پر کردن جیب فرانسه و پر کردن جای خالی آمریکا/ مکرون در عراق چه می‌خواهد؟ +عکس و فیلم

سرویس جهان مشرق - امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، نگاه ویژه‌ای به عراق دارد. طی دو سال گذشته دو بار از عراق دیدن کرده است. اولین بار، شهریور 1399 بود که برای بازدید از عراق عازم این کشور شد. دقیقاً یک سال بعد، یعنی شهریور 1400، نیز مکرون در حاشیه‌ی «کنفرانس همکاری‌ و مشارکت بغداد»، از این کشور دیدن کرد. نکته‌ی جالب توجه در این کنفرانس، حضور 9 کشور منطقه‌ی غرب آسیا به علاوه‌ی فرانسه بود. علاوه بر این، اگرچه برخی از کشورهای حاضر در این کنفرانس (از جمله ایران) در سطح وزیر خارجه شرکت کرده بودند، اما فرانسه با رئیس‌جمهور خود مشارکت داشت.

دیدار «امانوئل مکرون» (چپ) رئیس‌جمهور فرانسه، با «مصطفی الکاظمی» نخست‌وزیر عراق، در کاخ نخست‌وزیری عراق، پس از شرکت در «کنفرانس همکاری و مشارکت بغداد» سال 2021 در پایتخت این کشور. مکرون تنها رئیس‌جمهوری بود که در کنفرانس آن سال حضور داشت؛ کشورهای دیگر، در سطح وزیر خارجه یا پایین‌تر، در این نشست شرکت کرده بودند.  (+)

مکرون بلافاصله پس از کنفرانس، از سه شهر حساس عراق دیدن کرد. ابتدا به کاظمین رفت تا از نزدیک با شیعیان عراق دیدار کند؛ سپس به موصل، شهر اهل سنت، رفت تا با دیدار از مسجد «النوری» و کلیسای این شهر، پیام خود را به اهل سنت و مسیحیان عراق برساند. و در نهایت، به شهر اربیل رفت و با رهبران کُرد منطقه دیدار کرد. این سفر مکرون و دیدارهایش نشان داد که پاریس نگاه ویژه‌ای به عراق دارد.

پول‌های فرانسه در عراق

علاقه‌ی فرانسه به عراق دست‌کم از دو جهت قابل‌اعتناست. جهت اول، تعاملات و فعالیت‌های تجاری و اقتصادی فرانسه در عراق است. با فروکش کردن جنگ آمریکا در عراق و ناآرامی‌های ناشی از شورش داعش، اکنون عراق آماده‌ی رشد و توسعه است و فرصت را برای سرمایه‌گذاری‌های خارجی باز کرده است. در همان شهریور 1400، همزمان با سفر مکرون به عراق، شرکت فرانسوی «توتال» برای کشف، استخراج و توسعه‌ی میادین نفت و گاز عراق و همچنین استحصال انرژی‌های خورشیدی در بصره، قراردادی به ارزش 27 میلیارد دلار امضا کرد[1]. این در حالی است که بهمن 1398، عراق توافقات اولیه را برای استخراج نفت و گاز با چین امضا کرده بود[2].

«مصطفی الکاظمی» (وسط) نخست‌وزیر عراق، مدتی قبل قراردادی به ارزش 27 میلیارد دلاری با مدیرعامل شرکت انرژی فرانسوی «توتال» امضا کرد. (+)

در واقع، این قرارداد بزرگ به نوعی پیروزی هرچند موقتِ سیاست‌های پاریس بر سیاست‌های پکن بود. اکنون شرکت توتال علاوه بر فعالیت در حوزه‌ی نفت و گاز عراق، در حال آماده‌سازی خود برای ساخت لوله‌ی نفتی است که بصره را به بندر عقبه‌ی اردن متصل می‌کند. همچنین گروه فرانسوی «سی‌ام‌اِی سی‌جی‌ام[3]» که سومین کمپانی بزرگ ترابری در جهان است، همچنان مدیریت بندر «ام قصر[4]» در جنوب عراق را به عهده دارد و محموله‌های بزرگ از آن‌جا با پرچم فرانسه به نقاط مختلف دنیا منتقل می‌شود. بنابراین از لحاظ صنایع نفت و گاز (سوخت‌های فسیلی) منافع اقتصادی فرانسه در عراق بسیار کلان است. اما عراق برای فرانسه فقط نفت و گاز نیست.

