد کرد، اما تاریخ دقیق این سفر هنوز مشخص نیست. تحلیلگران و کارشناسان معتقدند که این سفر می‌تواند روابط تهران و مسکو را که در ماه‌های اخیر دچار برخی دست‌اندازها شده بود، مجددا در ریل روابط قرار دهد.

برجام

وزیر امور خارجه روسیه روز پنج‌شنبه 2 تیر- 23 ژوئن در نشست خبری با همتای ایرانی بر احیای برجام تاکید کرد و گفت: همه تحریم‌های غیرقانونی علیه ایران که ناقض برجام است باید لغو شود. سرگئی لاوروف تاکید کرد باید کاری کنیم که برجام احیا شود و به همان شکل اول آن که در سال 2015 توسط قطعنامه سازمان ملل تایید شد، بدون هیچ اضافه و کم کردن از آن.

لاوروف همچنین با اشاره به برخی سوءتفاهمات درخصوص کارشکنی روسیه در احیای برجام در مقطع حمله این کشور به اوکراین نیز گفت: آمریکا یک سال پیش ما را متهم کرد که ما بر سر راه احیای برجام ترمز ایجاد کردیم، و این مساله درست نبود و همه به این موضوع اذعان دارند، روسیه مثل طرف‌‌‌های دیگر گفته که آماده است برجام را به صورت کامل احیا کند. ما به دوستان ایرانی گفتیم که از موضع آنها برای احیای کامل برجام بدون هیچ کم و کاستی و افزودن به آن حمایت می‌‌‌کنیم.

در شرایطی که بسیاری از تحلیلگران فضای کلی مذاکرات هسته‌‌‌ای ایران با 1+5 را پیش از توقف در 20 اسفند 1400 مناسب ارزیابی می‌کردند، ناگهان خبری در فضای رسانه‌‌‌ای منتشر شد که روس‌‌‌ها خواستار تضامین کتبی از آمریکا شده‌‌‌اند تا تحریم‌هایی که آمریکا علیه روسیه در ماجرای اوکراین اعمال کرده، مانع تجارت گسترده این کشور با ایران ذیل برجام نشود. اظهارنظری که باعث شد، برخی تحلیلگران آن را گروکشی روس‌‌‌ها تحلیل و تفسیر کنند و آن را نوعی سهم‌‌‌خواهی با برگ ایران بدانند.

با توجه به اظهارات اخیر لاوروف درخصوص حمایت مسکو از احیای برجام و با توجه به فعل و انفعالات طرف‌های مذاکرات برای بازگشت به میز گفت‌وگوها در هتل کوبورگ وین که با سفر مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا به تهران همراه شده است، به‌نظر می‌رسد ایران به دنبال آخرین جمع بندی‌ها با مسکو برای بازگشت به میز مذاکرات برجام است. فدراسیون روسیه نیز در شرایط کنونی و پس از تحولات هفته‌های اخیر در جبهه شرقی اوکراین که منجر به دست برتر روسیه شده است، احیای برجام را به نفع منافع خود، به‌خصوص در بحث روابط دوجانبه با ایران ارزیابی می‌کند. مضاف بر اینکه روسیه به‌رغم اختلاف نگاه با آمریکا درخصوص زمان رسیدن ایران به آستانه هسته‌ای با توجه به غنی‌سازی 60‌درصدی، اما در نهایت با آمریکا و سایر قدرت‌های بزرگ مبنی بر مهار ایران هسته‌ای و پایبندی تهران به رژیم منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای کاملا پایبند است.

در همین خصوص حمید عزیزی پژوهشگر میهمان در موسسه امور بین‌المللی و امنیت در برلین معتقد است مهم‌ترین جنبه این سفر ابعاد سیاسی آن بوده است. در خصوص برجام نکته جدیدی در موضع‌گیری‌های لاوروف چه در متن و چه در حاشیه این سفر مشاهده نشد، چرا که تکرار همان مواضع قبلی مبنی بر اینکه روسیه از رویکرد ایران آن هم به شکل کلی حمایت می‌کند و ایران هم تاکید کرد که این مساله زیادی خواهی آمریکاست. بنابراین گشایش خاصی را در سفر لاوروف حول محور برجام نداشتیم. از این زاویه ایران با توجه به ناامیدی از احیای برجام، مسیر همکاری با قدرت‌های غیرغربی به عنوان جایگزین را در پیش گرفته است.

