روایت دهه سوخته صنعت

شواهد گزارش تازه اتاق بازرگانی تهران که با استناد به آمارهای بانک‌مرکزی درباره کارگاه‌‌‌های صنعتی کشور تهیه شده، وضعیت صنعت در فاصله سال‌های 1360 تا 1400 را نمایش می‌دهد. شتاب رشد تولید صنعتی کشور تا اواخر دهه 80 و سپس کاهش آهنگ رشد این بخش از ابتدای دهه 90 در این گزارش کاملا محسوس است. چنان‌که عنوان شد، رشد شاخص تولید کارگاه‌‌‌های بزرگ صنعتی کشور در دهه90 کمترین میزان در چهاردهه اخیر بوده است.  این نرخ در حالی در دهه 60 معادل 4/ 6درصد مثبت بوده که در دهه 70 به 10‌درصد مثبت و در دهه 80 به 8/ 14‌درصد رسیده؛ اما این عدد در دهه 90 به 1/ 2درصد رسیده که نرخ بسیار ناچیزی است. این وضعیت که نوعی تاییدیه برای افول تشکیل سرمایه در ایران است، داده‌‌‌های پیشین درباره افول بنیه تولید در کشور در سال‌های اخیر را در عمل نمایش می‌دهد. کاهش تولید در بخش معدن و صنایعی نظیر فلزات اساسی، لاستیک و پلاستیک، آشامیدنی و مبلمان از جمله شواهدی است که تنگنای تولید صنعتی در کشور طی دهه 90 را به‌خوبی نشان می‌دهد. از آن سو بررسی نمای شاخص تولید کارگاه‌‌‌های بزرگ صنعتی نشان می‌دهد که یک‌دهه تداوم رشد مثبت صنعت در این بخش با ورود به دوره تحریم در سال‌های 1391 و 1392 دچار سکته شده و پس از چند فراز و فرود در میانه دهه 90، بدترین سطح رکود خود را در سال‌های 1397 و 1398 تجربه کرده است. براین مبنا می‌‌‌توان در کنار همه عوامل، تحریم را اثرگذارترین عامل بر روند افول تولید صنعتی در کشور اعلام کرد و ضرورت توجه سیاستگذاران کلان به این موضوع و بازنگری در طراحی و اجرای سیاست‌‌‌های کشور را یادآور شد.

از مهم‌ترین نشانه‌‌‌های بحران در بخش صنعت، عدم‌بهبود معیشت نیروهای کار فعال در بخش صنعت است که ابعاد آن به‌خوبی از زاویه آمارهای چهاردهه اخیر کارگاه‌‌‌های بزرگ صنعتی کشور قابل فهم است. کشور در حالی طی چهاردهه اخیر سالانه به طور میانگین 9/ 19درصد تورم را تحمل کرده که میانگین سالانه افزایش درآمد نیروهای کار بخش صنعت طی این دوره 8/ 20‌درصد بوده است. از آن سو همزمان با این وضعیت، تنوع تولید صنعتی کشور کاهش یافته و شرایط تولید پیوسته به ضرر صنایع کوچک و کاربر تغییر پیدا کرده است. شواهد گزارش به‌خوبی نشان می‌دهد که 80درصد ارزش‌افزوده کارگاه‌‌‌های بزرگ صنعتی کشور به 6صنعت خاص اختصاص داشته و 20درصد مابقی نیز به 18رشته فعالیت صنعتی مربوط است. شش‌گروه فعالیت صنعتی شامل صنایع تولید محصولات شیمیایی، صنایع تولید فلزات اساسی، صنایع تولید وسایل نقلیه موتوری، صنایع تولید مواد غذایی، صنایع تولید محصولات کانی و غیرفلزی و صنایع تولید دارو در مجموع 80درصد ارزش‌افزوده صنعت ساخت را تشکیل می‌دهند. این 6صنعت که عموما بخش‌‌‌های سرمایه‌‌‌بر تولید کشور هستند، به‌خوبی راز توان اندک بخش صنعت برای اشتغال‌زایی را در سال‌های اخیر نشان می‌دهد. از آنجا که تولید صنعتی در بخش‌‌‌هایی نظیر پتروشیمی، فولاد، خودرو و شیمیایی رانت‌‌‌های انرژی و مالی گسترده‌‌‌ای در بر دارد، عوامل تولید سرمایه‌‌‌های خود را بیشتر به سمت این بخش‌‌‌ها برده‌‌‌اند.