حدود ده سال پیش شرکت فرانسوی «آلستوم» و مسئولین عراقی، توافقات اولیه را برای تأسیس متروی بغداد انجام دادند[5]، اما به خاطر حمله‌ی داعش و ناآرامی‌های منطقه، اجرای این توافق بارها و بارها به تعویق افتاد. با این وجود، اردیبهشت 1400، مسئولین عراقی از توافق مجدد با آلستوم فرانسه و هیوندای کره‌ی جنوبی برای راه‌اندازی متروی پایتخت سخن گفتند[6]. گفته شده است کلنگ این پروژه‌ی بزرگ، که احتمالاً 2/5 میلیارد دلار ارزش دارد، طی ماه‌های آتی زده می‌شود[7] و دولت فرانسه مصمم است برای تأمین هزینه‌های این پروژه به دولت عراق کمک کند.

سفر سال 2021 «امانوئل مکرون»   رئیس‌جمهور فرانسه، به کاظمین و حضور در حرم شریف امام موسی کاظم علیه‌السلام و امام محمد تقی علیه‌السلام در عراق. «مصطفی الکاظمی»   نخست‌وزیر عراق، که در این سفر با مکرون همراه بود، کتابی تحت عنوان «آثار انسانی مرجعیت دینی در دفاع از مسیحیان و سایر ادیان و اقلیت‌ها» را که روی جلدش تصویری از آیت‌الله سیستانی، مرجع شیعیان عراق، چاپ شده، به مکرون تقدیم کرد. (+)

از سوی دیگر، شرکت هوانوردی فرانسوی «اِی‌دی‌پی»، دی ماه 1399، توافقات اولیه را برای ترمیم و ارتقای فرودگاه موصل با مسئولین عراقی انجام داد. زیرساخت‌های فرودگاه این شهر پس از حمله‌ی نیروهای داعش در سال 1390 تخریب شده است. اکنون شرکت فرانسوی، مطالعات اولیه را برای راه‌اندازی مجدد و ارتقای زیرساخت‌های این فرودگاه آغاز کرده و متعهد شده است که استانداردهای بین‌المللی را در این فرودگاه اجرا کند.

این توافق در حالی انجام شد که ترکیه اشتیاق فراوانی برای این قرارداد داشت و با قیمت پایین‌تر حاضر بود این پروژه را انجام دهد. ترکیه حتی متعهد شد بخشی از هزینه‌ی 300 میلیون دلاری این پروژه را از تعهد 5 میلیارد دلاری خود برای بازسازی عراق فراهم کند. با این وجود، مسئولین عراقی در آن زمان، فرانسه را به دلایل سیاسی و اقتصادی به ترکیه ترجیح دادند[8]. اکنون اهمیت ترمیم و ارتقای فرودگاه موصل بیش‌تر از یک قرارداد تجاری است و ابعاد سیاسی به خود گرفته است.

