شهاب حسینی چگونه با فیلم عاشورایی در سینمای ایران محبوب شد؟

سرویس فرهنگ و هنر مشرق - این موضوع در قالب بسته‌های رسانه‌ای هر ساله در ایام محرم و صفر در حوزه فرهنگ و هنر و علی الخصوص سینما مطرح می‌شود که چرا آثار تولید شده در سینمای ایران  با مضامین عاشورایی به تعداد انگشتان دست اثر نمی‌رسد و سیستم تولید و توزیع آثار نمایشی در سینما یا سیما مجبور است که آثار قدیمی را با شگردهای متنوعی ارائه دهد.

ذات سینمای ایران به دلایل ساختاری و ریل‌گذاری بنیادین با سینمای عاشورایی نسبتی ندارد و تولیداتی که از انگشتان دست فراتر نمی‌رود حاصل کارگروه‌های موقت مولفان و مدیران است.

سینمای ایران با سیطره مدیریت گروه «بهشتی و انوار و رفقا» در دهه شصت با سیاست‌گذاری‌هایی خاص، برای توسعه سینمای دینی تنها فرمول مطلوب مدنظرشان، ارائه معنویتی شبه اسلامی  بر اساس فرم و ساختار سینمای شوروی وآثار سینماگرانی همچون سرگئی پاراجانف، آندرس تارکوفسکی، سرگئی باندارچوک، ژیگا ورتوف والکساندر سوکوروف و ... بود و تولید قصص تاریخی- اسلامی با سیاست‌گذاری آن دوران  «بهشتی و انوار و رفقا» کاملا در تعارض بود.  فیلم سینمایی سفیر (فریبرز صالح) قبل از به قدرت رسیدن حلقه مدیریتی انوار و بهشتی و روز واقعه(شهرام اسدی) پس از مدیریت این دو در سینمای ایران تولید شد.

"سید ضیاالدین نزدیک از 1367 تا 1397 نزدیک به سی سال‌ به مسئولان فرهنگی دولت‌های مختلف و مدیران کلان سیما با همه توان خواهش می‌کرد اجازه دهند درباره حضرت زینب (س) اثری ساخته شود که متاسفانه هیچ وقت اجازه چنین کاری رو پیدا نکرد.در گزارش‌های پیشین مشرق با مضمون سینمای عاشورایی(اینجا و اینجا)  دو استناد خاص کاملا قابل بررسی ذکر شده است. مدیریت سینمای دهه شصت فیلم سفیر را برای مدتی توقیف می‌کند و به فریبرز صالح اجازه تولید اثری درباره مختار را نمی‌دهد و کاراکتر مختار را برای ساخت اثری سینمایی مسئله‌دار توصیف می‌کند.

بر اساس گفت‌وگوهای مکرر سید ضیاالدین دری مانع تلاش‌های او برای ساخت اثری سینمایی در مورد حضرت زینب (س) می‌شود. کارگردانی که نزدیک از 1367 تا 1397 نزدیک به سی سال‌ به مسئولان فرهنگی دولت‌های مختلف و مدیران کلان سیما با همه توان خواهش می‌کند اجازه دهند درباره حضرت زینب (س) اثری ساخته شود که متاسفانه هیچ وقت اجازه چنین کاری رو پیدا نکرد.

بیشتر بخوانید:

شادوران: آقایان بهشتی و انوار فیلم‌ها را آتش زدند

 سمبل نگرش که منتج از جریان سینمای دهه شصت در ایران باب شد به ساخت آثار شبه معنوی نظیر «نار و نی» (سعید ابراهیمی‌فر) و آن سوی مه( منوچهر عسگری نسب) منجر شد. سینمای ایران در دوران پسا خاتمی (وزیر ارشاد دهه شصت) با کمی تغییر در دیدگاه در دهه هفتاد و هشتاد با همان سبک و سیاق دوران «بهشتی، انوار و رفقا» اداره  ‌شد و زیر ساخت آثار اجتماعی با تاثیر پذیری از معنویت شیعی-عاشورایی فاصله داشت. این رویکرد معنویت شبیه سینمای روسیه حتی در دهه هشتاد تبدیل به گفتمان سینمای معناگرا می‌شود و همین گفتمان موجب انقطاع جریان سینمایی می‌شود که نمی‌تواند تاثیر عاشورایی را بر متن زندگی امروز تصویرگری کند.

با این تفاسیر مطالبه‌گری لحاظ شدن مفاهیم شیعی و علی الخصوص عاشورایی در بدنه سینمای اجتماعی هیچ رهاوردی نخواهد داشت چون در چهل سال گذشته با نگرش مدیران «ابن‌وقت‌» سینمایی برخورد خواهد کرد.

