کلید حل پایدار مساله خاموشی چیست؟ سیاست‌‌‌های اتقباضی وزارت نیروی دولت سیزدهم در سال 1401، باعث تعدیل تقاضای برق شد؛ اما آیا این سیاست، شکاف نیاز کشور به برق را نیز کاهش داد؟ پاسخ منفی است؛ در سال‌جاری این شکاف شدت گرفته است. اخیرا پایگاه اطلاع‌‌‌رسانی وزارت نیرو، گزارشی منتشر کرده که نشان می‌دهد، وزارت نیرو در دولت سیزدهم چه اقداماتی برای گذر از پیک مصرف انرژی انجام داده است. عمده فعالیت‌‌‌های وزارت نیرو، در راستای کاهش تقاضا برای جبران ناترازی میان تولید و عرضه در بخش برق بوده است.
با این حال، این فعالیت‌‌‌ها، راه‌‌‌حل پایدار و ساختاری مساله خاموشی نیست و صرفا مساله خاموشی را به شکل مقطعی رفع کرده است. بنا بر گزارش رسمی منتشرشده وزارت نیرو، هفت‌ابزار وزارت نیرو برای مهار خاموشی‌‌‌های تابستانه، عبارت است از «ایجاد 6هزار مگاوات ظرفیت تولید برق»، «تعمیرات بیش از 95درصدی نیروگاه‌‌‌های کشور در زمستان 1400»، «مدیریت مطلوب ذخایر آبی نیروگاه‌‌‌های برق‌آبی»، «اصلاح تعرفه‌‌‌ها و وضع پاداش برای کم‌‌‌مصرف‌‌‌ها و جریمه برای پرمصرف‌‌‌ها»، «نصب کنتورهای هوشمند برای مشترکان پرمصرف»، «مدیریت میزان مصرف برق در بخش‌‌‌های صنعت، کشاورزی و اداری» و «فرهنگ‌سازی و اطلاع‌‌‌رسانی گسترده»؛ مواردی که کلید حل مقطعی مساله خاموشی هستند. آمارهای گزارش اخیر پاون (خبرگزاری وزارت نیرو) نشان می‌دهد که استفاده از رویکرد مقطعی در حل بحران برق، شکاف انرژی کشور را در سال 1401 بیش از 35درصد افزایش داده است، به این شکل که اگر در تابستان سال 1400، ناترازی برق کشور بین 8 تا 11هزار مگاوات بوده، این عدد در تابستان 1401 بنا بر گزارش خبرگزاری رسمی وزارت نیرو به 17هزار مگاوات رسیده است. پژوهش‌‌‌ها و اظهارات نهادهای رسمی نشان می‌دهد، در فقدان ساختار و نظام اقتصادی بسامانی که موجب تمایل بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری برای ایجاد نیروگاه شود، کسری تولید هرسال افزایش یافته که این موضوع، زمینه‌‌‌ساز افزایش ناترازی برق می‌شود. استفاده از رویکرد مقطعی تنظیم‌‌‌گری خاموشی در وزارت نیرو، هزینه فرصت بالایی داشته و فشار ناشی از خاموشی برق به اقتصاد کشور در سال‌های آتی را شدت خواهد بخشید. از بین بردن شکاف روزافزون ناترازی برق، منوط به ایجاد نظام اقتصادی معقولی برای صنعت برق است که در آن بدهی‌‌‌ها به‌موقع تسویه و قیمت تولید و مصرف همسو با هزینه نهایی تولید هر واحد برق تعدیل شود تا مسیر برای سرمایه‌گذاری به‌منظور پوشش روزافزون نیازهای کشور به انرژی برق باز شود. تنها در این چارچوب است که افزایش سالانه نیاز کشور به برق بدون سکته، خاموشی یا استفاده از رله‌‌‌های فرکانسی که اختیار برق را از دست سیاستگذار خارج می‌کند، محقق و حتی امکان صادرات برق برای فعالان این صنعت مهیا می‌شود. روی دیگر این سکه، تداوم روزافزون و پیوسته شکاف میان عرضه و تقاضای برق است که به‌جز رفاه مصرف‌کنندگان و مشترکان خانگی، آتیه اقتصاد ایران را نیز در هاله‌‌‌ای از ابهام فرو خواهد برد. بنابراین، پربیراه نیست اگر بگوییم که تنها راه تحریک بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در صنعت برق، اصلاح ساختار اقتصاد برق در کشور است. این اقدام به نوعی رمز اطمینان دوباره بخش خصوصی به دولت است. بازگشت این اطمینان می‌‌‌تواند فضایی شبیه سال‌های پایانی دهه 1380 و سال 1390 ایجاد کند که مجموع سرمایه‌گذاری‌‌‌های دولت و بخشی خصوصی در بخش برق و نیروگاه حدود 6میلیارد دلار بود. یک رشته بحران ساختاری در صنعت برق اما این حجم از سرمایه‌گذاری را طی سال‌های 1399 تا 1400 به 600میلیون دلار کاهش داد.