تصویری از تابلوی راهنمای مسیر فرودگاه موصل در عراق در دوران جنگ با داعش، در حالی که آثار تیراندازی روی آن کاملاً مشهود است. (+)

علاوه بر این قرادادهای کلان، تعدادی از شرکت‌های دفاعی و نظامی فرانسوی نیز پشت درهای عراق منتظر اجازه‌ی ورود هستند. به عنوان مثال، مسئولین «شورای بین‌المللی دفاع[9]»، نهاد صادرکننده‌ی علوم، آموزش و کمک‌های فنی نظامی به نیابت از وزارت نیروهای مسلح فرانسه، اخیراً با همتایان عراقی خود دیدار کردند و پیشنهادهای تجاری بزرگی به آن‌ها ارائه دادند. اسفندماه سال جاری، نمایشگاه بین‌المللی صنایع دفاعی در بغداد برگزار خواهد شد[10] و غول‌های دفاعی فرانسه، مانند «تالس» و ایرباس، نیز در این نمایشگاه شرکت خواهند کرد. این بدان معناست که این شرکت‌های بزرگ علاقه‌مند به حضور در عراق هستند.  

نمایشگاه صنایع دفاعی بغداد، اوایل سال جاری میلادی، در پایتخت عراق برگزار شد و شرکت‌های فرانسوی در آن رقابت تنگاتنگی با شرکت‌های چینی داشتند. (+)

دلایل دیگر حضور فرانسه در عراق

مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق، از آغاز دوره‌ی نخست‌وزیری‌اش، نسبت به فرانسه روی گشاده نشان داد. سفرهای مکرر و طولانی مکرون و دیگر نمایندگان فرانسوی به عراق و همچنین سفر چند ماه قبل الکاظمی به پاریس نشانه‌ی همین علاقه‌ی دوطرفه است. در عین حال، تنها انگیزه‌ی مسئولین عراقی برای ارتباط با فرانسه جلب سرمایه‌ی شرکت‌های فرانسوی برای بازسازی عراق نیست، چراکه در این صورت چین، ترکیه و حتی رقبای منطقه‌ای، مانند ایران، نیز برای این کار آماده هستند. نکته این‌جاست که فرانسه عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل و یکی از متحدان کلیدی آمریکا و انگلیس است. بنابراین جلب حمایت این کشور به معنای برقراری یک پل ارتباطی با غرب محسوب می‌شود. در واقع، رفتار مسئولین عراقی در ارتباط با غرب و آمریکا در برخی مواضع، دوگانه و متناقض است.

«امانوئل مکرون» (راست)، رئیس‌جمهور فرانسه، در حال بازدید از کلیسای شهر قدیم موصل در عراق در سال 2021. به نظر می‌رسد، فرانسه تلاش می‌کند در بیش از یک حوزه، در عراق نفوذ کند تا جای پایش پس از عزیمت آمریکا، محکم باشد. (+)

با خروج آهسته‌ی نیروهای آمریکایی از عراق، اکنون فرانسه به بهانه‌ی مبارزه با تروریسم، حضور خود را در این کشور بیش‌تر می‌کند. این اقدام با حمایت آمریکا و انگلیس انجام می‌شود و مکرون در دیدار اخیر خود از عراق بر تداوم حضور نیروهای نظامی‌اش در این کشور تأکید کرد. در حقیقت، آمریکا حضور فعالانه‌ی خود در عراق را کم کرده، اما نایب خود را در آن‌جا نگه داشته است. فرانسه نیز به پشتوانه‌ی آمریکا و صدالبته برای کسب حداکثری منافع ژئوپلتیک خودش در عراق باقی مانده است. حضور شرکت‌های دفاعی فرانسوی و احتمالاً فروش تسلیحات نظامی به عراق با همین هدف صورت خواهد پذیرفت. البته مسئولین عراقی نیز از حضور یک نماینده‌ی غربی در کشورشان چندان ناخشنود نیستند، خصوصاً از آن‌جایی که، چنان‌که گفته شد، فرانسه عضو دائم شورای امنیت است و در صورت نیاز، حمایت بین‌المللی از عراق را به همراه خواهد آورد.

