اتاق‌های بازرگانی به‌عنوان نهادی مهم در مجموعه بخش‌خصوصی در عمده کشورها نقشی قابل‌ملاحظه در اقتصاد دارند. در ایران تلاش برای ارائه توصیه‌‌‌‌‌‌‌های کارشناسی‌شده به دولت، انجام تحلیل‌‌‌‌‌‌‌های اقتصادی و انتشار آنها به‌منظور تاثیرگذاری بر دیدگاه تصمیم‌سازان، همکاری با تشکل‌های صنفی، جمعآوری آمار، ایجاد سازوکار برای حل‌اختلافات میان اعضا، تشکیل اتاق‌های مشترک با کشورهای دیگر و انتشار کتاب و مقاله به‌عنوان برخی از فعالیت‌های اتاق عنوان‌شده است.
اما بنابه عرف جهانی وظیفه اصلی یک اتاق بازرگانی دفاع صرف از منافع تجاری اعضا است و این کار را از طریق عضوگیری و تاسیس اتاق‌های بازرگانی در سراسر یک واحد جغرافیایی انجام می‌دهد. بخش‌خصوصی و به‌تبع آن اتاق‌های بازرگانی در ایران همواره از نقشی که برای آنها از سوی دولت در‌نظر گرفته می‌شود، ناراضی بوده‌اند، اما با همین ساختار نیز تمامی ظرفیت‌های اتاق‌های بازرگانی فعال نشده است. از جمله یکی از مهم‌ترین این ظرفیت‌ها، استفاده از شبکه‌ای مویرگی از اتاق‌های بازرگانی در استان‌ها است که چنانچه خواهیم دید باید در خدمت یکی از اساسی‌ترین کارکردهای اتاق باشد. جز موانعی که ساختار بوروکراتیک و قوانین ایران برای فعالیت‌های بخش‌خصوصی و به‌طور مشخص اتاق ایجاد می‌کند، مورد مذکور، یعنی فقدان جمعآوری اطلاعات دقیق از بازارهای اتاق‌های سراسر کشور، از جمله معضلاتی است که نمی‌توان آن را تنها به عوامل بیرونی نسبت داد. این کارکرد اتاق‌های سراسری در قیاس با دیگر وظایف مرسوم یک اتاق بازرگانی نظیر صدور کارت بازرگانی و حل دعاوی حقوقی تجارت دارای اهمیت بسیار زیادی است.
شاید این ادعا بیراه نباشد که بدبینی به بخش‌خصوصی و به‌ویژه تجار در ایران ذهنیتی فراگیر است و بخشی از محدودیت‌های اتاق در عملکرد شاید مربوط به این مساله باشد. این ذهنیت تا چه اندازه صحیح است؟ نگاهی به تاریخ و خدمات‌دهی اتاق‌های بازرگانی با استناد به نمونه‌های جهانی شاید برای روشن‌شدن این موضوع کفایت کند.
شکل‌گیری اتاق‌های بازرگانی
تعاریف دایره‌المعارفی و عمومی اتاق‌های بازرگانی به گونه‌ای است که احتمال سوءبرداشت از نقش این نهاد بخش‌خصوصی در آن وجود دارد. بر اساس این تعاریف اتاق بازرگانی، اجتماعی از تجار است که هدف آنها از گرد‌هم آمدن، دفاع از منافع تجاری خویش و تاثیرگذاری بر روند قوانین تجارت در یک منطقه جغرافیایی معین است. هرچند بر دفاع از منافع خود و همتایان خود ایرادی وارد نیست اما این تعریف حق‌مطلب را درباره این نهادها ادا نمی‌کند. گویی اتاق‌های بازرگانی را عده‌ای منفعت‌طلب تشکیل می‌دهند که با اعمال نفوذ، قوانین تجاری را به سمت منافع شخصی خویش می‌کشانند. باز به هر روی به این کارها ایرادی نمی‌توان گرفت؛ اما بدگمانی عمومی به تجار، به‌ویژه در ایران، خصوصا اگر با اعتراف صریح به هدف پیگیری صرف منافع تجاری اعضا همراه باشد، چنانچه در همه کشورها و از جمله اتاق ایران ذکر شده است به‌نظر گناهی نابخشودنی می‌رسد، حال آنکه کار اتاق‌های بازرگانی هرچند بر این هدف استوار است، اما در عین حال با فعالیت‌های گوناگون خود که مغایرتی با هدف اولیه ندارند، بسیار وسیع‌تر و در راستای منافع عمومی جامعه نیز هست. یکی از مهم‌ترین کارهای اتاق بازرگانی جمعآوری داده‌های تجاری و به‌روز کردن مداوم اطلاعاتی است که بازار نیاز دارد. برای برآورده‌کردن این هدف، اتاق باید به شبکه‌ای سراسری از تمامی جغرافیایی که معین کرده است اتکا کند. این کاری اساسی در خدمت منافع عموم و دولت است.