بیشتر بخوانید:

نوید دری:مدیران فرهنگی دهه شصت نگاه ضداستعماری دری را طرد و تحریم کردند

ریل گذاری «بهشتی و انوار و رفقا» زمینه هر خروجی عامه‌پسندانه‌ تاثیرگذاری با تاسی از مفاهیم شیعی علی‌الخصوص تجلی سینمای عاشورایی در سبک زندگی زیستی امروزی را با انگ فیلمفارسی مواجه خواهد کرد.

در حوزه سینمای اجتماعی آثاری که سبک زندگی شیعی و عاشورایی در آن لحاظ شده باشد مثل آثاری که به متن وقایع عاشورایی و زندگی معصومین (ع) می‌پردازد بسیار محدود است. اگر فیلمسازی در سینمای ایران اقدام به ساخت چنین آثاری کند طبعات نامحسوس محدودیت و یا حذف را باید بپذیرد. دلیل این فشار و حذف به شیوه ریل‌گذاری بنیانگذاران سینما بازمی‌گردد. 

مستقل  از سبک تولید در سینمای ایران گاهی نهادهایی که تصمیم‌سازی در آنان از الگوی رسمی سازمان سینمایی تبعیت نمی‌کند موفق به ساخت آثاری می‌شوند که با رویه معمول سینمای ایران بسیار متفاوت است. یکی از آثار سینمای اجتماعی که به جزئیات سبک زندگی عاشورایی می‌پردازد فیلم دلشکسته علی روئین‌تن است.

روایت فیلم درباه «نفس خجسته» دختری دانشجو از قشر مرفه و تحصیل‌کرده که بر اساس تربیت خانوادگی‌اش در خانواده‌ای کاملا آزاد زیسته و با انتخاب یکی از استاتید مجبور به نگارش پژوهشی مشترک در مورد ترسیم جامعه آرمانی با امیرعلی دوران می‌شود. «دوران» فرزند شهیدی است که در خانواده‌ای مذهبی و امروزی رشد یافته است. در طول تحقیقات برای نگارش این پژوهش این دو به یکدیگر علاقه‌مند می‌شود.

کشمکش بر سرعقاید و سبک زندگی جزئیات دقیقی را از گرایشات این دو وجه متضاد فیلم را به نمایش می‌گذارد. خواستگاری امیرعلی از نفس به دلیل گرایشات پدرش ناموفق است و تحقیر شدن امیرعلی توسط پدر نفس مانع بزرگی برای این ازدواج است.

اما «دوران» در این مدت آشنایی کوتاه تاثیر شگرفی بر نفس می‌گذارد و و نمی‌تواند از مرد مطلوب آرمانی‌اش چشم‌پوشی کند. نفس به دلیل علاقه‌مندی‌اش به امیرعلی چادر بر سر می‌گذارد و در مراسم عزاداری امام حسین (ع) شرکت می‌کند و پدرنفس در نهایت تسلیم پایمردی و اصالت امیر علی می‌شود و در مراسم عزاداری اباعبدالله رضایت خود را برای این وصلت اعلام می‌کند.

درباره فیلم و مضامین اجتماعی منتج از تربیت عاشورایی امیرعلی‌دوران در این فیلم و شکل‌گیری پیوندهای اجتماعی میان عقاید مختلف و ضرورت احترام برای تکثرگرایی در جامعه نقدهای فراوانی نوشته شد اما این تمجیدها در زمان اکران عمومی فیلم نصیب آن نشد.

فیلم از ابتدای ساخت تا نمایش عمومی اثر پرحاشیه‌ای بود. تصمیم برای لغو ادامه ساخت فیلم به دلیل تغییرات مدیریتی اثر بسیار منفی در روند تولید آن برجای گذاشت. معمولا پروژه‌های سینمایی که میان مردم توفیقی پیدا می‌کنند به چنین سرنوشتی دچار می‌شوند.

علت لغو تصمیم برای لغو پروژه این بود تا این فیلم در رزومه مدیر فرهنگی بعدی موسسه تولید کننده جای گیرد اما عوامل سازنده به دلیل انعقاد با عوامل نمی‌توانستند این کار را متوقف کنند. این جدل‌های مرسوم درون سازمانی در موسسات فرهنگی یک رویه کاملا معمولی است اما همین جدل‌ها منجر شد که «دلشکسته» حین اکران عمومی در مقایسه با دو فیلم رقیبش یعنی چهارچنگولی (سعید سهیلی) و دلداده( قدرت الله صلح میرزایی) که بیشتر سالن‌ها را برای نمایش در اختیار داشتند تنها در 8 سالن نمایش داده شود.  