یک سرباز افغان گیتاری را می‌نوازد که سربازان آمریکایی در پایگاه هوایی بگرام باقی گذاشته‌اند. سقوط سریع کابل، نشانه‌ای از افول قدرت آمریکا، یا دست‌کم تغییر اولویت‌های این کشور، در خاورمیانه بود، اما بعید نیست آمریکایی‌ها دلشان به این خوش باشد که کشوری مثل فرانسه، پشت سرشان در حال اسباب‌کشی به خاورمیانه است (+)

از سوی دیگر، حضور فرانسه در عراق با هدف جلوگیری از نفوذ چین در منطقه صورت می‌گیرد. پیش‌تر، چین و ایران توافقی راهبردی و بلندمدت برای توسعه‌ی اقتصادی و تجاری روابط دوجانبه امضا کردند. همچنین چین در سوریه نیز بسیار پررنگ عمل کرده و گوی سبقت را از دیگر رقبای بین‌المللی ربوده است. اکنون «ابتکار کمربند و جاده» به کشورهای غربی آسیا رسیده است و زمان زیادی تا تکمیل جاده‌ی ابریشمِ مدنظر چین باقی نمانده است. برخی کشورهای کوچک اما راهبردی منطقه، مانند جیبوتی، نیز در انحصار کامل چین هستند. جالب است بدانید که بدهی جیبوتی به چین، معادلِ بیش از هفتاد درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور است. در شرق آسیا نیز شرایط مشابهی برقرار است: سری‌لانکا یکی از بنادر کلیدی خود را به مدت 99 سال به چین اجاره داده است[11]. در آفریقا نیز چین و روسیه فعالیت‌های بسیار گسترده‌ای دارند و به‌راحتی می‌توان گفت کنترل بازار کشورهای کنگو، مالی و آفریقای مرکزی (که پیش‌تر در اختیار فرانسه بود)، اکنون به دست چین و روسیه افتاده است.

در همین‌باره بخوانید:

›› نقش ایران در ابَرپروژه «یک کمربند، یک جاده»

›› چرا روسیه و چین، ایران را تقویت می‌کنند؟

بنابراین طبیعی است که غرب نگران این مسئله باشد و تلاش کند تا موقعیت خود را دست‌کم در عراق حفظ نماید. آمریکا نیز که اکنون در عراق و افغانستان رسوا شده، از حضور فرانسه به عنوان نماینده‌ی تام‌الاختیارش در عراق حمایت می‌کند. رقابت چین با غرب اکنون به مرزهای باریکی رسیده است و کشورهای غربی حاضرند هزینه‌های کلانی پرداخت کنند تا مانع از رشد بیش‌تر چین شوند.

در همین‌باره بخوانید:

›› خروج «ترامپیِ» بایدن از بگرام و فرار آمریکا از بازی تاج‌وتخت افغانستان

›› «محمد اشرف غنی»؛ فراز و فرود یک رئیس‌جمهور متواری

›› سرنوشت تلخ افغان‌هایی که به آمریکا کمک کردند

تزلزل منافع فرانسه در عراق

چنان‌که اشاره شد، رقابت شدیدی برای جلب حمایت عراق در حوزه‌ی بین‌المللی وجود دارد. فرانسه به نمایندگی از غرب، تمام‌قد حاضر شده و میلیون‌ها دلار هزینه کرده است. اما چین به‌تنهایی رقیب بزرگی برای غربی‌ها محسوب می‌شود. در عین حال، روسیه و ایران و ترکیه را نیز نباید فراموش کرد. تا کنون پاریس روی حمایت مصطفی الکاظمی حساب می‌کرد، اما مذاکرات برای تشکیل دولت جدید عراق در حال انجام است[12]. ائتلاف مقتدی صدر، اکثریت آرا را به خود اختصاص داده است و باید به‌سرعت نخست‌وزیر جدید عراق را معرفی کند. در این میان، اگرچه الکاظمی کارنامه‌ی نسبتاً موفقی دارد و در برقراری رابطه با ایران و آمریکا مراتب احتیاط را مراعات کرده است، اما از سوی دیگر، بسیاری از گروه‌های شیعی رابطه‌ی چندان مناسبی با الکاظمی ندارند. به این ترتیب، اگر احیاناً نخست‌وزیر عراق تغییر کند (که چندان هم بعید نیست)، آن‌گاه منافع اقتصادی فرانسه در معرض خطر خواهند بود. به طور ویژه، قرارداد شرکت هوانوردی ای‌دی‌پی که پیش‌تر بر پیشنهاد ترکیه ترجیح داده شده بود، اکنون در معرض خطر است.

