همه چیز درباره قیام سرخ مختار ثقفی برای خونخواهی امام حسین علیه السلام

درباره شخصیت، قیام و عملکرد مختار نظرات مختلفی وجود دارد و در این باره آثار متعددی نوشته شده است. برخی معتقدند مختار با انگیزه خونخواهی امام حسین (ع) و با اذن امام زین‌العابدین (ع) قیام کرده است اما برخی دیگر او را شخصیتی قدرت‌طلب می‌دانند که با هدف رسیدن به حکومت قیام کرده است. برخی نیز معتقدند مختار شیعه بود اما عملکرد او مورد تأیید نیست با این حال اهل جهنم نخواهد بود. منشأ این نظرات، دو دسته روایات است که در آنها مختار ستایش و نکوهش شده است. برخی از رجالیان شیعه همچون عبدالله مامقانی و آیت‌الله خویی روایات مدح را ترجیح داده‌اند.

نسب و لقب مختار ثقفی

مختار بن ابی‌عبید بن مسعود ثقفی از قبیله ثقیف بود. پدرش ابوعبید از صحابه پیامبر (ص) بود و در جنگ‌های قادسیه در زمان خلیفه دوم کشته شد. جد وی، مسعود ثقفی، از بزرگان حجاز بود و به وی لقب عَظیمُ‌القَرْیَتَیْن (بزرگ مکه و طائف) داده بودند. مادرش دومه بنت عمرو بن وهب است که ابن‌طیفور در بلاغات النساء از وی یاد کرده است. به گفته ابن‌اثیر، تاریخ‌نگار قرن هفتم قمری، مختار از صحابه نبود. با این حال شرح‌حال او در منابع صحابه‌نگاری آمده است.

کنیه مختار، ابواسحاق و لقبش کَیسان (زیرک و باهوش) بود. از اصبغ بن نباته نقل شده هنگامی که مختار کودک بود، امام علی (ع) او را بر زانوی خود نشاند و وی را کَیِّس خواند.

حضور در جنگ‌های قادسیه

مختار در سال اول هجرت متولد شد. گفته‌اند او در 13 سالگی در جنگ جِسر از جنگ‌های قادسیه شرکت داشت و در صدد بود تا وارد میدان جنگ شود؛ اما عمویش سعد بن مسعود مانع او شد. در این جنگ پدر و برادر مختار کشته شدند.

سعد بن مسعود ثقفی عموی مختار، از طرف امام علی(ع) والی مداین بود. او در درگیری با خوارج، مختار را به جانشینی خود در مداین منصوب کرد و خود برای جنگ با آنان بیرون رفت.

همراهی با مسلم بن عقیل

به گزارش شمس‌الدین ذهبی، مختار در زمان معاویه به بصره رفت و مردم را به سوی امام حسین(ع) فرا خواند. در آن زمان، عبیدالله بن زیاد که از طرف معاویه، والی بصره بود، وی را دستگیر و به طائف تبعید کرد.

مختار با مسلم بن عقیل فرستاده امام حسین(ع) در کوفه همکاری می‌کرد. مسلم هنگام ورود به کوفه به خانه مختار رفت. پس از آنکه عبیدالله بن زیاد از مکان مسلم اطلاع پیدا کرد، مسلم به خانه هانی بن عروه نقل‌مکان کرد. همچنین بنا بر گزارش‌های تاریخی، مختار با مسلم بن عقیل بیعت کرد، او روز شهادت مسلم، بیرون کوفه به سر می‌برد و خبر قیام زودتر از موعدِ مسلم آنجا شنید؛ اما هنگامی که به کوفه رسید، مسلم و هانی شهید شده بودند.

چرا مختار در روز عاشورا در کربلا نبود؟

مختار در روز عاشورا در زندان بود. ازاین‌رو در کربلا حضور نداشت. پس از شهادت مسلم، ابن زیاد قصد کشتن مختار را داشت که با وساطت عمرو بن حریث از کشتن او صرف‌نظر کرد؛ اما او را به زندان انداخت. مختار تا پس از واقعه کربلا در زندان بود. پس از واقعه کربلا، مختار با وساطت عبدالله بن عمر که شوهر صفیه خواهر مختار بود، نزد یزید بن معاویه، آزاد شد.

