بازار کود و سم زیر تیغ دلالان

اما به گفته کارشناسان این حوزه طی یک‌‌سال گذشته در حوزه کودهای کشاورزی به بهانه وارداتی یا وابسته بودن مواد اولیه به نرخ دلار، نوسانات قیمتی بالایی داشته‌‌ایم که همین امر موجب کاهش استفاده از کودهای کشاورزی در باغات و مزارع شده است. کارشناسان می‌گویند این کاهش استفاده از کود قطعا در کاهش بهره‌‌وری‌‌ها موثر خواهد بود و کشور را دچار مشکلات خواهد کرد. با وجود این به نظر می‌‌رسد در حوزه سموم کشاورزی نوسان قیمت‌‌ها به‌شدت نوسان قیمتی کودها نبوده اما رصد بازار به خوبی نشان می‌دهد در حال حاضر استقبال از سموم به علت افزایش قیمت‌ها کاهش چشمگیری داشته است. به باور این کارشناسان اگر سموم در دسترس کشاورز قرار نگیرد بین 30 تا 35 درصد آفت می‌تواند محصول را از بین ببرد.

در این بین واردات بی‌‌رویه سموم بی‌‌کیفیت کشاورزی، عرضه کودهای تقلبی داخلی یا تولید داخل با مشخصات شرکت‌‌های اروپایی و عرضه بذر فاقد کیفیت، به‌همراه مصرف بی‌رویه و ناآگاهانه این نهاده‌های کشاورزی، زمینه هدر‌‌روی منابع این بخش، سودجویی برخی افراد و از همه مهم‌تر به خطر افتادن سلامت مردم را فراهم کرده است. با افزودن عامل خشکسالی به عوامل فوق، باید نگران بازدهی اقتصادی و حجم تولید محصولات کشاورزی در کشور در سال‌های آینده بود که به‌طور بالقوه تهدید امنیت ملی برای کشورها قلمداد می‌شود. باوجود تمام مواردی که در بالا گفته شد و عنایت به نبود قانون جامع و فراگیر در نظارت بر توزیع و مصرف نهاده‌های کشاورزی باکیفیت، شرکت ملی شیمی کشاورز سعی کرده با عرضه برندهای باکیفیت، کشاورزان را به مصرف آگاهانه نهاده‌ها ترغیب  کند و گامی در پیشبرد کشاورزی کشور و درنهایت حفظ و ارتقای امنیت غذایی و سلامت بین‌نسلی جامعه بردارد. متن زیر ماحصل گفت‌وگوی ما با محسن عسگری مدیر عامل شرکت ملی شیمی کشاورز است.

کشور در تولید کود و سم چه وضعیت و جایگاهی دارد؟ و میزان ایجاد اشتغال در این صنعت چگونه است؟

مصرف آفت‌‌کش‌‌های شیمیایی در کشاورزی در کشور ما سالانه حدود 30 تا 35 هزار تن است که بسته به وضعیت آب و هوایی و بارش‌‌های سالانه و نوع کشت محصولات کشاورزی در هر سال، بین این دو دامنه نوسان دارد، هم‌اکنون 80 درصد آفت‌‌کش‌‌های مورداستفاده در داخل کشور تولید و ما‌بقی آن از طریق واردات تامین می‌شود. مصرف سالانه کود در کشور حدود 5/ 2 میلیون تن است؛ که 2 میلیون تن آن از کودهای پایه تامین‌‌شده توسط بخش دولتی هستند و الباقی آن شامل کودهای ترکیبی ماکرو و ریزمغذی‌‌ها و کودهای ارگانیک، توسط بخش خصوصی تامین می‌شود. در حال حاضر حدود 85 درصد از کود مصرفی کشور نیز توسط تولیدکنندگان داخلی تامین می‌شود.

برخی معتقد هستند بی‌‌توجهی به مصرف سموم، تولید محصولات کشاورزی را دچار مشکل می‌کند، نگاه شما به این موضوع چیست؟ و اگر نگرانی در این خصوص وجود ندارد چرا سال گذشته مساله بازگشت محصولات کشاورزی به کشور سروصداهای زیادی در داخل و کشورهای مقصد به پا کرد؟