گزارش تایید می‌کند که در دهه 90 میزان رشد سالانه تولید بیش از میزان رشد اشتغال بوده که به معنی سرمایه‌‌‌بر شدن صنایع کشور و جهت‌‌‌گیری سیاستگذار به سمت توسعه صنایع شیمیایی، فلزات و پتروشیمی است. عمده‌‌‌ترین سهم را در سبد تولید صنعتی کارگاه‌‌‌های بزرگ سه‌بخش به خود اختصاص داده‌‌‌اند. «صنایع تولید مواد و محصولات شیمیایی» با 27درصد، صنایع تولید فلزات اساسی با بیش از 20درصد در رده دوم و صنایع تولید وسایل نقلیه موتوری، تریلر و نیمه‌‌‌تریلر نیز با 8/ 13درصد در رده بعدی قرار دارند و در مجموع نیز بیش از 60درصد کل تولید صنعتی کشور به این سه بخش مربوط است.  از آن سو، کمترین سهم از شاخص تولید کارگاه‌‌‌های بزرگ صنعتی کشور به سه صنعت مشخص مربوط است. صنایع تولید چرم و مصنوعات چرمی اعم از کیف و کفش و چمدان با سهم 1/ 0درصدی، تولید پوشاک، به‌جز پوشاک از پوست خزدار با سهم 16/ 0درصدی و تولید مبلمان با سهم 18/ 0درصدی سه صنعت آخر کشور در این بخش هستند. چنین فضایی به‌خوبی گویای این وضعیت است که کشور در مرحله نخست تولید صنعتی باقی مانده و از ‌گذار به وضعیتی که بتواند در آن محصولات پیچیده و پیشرفته با سطح فناوری بالا بسازد، عاجر مانده است؛ موضوعی که بخشی از آن به دلیل نوسانات شدید تحریم و بخشی دیگر به دلیل تورم‌‌‌های تحمیل‌شده به اقتصاد ایران به شکل پایدار است. در شرایطی که میانگین نرخ تورم در سال طی چهاردهه اخیر بیش از 19درصد بوده، در هیچ‌یک از دهه‌‌‌های گذشته میانگین نرخ رشد تولید صنعتی کشور نتوانسته است از 15‌درصد عبور کند که این موضوع به‌خوبی تضعیف قدرت خرید، کاهش رفاه ملی و اضمحلال پایه‌‌‌های توسعه صنعتی را به نمایش می‌‌‌گذارد؛ وضعیتی که در آن مشخصا کارگاه‌‌‌های صنعتی بزرگ بی‌‌‌دفاع بوده‌‌‌اند؛ چرا که از یکسو مجبور به تحمل تورم و از دیگر سو مجبور به افزایش بهای دستمزد در سطحی بیشتر از تورم شده‌‌‌اند. فقدان تجارت آزاد و ضربه تحریم به دسترسی به منابع مالی و مواد اولیه از زنجیره جهانی اقتصاد هم فشار را به بخش مولد کشور در دهه 90 افزایش داده تا سرمایه‌گذاری صنعتی در دهه‌‌‌های پیشین در ابتدای 90 روندی معکوس به خود بگیرد. این موضوع را مدتی پیش مسعود نیلی در گفت‌وگو با مجله «تجارت فردا» یادآور شده و از افت 8/ 6درصدی تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در سال‌های 1391 تا 1398 گفته بود.