بنا بر گزارش‌ عبدالرزاق مقرم هنگامی که اسیران کربلا را به مجلس ابن‌زیاد آوردند، ابن‌زیاد مختار را نیز که زندانی بود احضار کرد. در این جلسه، میان مختار و ابن‌زیاد سخنان تندی ردوبدل شد. بنا بر این گزارش، مختار پس از شهادت عبدالله بن عفیف از زندان آزاد شد؛ اما عبیدالله بن زیاد با وی شرط کرد که نباید بیشتر از سه روز در کوفه بماند. عبیدالله پس از شهادت عبدالله بن عفیف، خطبه‌ای خواند و در آن به اهل‌بیت پیامبر(ص) ناسزا گفت. مختار به وی اعتراض کرد و ابن‌زیاد دوباره او را زندانی کرد؛ اما با شفاعت مجدد عبدالله بن عمر آزاد شد.

بیعت با عبدالله بن زبیر

مختار با عبدالله بن زبیر بیعت کرد، به شرطی که در کارها با او مشورت کند. در حمله سپاه یزید به مکه و محاصره عبدالله بن زبیر، مختار در کنار عبدالله، با سپاه یزید جنگید. پس از درگذشت یزید بن معاویه، ابن زبیر ادعای خلافت کرد. مختار هم به کوفه رفت و مقدمات قیام خود را فراهم کرد. ابن‌زبیر، عبدالله بن مطیع را به ولایت کوفه گماشت. مختار با وی جنگید و او را شکست داد.

چرایی شرکت نکردن در قیام توابین

مختار در قیام توابین شرکت نکرد؛ چراکه قیام را بی‌فایده و سلیمان بن صرد خزاعی را ناآشنا با فنون و تاکتیک‌های جنگ می‌دانست. به دنبال شرکت نکردن مختار، 4000 نفر از 16000 نفری که با سلیمان بیعت کرده بودند در جنگ شرکت نکردند. مختار همزمان با قیام توابین، به زندان افتاد. او پس از شکست توابین، به بازماندگان آنان نامه‌ای نوشت و از آنان دلجویی کرد. سران توابین قصد آزادسازی وی از زندان را داشتند؛ اما مختار آنان را برحذر داشت و با وساطت عبدالله بن عمر آزاد شد.

انتقام مختار ثقفی از عاملان واقعه کربلا

مختار در سال 66ق، به خون‌خواهی امام حسین(ع) قیام کرد و شیعیان کوفه با وی همراه شدند. در قیام مختار ثقفی از دو شعار یا لثارات الحسین و یا منصور اَمِت استفاده کرد. در این قیام، مختار شماری از عاملان واقعه کربلا، همچون شمر بن ذی‌الجوشن، خولی بن یزید، عمر بن سعد و عبیدالله بن زیاد را به قتل رساند. او سر عبیدالله بن زیاد و عمر بن سعد را به مدینه نزد امام سجاد(ع) فرستاد.

چرا مختار بعد از کشتن قاتلان شهدای کربلا، حکومت را به امام سجاد(ع) نسپارد؟

درباره رابطه امام سجاد(ع) با مختار گزارش‌ها متفاوت است. بر پایه روایتی که در رجال کشی نقل شده، مختار 20000 دینار برای امام چهارم فرستاد و او با آن، خانه عقیل بن ابی‌طالب و سایر بنی‌هاشم را که مخروبه شده بود، بازسازی کرد. با این حال، مختار بار دیگر چهل هزار دینار برای امام سجاد فرستاد، اما امام نپذیرفت. او همچنین کنیزی (مادر زید بن علی) را که 30000 درهم خریده بود، به امام سجاد(ع) هدیه کرد. مختار پس از کشتن عبیدالله، سر او را نزد امام‌ زین‌‌العابدین‌(ع) فرستاد. امام سجدۀ شکر به‌جا آورد، و در این‌ وقت‌ بود که‌ زنان خاندان بنی‌هاشم لباس‌های سوگواری که‌ برای امام حسین‌(ع) بر تن‌ کرده‌ بودند بیرون‌ آوردند.

بر پایه روایتی دیگر، گروهی از سران کوفه نزد امام سجاد(ع) رفتند و درباره مأموریت مختار پرسیدند و امام چهارم آنان را به محمد بن حنفیه ارجاع داد و فرمود:‌ ای عمو، اگر غلامی زنگی به ما اهل‌بیت تعصب بورزد، بر مردم واجب است او را یاری کنند. در این باره، هرچه می‌خواهی انجام ده، من تو را در این امر، نماینده قرار دادم. آیت‌الله خویی و مامقانی قیام مختار ثقفی را با اذن امام زین‌العابدین(ع) می‌دانند.