مشاوره به پشتوانه انبار اطلاعات
یک گزارش از مرکز پژوهش‌های مجلس عنوان می‌کند اتاق‌های بازرگانی در دنیا، در واقع جانشین اصناف قدیم هستند و با از‌میان‌رفتن آنها به دلایل گوناگون، از جمله کمک به ایجاد انحصار توسط دولت که بدل به‌کار رسمی اصناف شده بود، اتاق‌های بازرگانی وظایف آنها را بر عهده گرفتند. اتاق‌های بازرگانی مدل‌های مختلفی دارند و اختلاف آنها بیش از هر چیز ناظر به حد دخالت دولت در امور مربوط به اتاق است، اما اشاره‌ای به وجوه‌مشترک آنها شاید دیدگاه منفعت‌طلبی صرف اتاق‌های بازرگانی به‌عنوان نماینده تجار بخش‌خصوصی را تعدیل کند. یکی از نقش‌هایی که همه اتاق‌های بازرگانی بر عهده دارند جمعآوری اطلاعات تجاری است که منفعتی عمومی هم دارد.
بازار تنها نهادی است که بشر تاکنون برای رفع نیازهای خود و تنظیم دقیق عرضه هر کالا به میزان کافی شناخته است. هرچند در بدو امر ساده به‌نظر برسد اما هیچ نهاد یا بنگاهی حتی دولت نمی‌داند چه میزان از چه کالایی موردنیاز است. بازار محیطی بسیار پیچیده است اما در زبان به دلیل اینکه کلمه بازار اشاره به مکان دارد؛ شاید این تصور را ایجاد کند که با رفتن به آن مکان می‌توان هر اطلاعاتی به‌دست آورد. بازار به این معنی، وجود خارجی ندارد. اطلاعات بازار به شکل مویرگی و با همکاری بسیاری از نهادها و افراد با یکدیگر به‌وجود می‌آید و حتی در آن حالت نیز شمول صددرصدی ندارد و همیشه شناور و در حال‌تغییر است.
از این‌رو بخش بسیار مهمی از این کار، یعنی گردآوری اطلاعات از بازار را بخش‌خصوصی به واسطه اتاق‌های بازرگانی انجام می‌دهد و برای این کار نیاز است یک شبکه مویرگی از اتاق‌ها در کل منطقه جغرافیایی اتاق وجود داشته باشد. برای نمونه در یکی از گزارش‌های بانک جهانی در مورد اقتصاد عربستان‌سعودی به این نکته اشاره‌شده است که دقیق‌ترین اطلاعات درباره موضوع موردنظر را اتاق‌های استانی این کشور ارائه کرده‌اند.
از همین‌رو در عمده مدل‌های اتاق بازرگانی نقش مشورتی برای اتاق در نظر گرفته‌شده است، هرچند در برخی کشورها دولت به مشورت با اتاق بازرگانی ملزم است و در برخی نه، اما اطلاعاتی که بخش‌خصوصی منتقل می‌کند تنها برای ایفای نقش مشورتی با دولت نیست. از آنجا که اعضای اتاق بازرگانی دغدغه اولیه منافع خود را دارند بیشتر از هر نهاد دیگری به بازار حساس هستند و به واسطه ارتباط با اعضای خود به شکل مویرگی در سطح جهانی، ملی و محلی داده‌های تجاری بسیار وسیعی از بازار دارند.
برای نمونه اتاق بازرگانی ایران 34اتاق در شهرهای دیگر دارد. همچنین از 7 هدف نخستی که برای فعالیت اتاق ذکر شده است 4هدف درباره ارائه اطلاعات است: ارائه نظرات مشورتی به قوای سه‌گانه، ایجاد هماهنگی و همکاری بین بازرگانان و صاحبان صنایع، معادن و کشاورزی، کوشش برای شناسایی بازار کالاهای صادراتی ایران و ایجاد و اداره مرکز آمار و اطلاعات اقتصادی.
حمایت از بنگاه‌های متوسط و کوچک
یکی دیگر از نقش‌های بسیار مهم اتاق که باز‌خدمتی عمومی است، حمایت از بنگاه‌های کوچک و متوسط است. بنا به آمار در کشورهای صنعتی و نیز کشورهای توسعه درحال‌توسعه بیش از 95درصد کل بنگاه‌های اقتصادی بنگاه‌های کوچک و متوسط هستند. بخش عمده درآمد و اشتغالزایی، انتشار و آموزش مهارت‌های فنی و فناوری‌های نوین و اختراعات، تمرکززدایی ساختارهای اقتصادی و بهبود بهره‌وری از منابع ملی نیز به عهده بنگاه‌های کوچک و متوسط است. در گذشته اتاق‌های بازرگانی و صنعت عموما این بخش را نادیده می‌گرفتند و تمرکز آنها بر بنگاه‌های بزرگ اقتصادی قرار داشت چراکه این بنگاه‌ها قادر به پرداخت حق‌عضویت‌های کلان بودند. اعضای بسیاری از اتاق‌های بازرگانی کشورهای درحال‌توسعه هنوز هم تعداد معدودی از بنگاه‌های بزرگ هستند. بنا به آمار، این بنگاه‌ها عمدتا آنهایی هستند که رشدشان به دلیل سیاستگذاری‌های خاصه‌پرور بوده است. با چنین ساختاری اتاق‌های بازرگانی نماینده تنها بخش کوچکی از جامعه تجاری خواهند بود.