وضعیت تولید کارگاه‌‌‌های صنعتی در سال1400

کارگاه‌‌‌های بزرگ صنعتی شرایط خاصی را در سال گذشته از سر گذرانده‌‌‌اند. رشد تولید در کارگاه‌‌‌های بزرگ صنعتی در سال 1400 حدود 3/ 1‌درصد برآورد شده است. در میان 24 رشته فعالیت صنعت ساخت، تعداد 20فعالیت، مشارکت مثبت و تعداد چهار فعالیت نیز مشارکت منفی در رشد مزبور داشته‌‌‌اند. تعداد پنج‌فعالیت صنعتی با مجموع 3/ 32‌درصد سهم در ارزش افزوده کل صنعت، شامل صنایع دارویی با 9/ 19‌درصد رشد تولید در مقایسه با سال قبل، صنایع تولید ماشین‌آلات مولد و انتقال برق و دستگاه‌‌‌های برقی 2/ 15درصد رشد تولید، صنایع غذایی 5درصد رشد تولید، صنایع تولید ماشین‌‌‌آلات و تجهیزات 2/ 15‌درصد رشد تولید و صنایع تولید وسایل نقلیه موتوری 3‌درصد رشد تولید در مجموع مشارکت مثبت 47/ 2 واحددرصدی در افزایش 1/ 3درصدی شاخص تولید صنعتی دارا بوده‌‌‌اند. برخلاف روال سال‌های قبل، مشارکت فعالیت تولید فلزات اساسی با سهم 20درصدی در ارزش‌افزوده صنعت در رشد تولید صنعتی سال 1400 فقط 02/ 0واحد‌درصد و مشارکت فعالیت تولید محصولات کانی و غیرفلزی با سهم 6‌درصد در ارزش افزوده صنعت، منفی 15/ 0واحد‌درصد بوده است. از منظر فصلی نیز در سال 1400 رشد شاخص تولید در هر فصل نسبت به فصل مشابه سال 1399 به ترتیب فصول برابر با 5/ 4‌درصد مثبت، 1/ 8‌درصد منفی، 5/ 6‌درصد مثبت و 3/ 4‌درصد مثبت بوده که به این معنی است که در این برهه به‌استثنای فصل دوم در سایر فصول رشد شاخص تولید صنعتی مثبت بوده است. در سال 1400 نسبت به سال 1399، صنایعی نظیر «صنایع تولید منسوجات»، «خودرو و وسایل نقلیه» و «صنایع تولید ماشین‌‌‌آلات مولد و انتقال نیروی برق و دستگاه‌‌‌های برقی» وضعیت بهتری نسبت به سایر حوزه‌‌‌های فعالیت صنعتی داشته‌‌‌اند و از آن سو رکود بر بخش اعظم بخش‌‌‌ها حاکم بوده است.

صورت وضعیت فنی کارگاه‌‌‌های بزرگ صنعتی

رشدهای فصلی به واسطه ارائه تصاویر کوتاه و جزئی از تولید کارگاه‌‌‌های صنعتی بزرگ کشور، اهمیت زیادی در تحلیل روندهای کلی بخش مولد کشور دارند. نکته جالب در تحلیل روندهای حاکم بر رشد فصلی تولید کارگاه‌‌‌های صنعتی کشور این است که در کل دهه 80 شاخص فصلی بدون هیچ نوسان منفی حرکت خود را ادامه داده و به دهه 90 رسیده که این موضوع گویای وضعیت مناسب تولید در دهه 80 است؛ روندی که در بخش اعظم دهه 90 با فراز و فرود یا نوسان شدید همراه بوده و ثبات چندانی نداشته است.  بررسی روند فصلی تغییرات شاخص کل تولیدات صنعتی در هر فصل نسبت به فصل مشابه سال قبل طی دو دهه 1380 و 1390 نیز به‌خوبی وضعیت رونق یا رکود تولید در بخش صنعت را نشان می‌‌‌دهد. در دهه 1390 در فصولی طی سال‌های 1391، 1392، 1394، 1397، 1398 و 1400 رشد شاخص تولید صنعتی منفی بوده و در برخی مقاطع بعد از استمرار رشد منفی برای دو فصل متوالی یا بیشتر صنعت دچار رکود یا تعمیق شده است. بیشترین ماندگاری رکود طی دهه اخیر مربوط به دو سال 1391 و 1392 و بالاترین سطح رکود نیز مربوط به دوره تابستان 1397 تا تابستان 1398 است. در دهه 1380 در کل دوره رشد شاخص تولید صنعتی در هر فصل نسبت به فصل مشابه سال قبل، مثبت و از نرخ رشد نسبتا بالایی نیز برخوردار بوده است.

بررسی شاخص تولید و اشتغال کارگاه‌‌‌های صنعتی 100نفر کارکن و بیشتر نشان می‌دهد که میزان اشتغال همپای تولید رشد نکرده که این موضوع احتمالا تاییدکننده سرمایه‌‌‌بر شدن طرح‌‌‌های صنعتی به سرانجام رسیده در دهه90 است. روند سالانه شاخص تولید و اشتغال کارگاه‌‌‌های بزرگ صنعتی طی بازه زمانی 1357 تا 1399 نشان می‌دهد که روند عمومی هر دو شاخص طی بازه زمانی مزبور، افزایشی بوده است. طی سال‌های 1390 تا 1399 به موازات توقف نسبی رشد شاخص تولید و اشتغال، شاهد افزایش نوسانات در هر دو شاخص به‌خصوص شاخص تولید هستیم.