روایات متفاوت درباره مختار ثقفی

دو دسته حدیث متفاوت با هم درباره مختار نقل شده است که در برخی، وی ستایش و در برخی دیگر نکوهش شده است.

احادیث مدح

از امام سجاد(ع) نقل شده که خدا به مختار جزای خیر دهد.

امام صادق(ع) در ملاقات با ابوالحکم فرزند مختار، پس از تکریم وی، از مختار تمجید کرد و به پسر مختار گفت خدا پدرت را رحمت کند. عبدالله مامقانی، رجالی شیعه، ترحم امام صادق(ع) به مختار را دلیل بر صحیح بودن عقاید او دانسته است؛ با این دلیل که در مذهب امامیه، رضایت ائمه تابع رضایت خدا است. ازاین‌رو ترحم امام صادق(ع) به کسی که انحراف عقیده دارد، معقول نیست و صرف خون‌خواهی امام حسین(ع) مجوزی بر این کار نیست.

احادیث ذم

از امام باقر(ع) نقل شده که امام سجاد(ع) فرستادگان مختار را به حضور نپذیرفت و هدایای وی را پس فرستاد و وی را کَذّاب خواند. مامقانی این واکنش امام سجاد(ع) را به دلیل ترس از عبدالملک بن مروان و تقیه دانسته است.

امام صادق(ع): مختار بر امام سجاد(ع) دروغ می‌بست. به گفته آیت‌الله خویی این حدیث از نظر سندی ضعیف است.

مختار در ساباط به عمویش سعد بن مسعود پیشنهاد کرد که امام حسن(ع) را تحویل معاویه دهد تا جایگاهش متزلزل نشود. به گفته آیت‌الله خویی، این حدیث به دلیل مرسل بودن قابل اعتماد نیست، همچنین بر فرض صحت، می‌توان گفت که مختار در اظهارش جدی نبوده است؛ بلکه قصد داشته نظر عمویش را کشف کند.

بنا بر روایتی، مختار اهل جهنم است، اما امام حسین(ع) او را شفاعت می‌کند. این روایت از نظر علمای علم رجال ضعیف است.

 بنا به برخی گزارش‎‌ها، مختار ادعای نبوت داشته است. به گفته عبدالله مامقانی در منابع شیعه اثری از این ادعا وجود ندارد و این نسبت را اهل‌سنت به او داده‌اند؛ چراکه برخی از بزرگانشان را که در واقعه کربلا نقش داشته‌اند، به قتل رسانده است.

آیت‌الله خویی پس از ذکر روایات مدح و ذم، روایات مدح را ترجیح داده است.

دیدگاه‌ها درباره مختار ثقفی

درباره شخصیت مختار نظرات مختلفی مطرح است:

مختار خون‌خواه اهل‌بیت بود

باقر شریف قرشی معتقد است که قیام مختار برای جاه‌طلبی و ریاست نبوده و او برای خون‌خواهی اهل‌بیت پیامبر(ص) و انتقام از قاتلان آن‌ها قیام کرده است. نجم‌الدین طبسی هم طلب رحمت امام باقر(ع) برای مختار را نوعی تأیید اقدامات او در قبال قتل قاتلان امام حسین‌(ع) دانسته است. ابن‌نما حلی بر این عقیده است دعای خیر امام سجاد(ع) بر‌ای مختار دلیلی است بر اینکه او نزد امام سجاد(ع) از پاکان و خوبان به شمار می‌آمده است.

عبدالله مامقانی مختار را شیعه امامی دانسته، اما گفته وثاقتش اثبات نشده است. به گفته او، علامه حلی نیز در قسمت اول کتاب خود، از مختار یاد کرده است و او کسی را که غیرامامی باشد، حتی اگر از نظر وثاقت و مدح به سرحد کمال رسیده باشد، در کتابش نیاورده است.

مختار قدرت‌طلب بود

برخی معتقدند از مجموعه قرائن به‌دست می‌آید که قیام مختار برای کسب قدرت و حکومت بوده است . بر اساس این دیدگاه، مختار از اهل‌بیت استفاده ابزاری کرده و قصد داشته از طریق آنان به اهداف خود برسد. به‌باور رسول جعفریان، این سخنان، نادرست و نتیجه تبلیغات جو ضدمختاریِ امویان و زبیریان است.