برق تجدیدپذیر؛ ضرورت‌‌‌ها و هزینه‌‌‌ها
هزینه تولید هر مگاوات برق چقدر است؟ این پرسش ضرورت ورود به تولید روزافزون برق تجدیدپذیر را یادآور می‌شود. در این باره، هاشم اورعی، استاد دانشگاه شریف و متخصص صنعت برق به «دنیای‌اقتصاد» می‌‌‌گوید: هزینه تولید هر یک‌مگاوات برق در نیروگاه‌‌‌های حرارتی کشور، بین 600 تا 700هزار یورو است. همچنین تولید هر یک‌مگاوات برق در نیروگاه خورشیدی، به همان میزان و حدود 600هزار یورو است؛ اما راندمان تولید انرژی در این نوع نیروگاه‌‌‌ها حدود 22درصد است. اورعی ادامه می‌دهد: هزینه تولید هر مگاوات برق در نیروگاه‌‌‌های بادی حدود 800هزار یورو است (ایجاد هزار مگاوات نیروگاه بادی حدود 800میلیون دلار سرمایه نیاز دارد). اما نکته‌‌‌ای که در این مجال قابل تامل است، میزان راندمان در این نوع نیروگاه‌‌‌هاست. راندمان در نیروگاه‌‌‌های بادی حدود 45 تا 50درصد است. این استاد دانشگاه، سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌‌‌های تجدیدپذیر در کشور را امری معقول می‌‌‌بیند و بیان می‌کند: برای تولید برق در نیروگاه‌‌‌های حرارتی، نیاز به آب، گاز، گازوئیل یا مازوت داریم. اگر بخواهیم هر یک از این منابع و سوخت‌‌‌ها را خوراک نیروگاه‌‌‌های برقی کنیم، به مشکل برمی‌‌‌خوریم. بر کسی پوشیده نیست که کشور اکنون با بحران آبی مواجه است و به‌جز این، ما در زمستان با مشکل تامین گاز برای بسیاری از صنایع مواجهیم. دیگر آلترناتیوهای ما در این بخش، استفاده از گازوئیل و مازوت است. اما گازوئیل و مازوت هر دو بسیار آلایند‌‌‌ه هستند. یکی دیگر از مشکلات استفاده از گازوئیل، گران بودن این سوخت است. به همین دلایل مجبوریم به سمت سرمایه‌گذاری برای نیروگاه‌‌‌های تجدیدپذیر برویم.
مسکن‌‌‌های مقطعی وزارت نیرو
اظهارنظرهای نهادهای رسمی و نیمه‌رسمی مربوطه در همین حوزه، نشان می‌دهد که میزان کسری برق در سال پیش، بین 8 تا 12هزار مگاوات بوده؛ اما این میزان در سال‌جاری به 17هزارمگاوات رسیده است.
در سال گذشته، پیک مصرف برق در محدوده بین 59 تا 62هزار مگاوات تعیین شده بود و اعلام خاموشی‌‌‌ها نیز از زمانی که میزان مصرف برق به 59هزار مگاوات رسید، رخ داد. در سال‌جاری مقامات رسمی، پیک مصرفی را رقم بالاتری دانستند و هشدارهای مصرف بهینه برق در محدوده بین 67 تا 69هزار مگاوات برق تعریف شد. در واقع، می‌‌‌توان ادعا کرد، با وجود اقدامات موثری که وزارت نیرو برای کاهش تقاضا در مصرف برق انجام داده، سیاستگذار به‌جای افزایش ظرفیت بیشتر، از سیاست‌‌‌های انقباضی منتهی به کاهش تقاضا استفاده کرده است. کاهش تقاضای برق، راه‌‌‌حل و مسکنی مقطعی برای صنعت برق است و سیاستگذار باید همچنان که سعی در مدیریت مصرف دارد، اقداماتی برای افزایش اقبال بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در صنعت برق و رشد تولید برق انجام دهد.