چرا دلشکسته به پرفروشترین فیلم شبکه نمایش خانگی تبدیل شد؟

همزمان با اکران فیلم برخی رسانه‌های نزدیک به یکی از مدیران فرهنگی مخالف ساخت این فیلم نوشتند که این فیلم توهین علنی به خانواده شهدا محسوب می‌شود و وزارت ارشاد به تبع این تحلیل از پخش تیزر تلویزیونی فیلم جلوگیری کرد و کارگردان و نویسنده فیلم با حواشی عجیبی دچار شد.

علی روئین‌تن نویسنده و کارگردان فیلن همزمان با اکران فیلم در آبان 1387 در گفت‌وگویی در مورد متن و حاشیه فیلم گفت: من برای «دل‌شکسته» بنا را بر برداشت ادبی گذاشتم و در حقیقت، فیلم، برداشت من از «لیلی ومجنون» در جامعه معاصر است. این یعنی سربه وادی امام حسین(ع) و به یک لایتناهی گذاشتن و برداشت من همینی است که درفیلم می‌بینید.

او در مورد حواشی اشاره کرد: ما هشت سینما داریم، تبلیغ نداریم، تیزرهای فیلم ممنوع شده و... با این اوضاع من چطور می‌توانم راجع به فیلم تبلیغ کنم گرچه همه بچه‌ها از بس که در این قضیه اذیت شده‌اند، سکوت کرده‌اند. وی درمورد ممنوع شدن تیزر فیلم گفت: من تا آخرعمرم وامدار خانواده شهدا هستم اما برخی‌ها معتقدند می‌گویند فیلم اهانت به خانواده بسیجیان و شهدا است... مگر شوخی است که من جرأت کنم و بخواهم به آدم‌هایی که گوشت و پوست و زندگی‌شان را گذاشتند و برای دفاع از آرمان‌های‌شان به جبهه رفتند، اهانت کنم برعکس معتقدم که «دل‌شکسته» یک اظهار ارادت کامل به خانواده شهدا است.

فیلم اکران بسیار مهجوری داشت تا اینکه فروردین 1389 این اثر وارد شبکه نمایش خانگی شد شد و در بیست دوره در شبکه نمایش خانگی عرضه شد و بیش از 10 میلیون نسخه لوح فیزیکی آن در شبکه نمایش خانگی فروخت و بعدها به الگوی داستانی خاصی در تولیدات نمایشی فارسی تبدیل شد و سریال پدر با برداشتی آزاد از این اثر سینمایی ساخته شد.

 کارگردان این فیلم درباره موفقیت نمایش این اثر ادامه داد: «دلشکسته» به دلیل شرایط نامناسب اکران دیده نشد اما خوشبختانه عرضه آن در شبکه نمایش خانگی با استقبال گسترده مخاطب ایرانی رو به رو شده است. حتی ایرانیان مقیم خارج از کشور به ویژه ایرانیان ساکن آمریکا فیلم را دیده‌اند و این موفقیتی ویژه برای یک فیلم سینمایی است.

شهاب حسینی کارنامه سینمای بسیار متنوعی از خود به جای گذاشته و یکی از سه بازیگر محبوب پس از انقلاب است. اما این بازیگر محبوبیت خود را به صورت خاص وامدار این اثر سینمایی است.

«شهاب حسینی»، بازیگر فیلم سینمایی «دلشکسته»، در گفت‌وگو درباره این فیلم می‌گوید: درباره نحوه پیشنهاد این کار به من باید بگویم، فیلمنامه «دلشکسته» با یک فرمت خیلی خاص و زیبا به روی کاغذ کاهی برای من ارسال شد که حس خوبی به من بابت این نوع ارائه پیشنهاد دست داد، البته این احساسی که به من دست داده بود در بین دیگر عوامل نیز از جمله خسرو شکیبایی، عبدالله اسکندری، محسن شاه‌ابراهیمی، محمود پاک‌نیت، رضا رویگری و... به وجود آمده بود. پس از خواندن متن با اینکه برخی از قسمت‌ها را گل‌درشت احساس کردم، ولی دیدم که فیلم به دنبال ایجاد گفت‌وگو و تبادل نظر در بین آدم‌هاست.

این بازیگر در  ادامه می‌افزاید: خداوند در قرآن می‌فرماید «بشارت بده کسانی را که اقوال مختلفی را می‌شنوند و بهترین آن را انتخاب می‌کنند» پیام این فیلم نیز همین امر بود و من به روئین‌تن از بابت پرداختن به چنین مفهومی تبریک می‌گویم.