توافق 20 ساله

محور دومی که در سفر وزیر خارجه روسیه مطرح شده است، پیگیری و پیشبرد توافق 20 ساله بین دو کشور است که لاوروف در جریان دیدار دوجانبه با رئیس‌جمهور ایران به آن اشاره کرد و گفت: با هدف ارتقای روابط، روی توافق بزرگ که ابتکار آن توسط رئیس‌جمهور ایران مطرح شده کار می‌‌‌کنیم. چند وقت پیش پیشنهاد ما به تهران مخابره شد و امروز توافق کردیم کارشناسان هر چه سریع‌‌‌تر درباره این سند مهم توافق کنند. سندی که آینده شراکت استراتژیک ما را برای 20 سال آینده مشخص می‌کند. قرارداد 20 ساله مشارکت راهبردی میان ایران و روسیه، در سال 1379 در دوره اصلاحات میان تهران و مسکو امضا شد. مدت این معاهده که به تصویب مجالس دو کشور هم رسیده، در اصل 10 سال است، اما پس از اتمام دوره تا به حال دو بار هر کدام 5 سال تمدید شده است. ایران و روسیه در جریان سفر 29 دی ماه 1400 ابراهیم رئیسی به مسکو این قرارداد را برای یک دوره 20 ساله دیگر تمدید کردند. به گفته برخی از تحلیلگران بخش مهمی از این قرارداد، ناظر به خرید تسلیحات نظامی از روسیه است. حمید عزیزی درخصوص محور توافق 20 ساله در سفر لاوروف به تهران نیز گفت: در بحث توافق 20 ساله نیازمند ارزیابی فنی و کارشناسی و فراهم شدن زیرساخت‌ها برای اجرایی شدن آن باید بود. آنچه مدنظر ایران هست بیشتر توافقات اقتصادی است که با توجه به وضعیت کنونی روسیه که تحت تحریم غرب قرار گرفته است، خیلی دشوار هست که انتظار داشته باشیم روسیه پتانسیل سرمایه‌گذاری در ایران را داشته باشد. اما در حوزه تجارت شاید تا حدی روسیه تسهیلات را برای ایران بیش از گذشته چه در قالب دوجانبه و چه در قالب اتحادیه اقتصادی اوراسیا در نظر بگیرد. اما این مساله هم منوط به احیای برجام است و خیلی پتانسیل محقق شدن ندارد.

تجارت

بعد دیگری از این سفر مربوط به موضوع تجارت بین دو کشور بوده است. در همین خصوص لاوروف روز پنج‌شنبه گفت در شرایطی که تحریم‌های آمریکا و کشورهای اقماری مانع توسعه پویای روابط دو کشور شده است، تجارت دو کشور سال گذشته 80‌درصد افزایش یافت و به حدود 4‌میلیارد دلار رسیده است و امسال روند مثبت است و هر کاری صورت می‌‌‌دهیم که از این روند حمایت کنیم. پیش‌تر رئیس گروه دوستی- پارلمانی ایران و روسیه، رویکرد اصلی سفر رئیس‌جمهور ایران به مسکو را اقتصادی و در راستای خنثی کردن تحریم‌ها ارزیابی کرده و گفته بود: «توافق شد سقف مبادلات تجاری ایران و روسیه به 10‌میلیارد دلار افزایش یابد.» استفاده از تجارب ایران در بحث تحریم‌ها نیز دیگر موضوع مهمی است که می‌تواند در افزایش سطح تجارت بین دو کشور تاثیرگذار باشد.

سید مسعود صدر پژوهشگر ارشد مسائل روسیه در خصوص چشم‌انداز روابط ایران و روسیه پس از سفر لاوروف به تهران گفت: مساله‌ای که ما در ایران گاه مبتلا به آن می‌‌‌شویم اغراق در چشم‌اندازها و نیز عدم‌فهم درست ماهیت روابط است. اینکه تصور کنیم روابطمان با روسیه وارد مرحله‌‌‌ای خواهد شد که ما به عنوان یک عصر بازی‌‌‌ساز در روابط روسیه با جهان و خصوصا رقبای منطقه‌‌‌ای‌‌‌مان نقش‌آفرین خواهیم بود اغراق در چشم‌‌‌انداز است. اغراق در این حوزه‌ها ما را به غفلت از سازوکارهای تاثیرگذار بر نظام روابط ما با روسیه سوق خواهد داد و نهایتا نتیجه آن نیز واگذار کردن میدان به رقبای منطقه‌‌‌ای‌‌‌مان خواهد بود.

صدر افزود: روسیه در حالی که با رقبای منطقه‌ای ما در حال موازنه مثبت در صحنه جهانی و روابط دوجانبه‌اش است با ما در حال ایجاد یک موازنه منفی علیه دشمنانش است. یعنی با رقبای ما در حال یک بازی برد-برد و با ما در حال برهم زدن بازی غرب است. این کارشناس مسائل روسیه اظهار کرد: رقبای ما دارای امتیازاتی هستند که می‌توانند راهبرد روسیه در قبال ما را تغییر دهند. از این رو در عین استقبال از هرگونه گسترش روابط باید به فکر ملزومات جانبی این روابط بود.