اگر منظور از بی‌‌توجهی به مصرف سموم یعنی بی‌‌توجهی به زمان مناسب سم‌‌پاشی و نیز دوره کارنس (حداقل فاصله بین آخرین سم‌‌پاشی تا برداشت محصول) است متاسفانه بعضا دیده می‌شود که سم‌‌پاشی در زمان مناسبی صورت نگرفته و سم پس از خسارت آفت به محصول استفاده‌‌ شده است. مسلما در این هنگام نمی‌توان از سم انتظار اثربخشی داشت و کشاورز به‌‌اشتباه فکر می‌کند که سم از کیفیت لازم برخوردار نبوده است. رعایت دوره کارنس نیز که به ازای هر سم و هر محصول کشاورزی مشخص است، جزو اصول حرفه‌‌‌‌ای و تعهدات عملی کشاورزان است که در صورت عدم رعایت، با مشکل باقی‌مانده سموم در محصول روبه‌رو می‌‌شویم. این بخشی از همان مشکلی است که خود را به شکل عودت محصولات صادراتی نشان داد. درباره صادرات محصولات کشاورزی باید دقت داشت اطلاعات صادرکننده درباره مقررات کشور مقصد نیز باید به‌‌روز باشد. کشورها به دلایل مختلف در دوره‌های زمانی، مصرف یکسری از آفت‌‌کش‌‌ها را ممنوع می‌کنند که بی‌‌اطلاعی از آنها منجر به منع ورود محصول به آن کشور خواهد شد. این امر در کشور خود ما نیز رایج است و سازمان حفظ نباتات سالانه نسبت به اعلام ممنوعیت واردات و مصرف یکسری از آفت‌‌کش‌‌ها اقدام می‌‌کند.

برخی از کشورها مانند روسیه، مقررات سخت‌‌گیرانه‌‌تری درباره ورود محصولات غذایی به کشور خود اعمال می‌کنند و انتظار دارند به ازای هر محموله وارداتی، بتوانند تمامی نهاده‌های مصرف‌‌شده برای تولید آن محصول را تا سطح مزرعه یا باغ رصد کنند. سازمان حفظ نباتات برای حل این مساله نسبت به راه‌‌اندازی سامانه ملی اقدام کرده است.

البته کشاورزان گلایه‌های بسیاری از کیفیت سموم و کودهای کشاورزی دارند، به نظر شما این مساله درست است؟

آنچه مسلم است و نتایج بیش از 30 پروژه تحقیقاتی انجام‌‌شده در شرکت ملی شیمی کشاورز برای ارزیابی کارآیی محصولات تولیدی داخل کشور نشان داده است، حدود 80 درصد از بازار آفت‌‌کش‌‌های تولیدی در اختیار شرکت‌‌هایی است که بالاترین کیفیت و کارآیی را در مقایسه با رقبای چینی و حتی همتراز رقبای اروپایی دارا هستند.

اما گلایه کشاورزان از دو جهت قابل‌‌بحث است: یکی مقاومت در برابر آفت‌‌کش که در تعدادی از آفات و بیماری‌ها یا مناطق خاص کشور رخ‌‌ داده است. در واقع به دلیل رعایت نکردن اصل «تناوب مصرف سموم» توسط کشاورزان، بعد از گذشت چند سال شاهد پدیده مقاومت بودیم که دیگر سم اثر سابق را نداشته و کشاورز به دلیل عدم آگاهی، آن را به عنوان عدم کیفیت تلقی می‌کند. برای نمونه، مقاومت در برابر بیماری‌های بذر‌زاد، یکی از عواملی است که منجر به محدودیت استفاده از سموم تک مولکولی برای ضدعفونی کردن بذر در برخی استان‌ها توسط سازمان حفظ نباتات در سال جاری شده است.

عامل دیگر اینکه متاسفانه با افزایش نرخ دلار و بالارفتن قیمت نهاده‌ها، شاهد روی آوردن گروهی از کشاورزان به سموم باکیفیت پایین‌‌تر و رشد واردات این‌گونه سموم به کشور بوده‌‌ایم که بعد از مصرف نارضایتی به همراه داشته است.

مساله‌‌ دیگر این است که تاثیر یک سم بر گیاه (فقدان اثربخشی یا سوء اثر آن) به سرعت توسط کشاورز قابل‌‌مشاهده است ولی کم یا بی‌‌اثر بودن یک کود، خود را در بلندمدت نشان می‌دهد. بنابراین امکان بازخورد سریع درباره سموم توسط کشاورزان، نوعی کنترل و نظارت توسط مصرف‌‌کننده را به وجود آورده و درعین‌‌حال، امکان عرضه کودهای باکیفیت متوسط و حتی پایین در بازار وجود دارد که متاسفانه کشاورز با تاخیر متوجه آن خواهد شد.

برخی افراد عنوان می‌کنند که اگر واردات کود انجام نشود، امنیت غذایی به خطر می‌‌افتد، درحالی که طبق آمار گمرک کمتر از 2 تا 3 درصد کود مصرفی طی 4 تا 5 سال اخیر واردشده است. در حال حاضر چند درصد کود مصرفی وارداتی است؟ و فکر می‌کنید چه کسانی پشت این صحنه‌‌سازی‌‌ها هستند؟

همچنان که ذکر شد طبق برآورد ما، حدود 85 درصد از کود مصرفی کشور در داخل تولید و الباقی آن وارد می‌شود.