خودداری از قضاوت درباره مختار

گروهی از عالمان شیعه از اظهار قطعی نظر درباره مختار خودداری کرده‌اند؛ در کتاب جامع الرواه، به میرزا محمد استرآبادی نسبت داده شده که نباید از مختار به بدی یاد کرد؛ با این حال، روایات وی را قابل اعتماد نمی‌‎داند و در مورد او توقف کرده است. علامه مجلسی ایمان مختار را کامل ندانسته و اقدامات وی را بدون اجازه امامِ معصوم دانسته است. با وجود این، معتقد است به‌علت آنکه مختار کارهای نیک زیادی انجام داده است، عاقبت به‌خیر شده است. البته او نیز درباره مختار توقف کرده است. شعرانی در دمع السجوم بر این باور است که مختار از هوشمندان و شجاعان عرب است و ادعای وجود اخبار متناقض درباره او را نمی‌پذیرد و می‌گوید که حساب بندگان در قیامت با خداست، مختار هم مانند بیشتر مردم، کار نیک و زشت به هم آمیخته داشته است.

دیدگاه علمای اهل‌سنت

در برخی از منابع اهل سنت، نسبت‌هایی همچون ناصبی و دروغگو به مختار داده شده است. روایتی به پیامبر(ص) منسوب است که از ثقیف کَذّاب و جنایتکاری به وجود خواهد آمد. این روایت را اسماء دختر ابوبکر مادر عبدالله بن زبیر روایت کرده است. گفته شده منظور از کذّاب در این روایت، مختار است. در اشکال به این سخن، گفته‌اند در این روایت نام مختار نیامده است و نام او توسط راوی اضافه شده است. همچنین با روایات دیگری که در آن‌ها افراد دیگری مصداق دروغگو و جنایتکار معرفی شده، تعارض دارد. بنا بر گزارشی، حجاج بن یوسف مردم را به لعن حضرت علی(ع) و مختار امر می‌کرد. مقریزی نیز مختار را جزء خوارج می‌داند.

همسر و فرزندان مختار ثقفی

مختار ثقفی چهار همسر داشت: ام‌‌ثابت دختر سمره بن جندب، عمره دختر نعمان بن بشیر ‌(اولین زنی که در اسلام گردنش زده شد)، ام‌زید الصغری دختر سعید بن زید بن عمرو و ام‌ولید دختر عمیر بن رباح. ام‌ثابت برای او محمد و اسحاق و ام‌ولید، ام‌سلمه را به دنیا آوردند. ام‌سلمه به ازدواج عبدالله بن عبدالله بن عمر بن خطاب درآمد.

ابوالحکم، جبر، امیه، بلال و عمر (والی ری توسط ابومسلم خراسانی) دیگر فرزندان وی بودند.

درگذشت و آرامگاه ثقفی

مختار پس از 18 ماه حکومت، در 14 رمضان  سال67ق، در 67سالگی به دست مصعب بن زبیر کشته شد.  به دستور مصعب، دست مختار را بریدند و به دیوار مسجد کوفه کوبیدند. هنگامی که حجاج بن یوسف ثقفی بر کوفه مسلط شد، دستور داد آن را دفن کردند. مزار مختار در کنار مسجد کوفه است و در کتاب المزار شهید اول زیارتنامه‌ای برای او ذکر شده است.

آثار درباره مختار

درباره مختار آثاری نوشته شده است. در این کتاب‌ها شخصیت و هدف او از قیام مورد بررسی قرار گرفته است. آقابزرگ تهرانی در الذریعه بیش از 37 کتاب درباره مختار نام برده است. برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

شرح الثار فی احوال المختار نوشته ابن‌نما حلی: علامه مجلسی این کتاب را در جلد 45 بحارالانوار آورده است.

روضه المجاهدین، به زبان فارسی: این کتاب شامل گزارش‌هایی از جنگ‌ها و رشادت‌های مختار است که از حالت منظوم و روایی، به صورت منثور و حماسی درآمده است. این اثر نوشته واعظ هروی، (قرن 10ق) است که در ماه محرم بر منبر برای مردم روایت می‌کرده است. قرائت این کتاب مدت‌ها در مجالس روضه‌خوانی رواج داشته است. انتشارات ققنوس این کتاب را در 520 صفحه منتشر کرده است.

سریال مختارنامه

مختارنامه، مجموعه‌ای تلویزیونی درباره زندگی و قیام مختار ثقفی به کارگردانی داود میرباقری است. این سریال در چهل قسمت شصت دقیقه‌ای در سال‌های 1389 و 1390ش از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش گردید. در این سریال فریبرز عرب‌نیا نقش مختار را بازی کرده است.