بخش خصوصی بارها و به طرق مختلف بیان کرده که سیاست‌‌‌های نادرست اقتصاد برق و تسویه‌نشدن بدهی‌‌‌های معوقه دولت، باعث افت سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در صنعت برق و افزایش فاصله میان تولید و تقاضا در این صنعت شده است.
اقدامات وزارت نیرو برای مهار خاموشی‌‌‌ها
ادعای وزارت نیرو این است که با یک رشته اقدامات توانسته است از بحران خاموشی‌‌‌های فراگیر تابستانی عبور کند. این اقدامات به شرح زیر بوده است:
ایجاد ظرفیت جدید تولید برق: وزارت نیرو در دولت سیزدهم قصد داشت حداقل 6هزار مگاوات ظرفیت برای تابستان سال‌جاری تولید و وارد مدار کند که از این رقم 4250مگاوات از طریق نیروگاه‌‌‌های حرارتی، 500مگاوات از طریق انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر و 1100مگاوات از طریق ارتقای نیروگاه‌‌‌های فعلی بوده است. همچنین به دنبال پیگیری و رایزنی‌‌‌های صورت‌گرفته امسال نسبت به سال گذشته ظرفیت واردات برق نیز از کشورهای ارمنستان، جمهوری‌آذربایجان و ترکمنستان تا 200مگاوات نسبت به گذشته افزایش یافت. مجموعه این اقدامات، بیش از 6هزار مگاوات نسبت به سال گذشته به ظرفیت تولید و عرضه برق کشور اضافه کرد.
تعمیرات نیروگاه‌‌‌ها: تا اردیبهشت‌‌‌ماه 1401 تعمیرات نیروگاهی کشور به بیش از 95درصد رسید، به همین دلیل نیروگاه‌‌‌های حرارتی کشور با حداکثر توان آماده تولید برق در تابستان امسال شدند.
مدیریت ذخایر آبی نیروگاه‌‌‌های برق‌آبی: با توجه به تعمیرات حداکثری نیروگاه‌‌‌های حرارتی در زمستان 1400 و افزایش ظرفیت تولید این نیروگاه‌‌‌ها در اردیبهشت و نیمه اول خردادماه سال‌جاری، امکان حفظ ذخایر آبی پشت سدها برای به‌‌‌کارگیری نیروگاه‌‌‌های برق‌آبی در ایام اوج بار مصرف فراهم شد.
اصلاح تعرفه‌‌‌ها: وزارت نیرو برای اینکه بتواند در حوزه مصرف بخش خانگی مدیریت مطلوب‌‌‌تری را اعمال کند، مستند به قانون هدفمند کردن یارانه‌‌‌ها و اجرای حکم مندرج در بند «ی» تبصره «8» قانون بودجه سال 1400 کل کشور، نحوه محاسبه تعرفه برق مصرفی مشترکان را تغییر داد.
نصب کنتورهای هوشمند: در یک سال گذشته، تلاش شد که با نصب کنتورهای هوشمند برای مشترکان پرمصرف، میزان مصرف برق آنها به صورت دقیق و آنلاین رصد شود.
مدیریت برق در بخش‌‌‌های صنعت، کشاورزی و اداری: وزارت نیرو در سال‌جاری برنامه نسبتا جامع و کاملی را از مدت‌‌‌ها قبل به تایید هیات دولت رساند و با اطلاع‌‌‌رسانی قبلی وارد فاز اجرایی کرد.
فرهنگ‌سازی و اطلاع‌‌‌رسانی: وزارت نیرو تلاش می‌کند از طریق ابزارهای اطلاع‌‌‌رسانی و تبلیغاتی مختلف و متنوع، اعم از فضای مجازی و رسانه‌‌‌های رسمی نسبت به آگاهی‌بخشی در جامعه درباره اهمیت و ارزش انرژی برق اقدام کند. مجموعه این اقدامات نقش پررنگی در کاهش میزان مصرف برق به‌خصوص در بخش خانگی داشت و در نتیجه به حفظ پایداری شبکه برق سراسری کمک کرد.