بیشتر بخوانید:

دیالوگی که خسرو شکیبایی برای احترام به امام حسین(ع) نگفت+فیلم

برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مرد بیست‌وهفتمین جشنواره فیلم فجر اظهار کرد: این مطلب را صمیمانه می‌گویم، من در بین نقش‌هایی که تا به حال ایفا کرده‌ام سه رل وجود دارد که برای من دوست‌داشتنی است و یکی از آنها مسلماً امیرعلی دوران (شخصیت فیلم دلشکسته) است، بنابراین خارج از مسائل شخصی می‌گویم در این کار بین من و کارگردان تعامل وجود داشت.

بازیگر فیلم «درباره الی» درباره نحوه گرفتن سکانس‌های مربوط به عزادرای گفت: نام امام حسین(ع) تنها محدود به ایام محرم نیست، بنابراین برای گرفتن صحنه‌هایی که مربوط به عاشورا بود باید یک حس و حال واقعی کار را در بر می‌گرفت که با بازی کردن میسر نبود، بلکه واقعیت در آن صحنه همان چیزی بود که شما در فیلم دیدید.

وی متذکر شد: دیالوگی از این فیلم که هیچگاه فراموشم نمی‌شود، سکانسی بود که خسرو شکیبایی در شب شام غریبان با امیرعلی صحبت می‌کرد، دیالوگ این صحنه به نحوی بود که دل من با شنیدن آن لرزید. در حقیقت باید گفت تمام فیلم نیز تنها برای پیام همان جمله پایانی بود.

این بازیگر ادامه داد: البته افتخاری که در این فیلم مشمول حال ما شد این امر بود که در بخش پایانی ما پرچمی را که در بالای مرقد امام حسین(ع) برافراشته بود را در سکانس عزاداری داشتیم.

حسینی تصریح کرد: این کار برای من به دلیل مزین بودن به نام اباعبدالله(ع) جایگاهی ویژه دارد، اما هر فیلمی که نشان دهنده شکوه انسانی باشد، حداقل برای خودم نتایج مثبتی به همراه دارد.

بازیگر فیلم «واکنش پنجم» درباره حواشی ساخت فیلم می‌گوید: تصور ابتدایی من این بود که این اثر به واسطه بار معنوی که داستان دارد از مشکلاتی رایج در پشت صحنه فیلم‌های سینمایی، بری است، زیرا این کار متبرک به نام امام حسین(ع) بود، ولی آنچه که من دیدم مشکلات رایج در فیلم‌های سینمایی حتی به شکلی بیشتر نیز در این کار مشاهده می‌شد. این امر نیز به عقیده من به دلیل این بود که روح یکدلی و صمیمیت نتوانست به شکلی منسجم بر این کار حاکم شود. البته در به وجود آمدن چنین وضعیتی تنها کارگردان و یا تهیه‌کننده را نمی‌توان مقصر دانست، بلکه مجموعه عواملی وجود داشت که سبب به وجود آمدن چنین فضایی شد، اما آنچه مشخص است بی‌تجربگی را می‌توان مهترین ضعف برای این کار محسوب کرد.

اما یکی از نکات جالب درباره فیلم تمجید مسعود فراستی از این فیلم است.منتقد سابق برنامه هفت درباره این فیلم می‌گوید: «دل‌شکسته» همچون فیلم «مکس»، کمدی اجتماعی سرپا و تند و تیزی است که هم تحجر و هم تجددمأبی را نشانه می‌رود. «دل‌شکسته» پس از اکرانش جز دلشکستگی برای فیلمساز و سرشکستگی برای تهیه‌کننده‌اش و رضایت برای مخاطب عام اتفاقی‌اش، چیزی به بار نیاورده است.

وی با اشاره به حواشی فیلم می‌گوید: «دل‌شکسته» بر خلاف فیلم‌هایی چون دلداده، چارچنگولی، دعوت و خیل مشابه که مدت‌هاست به یمن بی‌سیاستی و بی‌برنامگی مسئولان سینمایی اکران‌ها را اشغال کرده‌اند، فیلم تهیه‌کننده نیست و به همین دلیل، تهیه‌کننده به جای ایستادن پشت فیلم و تبلیغ و اکران مناسب، مقابل فیلم ‌می‌ایستد و سعی در نابودی آن دارد.به تعداد سینماهای نمایش دهنده و نوع تبلیغات دقت کنید. اما چرا؟ فیلم،کمدی اجتماعی سرپا و تند و تیزی است (همچون فیلم مکس) که هم تحجر و هم تجددمأبی را نشانه می‌رود.

اما فیلم با همه نقاط ضعف و قوتش پس از سال‌های در چندین نوبت از سیما ملی پخش شد و پرونده حواشی فیلم به پایان رسید. روز پنج‌شنبه 20 مرداد 1401 این فیلم به عنوان اثری اجتماعی - عاشورایی در موزه سینما در فضای باز نمایش عمومی داده شد.