نقش کود در کشاورزی مشابه نقش آفت‌‌کش‌‌ها نیست. در صورت عدم استفاده از آفت‌‌کش‌‌ها، حدود یک‌‌سوم محصولات کشاورزی از بین خواهند رفت. بنابراین آفت‌‌کش‌‌ها مشخصا در تامین امنیت غذایی کشور نقش مستقیم دارند. ولی نقش کود را عمدتا می‌توان در افزایش راندمان تولید محصولات کشاورزی دسته‌بندی کرد. مسلما با توجه به تکثر شرکت‌‌های تولیدکننده کود در کشور و توزیع‌‌شدگی بالای بازار بین این شرکت‌‌ها، امکان تامین کود (و سم) بسیار بیش از نیاز کشور در داخل وجود دارد و ازاین‌‌جهت امنیت غذایی در مخاطره نخواهد بود.

علاوه بر این، از بین عناصر اصلی موردنیاز گیاه (موسوم به عناصر ماکرو)، ازت به‌‌وفور در داخل کشور وجود دارد و ایران یکی از صادرکنندگان عمده آن به دیگر کشورها محسوب می‌شود. پتاسیم به عنوان دومین عنصر کلیدی به‌‌قدر کافی در کشور در دسترس است و فقط درباره فسفر، ذخایر معدنی کشور ایران از غنای کافی برخوردار نیست. صرفا گروهی از کودها نظیر جلبک دریایی یا گروه اسیدهای آمینه یا کربن‌‌های آلی در داخل کشور به‌‌قدر کافی در دسترس نیستند و عمدتا از طریق واردات تامین می‌شوند.

بنابراین صرفا بخشی از کودها به دلایلی مانند ویژگی‌‌های معادن و خاک‌‌های ایران یا فناوری‌‌های موردنیاز در تولید آنها، وابسته به واردات هستند.

شما به عنوان کارشناس، مصرف کود شیمیایی را برای کشاورزان توصیه می‌کنید یا ارگانیک؟ تفاوت کمی و کیفی این دو در چه مواردی است؟

کلا طرح سوال به این شکل صحیح نیست. چراکه این دو، جایگزین یکدیگر نیستند. برای مثال هیومیک اسید به عنوان یک کود ارگانیک جایگزین کودهای شیمیایی نیست بلکه باعث بهبود جذب عناصر و کودهای شیمیایی توسط گیاه می‌شود. مصرف کودهای دامی نیز با وجود مفید بودن، به دلیل پایین بودن درصد عناصر غذایی آن نمی‌تواند نیاز غذایی گیاه به عناصر ماکرو و میکرو را به‌طور کامل تامین کند؛ بنابراین مصرف کودهای شیمیایی اجتناب‌‌ناپذیر بوده و کاربرد توأم کودهای شیمیایی و ارگانیک بهترین گزینه برای تغذیه گیاه است. به‌طور مشخص تفاوت این دو نوع کود عبارت است از اینکه: میزان عناصر غذایی موجود در کودهای ارگانیک نسبت به کودهای شیمیایی کمتر است. از سوی دیگر، کودهای ارگانیک بیشتر از نقش تغذیه‌‌ای برای خود گیاه، در اصلاح خاک نقش دارند.

برخی از تولیدکنندگان معتقد هستند سلطه دلال‌‌ها در بازار کود شیمیایی باعث ایجاد دغدغه‌هایی برای تولیدکنندگان و مصرف‌‌کنندگان شده است در این خصوص ارزیابی شما چیست؟

همان‌طور که ذکر شد می‌توان تامین کود در کشور را در دو گروه کودهای پایه که توسط دولت تامین می‌شود و سایر کودها که توسط بخش خصوصی تامین می‌شود، دسته‌بندی کرد. تکثر و رقابت بالای شرکت‌‌های تولیدکننده خصوصی در این بازار، مانعی جدی برای شکل‌‌گیری واسطه‌‌گری از نوع دلالی در آن است. هرچند همه شرکت‌‌ها از یک سازمان توزیع و فروش شامل نمایندگان و توزیع‌‌کنندگان استانی و شهری بهره می‌‌برند که مشابه آن در دیگر بخش‌های اقتصادی نیز وجود دارد و شرکت تولیدکننده به دلیل محدودیت‌‌های ناشی از رقابت در بازار، بر عملکرد کل زنجیره نظارت دارد.

تنها در دو بخش از بازار امکان فعالیت دلالان به وجود می‌‌آید. یکی کودهای توزیع‌‌شده توسط دولت که در شرایط مشابه بازار آرد نانوایی‌‌ها، احتمال فروش در بازار آزاد توسط‌ گیرنده کود را دارند و دومی هم کودهای وارداتی که به دلیل عدم الزام به درج قیمت مصرف‌‌کننده و دشواری نظارت بر آن، امکان فروش با قیمت ناهمسان توسط فروشندگان را دارند.