«اریک شوالیه» سفیر فرانسه در عراق، به‌خوبی متوجه تزلزل منافع دولت متبوعش در عراق هست. او تنها چند روز پس از انتصابش به عنوان سفیر، در شهریور 1400، با «نجم الجبوری» استان‌دار نینوا دیدار کرد تا درباره‌ی قرارداد فرودگاه موصل رایزنی کند. همچنین مدتی قبل، با مصطفی الکاظمی دیدار کرد و درباره‌ی منافع فرانسه در عراق به رایزنی پرداخت. با این وجود، مسئولین عراقی نسبت به حمایت‌های معهود مکرون در سفر اخیرش به عراق ناخرسند هستند و مجدداً به پیشنهادهای ترکیه و چین می‌اندیشند.

از سوی دیگر، چین بازار عراق را به صورت جدی هدف قرار داده است. در حال حاضر، پکن بزرگ‌ترین واردکننده‌ی نفت عراق است، اما از لحاظ سرمایه‌گذاری در حوزه‌ی نفت و گاز عراق، به خاطر فشارهای آمریکا، یک گام عقب است. در عین حال، چین همواره پیشنهادی در آستین دارد. این کشور حدود دو سال پیش در طرحی موسوم به «بازسازی در ازای نفت» عراق را با خود همراه کرد[13]. این قرارداد که احتمالاً بیش از 10 میلیارد دلار ارزش دارد، چین را متعهد به اجرای هزاران پروژه‌ی زیرساختی آموزشی، بهداشتی و عمومی در عراق کرد.

«لی کچیانگ» (راست)، نخست‌وزیر چین، و «عادل عبدالمهدی» نخست‌وزیر وقت عراق، در جریان امضای تفاهم‌نامه در ساختمان دولتی «تالار بزرگ خلق» در پکن، پایتخت چین، در سال 2019 (+)

سال گذشته نیز در قالب همین توافق، شرکت چینی «پاور چاینا» قرارداد ساخت 1000 مدرسه‌ی عراقی را امضا کرد و احتمالاً به‌زودی این عدد به 7000 عدد خواهد رسید. این شرکت که زمینه‌ی اصلی فعالیتش حوزه‌ی انرژی است، در حال حاضر مشغول ساخت یک نیروگاه برقی در «رمیله» در جنوب عراق است. امروز، عراق یکی از متحدان چین در «ابتکار کمربند و جاده» است. در حوزه‌ی نظامی نیز اخبار حاکی از آن است که عراق خواهان خرید موشک‌های رادارگریز و دوربرد زمین به هوای اچ‌کیو-9 از چین است[14].

اکنون با وجود این‌که فرانسه، تحت حمایت آمریکا، سرمایه‌ی کلانی را به عراق آورده و آمادگی افزایش نقش خود را در منطقه دارد، اما منافعش را در خطر می‌بیند. عدم ثبات در وضعیت سیاسی و اقتصادی عراق و همچنین وجود رقبای قدرتمند منطقه‌ای و بین‌المللی، سرمایه‌ی پاریس را در معرض خطر قرار داده است. فرانسوی‌ها احتمالاً در کنفرانس آتی عراق با تمام قوا حضور پیدا خواهند کرد و از سوی دیگر، با حمایت آمریکا و انگلیس، تلاش خواهند نمود تا چینش سیاسی مسئولین عراق را به نفع خود تغییر دهند. با این وجود، به نظر می‌رسد موانع پیش روی آن‌ها بزرگ‌تر از اقداماتشان باشد.