دولت در مسیر تولید این بخش، چه حمایت‌‌هایی داشته است؟

مهم‌ترین اقدامی که دولت می‌تواند در مسیر داخلی‌سازی نهاده‌های کشاورزی به‌‌خصوص آفت‌‌کش‌‌ها انجام دهد، تسهیل سرمایه‌‌گذاری و شکل‌‌دهی به زنجیره صنایع پایین‌‌دستی پتروشیمی است که در این صورت، امکان سنتز ماده موثره سموم در داخل کشور با قیمت رقابتی به وجود می‌‌آید. اقدام مهم دیگر دولت می‌تواند بزرگ کردن اندازه بازار و تقاضا برای تولیدات داخلی باشد که در روزهای اخیر از طریق آزادسازی صادرات سموم توسط وزارت جهاد کشاورزی، نخستین گام عملیاتی آن برداشته شد.

برای کنترل قیمت و کیفیت سموم و کودهای کشاورزی چه پیشنهادی دارید؟

در کنترل قیمت نهاده‌های کشاورزی، کاهش تعرفه‌های گمرکی جهت واردات مواد اولیه منجر به کاهش بهای تمام‌‌شده تولید خواهد شد. همچنین آزادسازی صادرات نهاده‌های کشاورزی منجر به افزایش تولید داخل و نزدیک شدن به ظرفیت اسمی و عبور از نقطه سربه‌سر در ظرفیت تولید شرکت‌‌ها و درنتیجه کنترل قیمت فروش محصول نهایی خواهد شد. در مدیریت کیفیت کودها، توجه به نقش اقلیم شامل شرایط آب و هوایی و خاک در مناطق مختلف کشور و ویژه‌سازی کودها برای نیاز خاص مناطق مختلف کشور، عاملی کلیدی است.

در مدیریت کیفیت سموم، در حال حاضر نیاز اصلی کشور تمرکز بر کارآیی نهایی سموم است که از طریق پایش مستمر مقاومت آفات توسط ادارات جهاد کشاورزی استان‌ها و مدیریت سرعت مقاوم شدن آفات به سموم از طریق مصرف اصولی آفت‌‌کش‌‌ها قابل حصول است.

شرکت ملی شیمی کشاورز (سهامی عام) یکی از قدیمی‌‌ترین شرکت‌‌های تولیدکننده آفت‌‌کش‌‌های نباتی در کشور است که در سال 1365 با سرمایه‌‌گذاری دولتی و با ماموریت تامین کل نیاز کشور به آفت‌‌کش‌‌های کشاورزی تاسیس‌‌شده است. طراحی و ساخت این شرکت توسط شرکت بایر آلمان که معتبرترین شرکت محصولات شیمیایی در دنیا است انجام‌‌ شده و بطری‌‌های آلومینیومی مورداستفاده شرکت برای بسته‌‌بندی سموم که انحصارا در ایران توسط این شرکت تولید می‌شود، یادآور خاطرات و نوستالژی برای اکثر کشاورزان کشور است. شرکت ملی شیمی کشاورز به‌‌منظور بهره‌‌وری بیشتر در سال 1395 به بخش خصوصی واگذارشده و از آن تاریخ تا به امروز شاهد رشد مستمر شرکت در تمامی ابعاد ازجمله رشد اشتغال به میزان بیش از 250درصد بوده است. در حال حاضر این شرکت علاوه بر عرضه سبد کامل محصولات باکیفیت سموم کشاورزی، مجموعه متنوعی از انواع کودهای شیمیایی را نیز عرضه کرده است. همچنین ضمن ورود به بازارهای صادراتی، شرکت ملی شیمی کشاورز با سرمایه‌‌گذاری در صنعت محیط‌‌زیست و با احداث مجتمع مدیریت پسماندهای صنعتی و ویژه در منطقه ویژه اقتصادی-انرژی پارس، نخستین شرکت دارای مجوز ارزیابی زیست‌‌محیطی در مدیریت و دفن پسماندهای صنعتی در کشور است. این شرکت با رشد فروش بیش از 50 برابری نسبت به زمان واگذاری به بخش خصوصی و رشد مستمر سوددهی، موفق به دریافت پذیرش برای عرضه سهام خود در بازار فرا‌بورس شده و امیدواریم به‌زودی امکان مشارکت عموم سرمایه‌‌گذاران در یکی از قدیمی‌‌ترین، باکیفیت‌‌ترین و بزرگ‌ترین شرکت‌‌های داخلی تولیدکننده نهاده‌های کشاورزی فراهم شود.