امروز به شکل گسترده پذیرفته شده است که اتاق‌های بازرگانی باید برای عضوگیری از بنگاه‌های کوچک و متوسط و نیز تجارت‌های در حال ظهور تلاش کنند. با اتخاذ این سیاست اتاق‌های بازرگانی می‌توانند موقعیت خود را ارتقا داده، نفوذ و درآمد بیشتر داشته باشند و از همین‌رو از سوی دولت و بخش عمومی بیشتر به رسمیت شناخته شوند. تجربه تاریخی توسعه اقتصادی در کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد که نقش بنگاه‌های کوچک و متوسط در فناوری و ارتقای صادرات بسیار چشمگیر بوده است. شاهد این ادعا را خود انقلاب صنعتی می‌دانند. بنا به قول مشهور حدفاصل سال‌های 1760 و 1850 روحیه خلاقانه بنگاه‌های کوچک بود که این انقلاب را به پیش برد. نهادهای بخش‌خصوصی از جمله اتاق بازرگانی و همبستگان آن امروز نیز باید نقشی اساسی‌تر در پیشبرد برنامه‌ها در این راستا داشته باشند؛ از جمله از طریق تاثیرگذاری بر روند سیاستگذاری‌های کلان. به باور ناظران این کار می‌تواند در جهت تغییر رویکرد بنگاه‌های دولتی که عموما بسیار تنظیم‌شده و بوروکراتیک است، به‌سوی ارتقای بنگاه‌های کوچک و متوسط خصوصی صورت گیرد.
اتاق‌های بازرگانی اکنون در بسیاری از کشورها مشغول فراهم‌کردن آموزش و مشاوره تجاری و عهده‌گیری توسعه بنگاه‌های کوچک و حمایت از ارتقای رشد و توسعه این بخش هستند. این اتاق‌های بازرگانی به این واسطه بازرگانی پلی میان بنگاه‌های بزرگ و کوچک ایجاد می‌کنند.
در ادامه به سه نمونه از اتاق‌های بازرگانی بین‌المللی نگاهی مختصر می‌اندازیم. اولی شبکه‌ای از تعداد بسیاری از اتاق‌های بازرگانی در سراسر جهان است. از دو نمونه دیگر اولی بزرگ‌ترین اتاق بازرگانی جهان در ایالات‌متحده است و دیگری تجربه موفق یک اتاق بازرگانی در خاورمیانه را نشان می‌دهد.
سوداگران صلح
اتاق بازرگانی بین‌المللی، آی.سی.سی بزرگ‌ترین سازمان نمایندگی تجارت در سطح جهان است. این سازمان با قدمت بیش از یک قرن نماینده بیش از 45میلیون شرکت از 100کشور عضو خود در جهان است.
آی.سی.سی پس از جنگ‌جهانی اول تاسیس شد، هنگامی که هیچ نظام جهانی حاکم بر تجارت، سرمایه‌گذاری و امور تجاری وجود نداشت. تجار در این فضا منتظر اقدام دولت‌ها نماندند و فضای خالی را با اعتقاد به اینکه بخش‌خصوصی لایق‌ترین بخش برای تعیین استانداردهای تجارت است پر کردند. این تجار خود را «سوداگران صلح» نامیدند.
اتاق بازرگانی بین‌المللی با رویکردی بین‌المللی همان اهداف اتاق‌های بازرگانی ملی و محلی را دنبال می‌کند. این اهداف دفاع از منافع تجاری در بالاترین سطوح بین دولتی و درمیان تصمیم‌سازان است. آی.سی.سی از جمله اهداف خود را رساندن صدای تجار به سازمان‌هایی نظیر دبلیو.تی.او، سازمان ملل و گروه 20 اعلام کرده است و خود را پل ارتباطی میان بخش‌خصوصی و دولتی می‌داند.
هدف رسمی این سازمان ارتقای تجارت‌جهانی اعلام‌شده است. چه از طریق حل دعاوی حقوقی تجاری در سطح بین‌الملل و چه با رهبری مسوولانه تجارت. جز شرکت‌های بزرگ، بسیاری از اعضای این اتاق بین‌المللی بنگاه‌های کوچک و متوسط هستند.
آی.سی.سی هر دوسال یک‌بار با بر‌گزاری یک فستیوال رقابتی از میان اتاق‌های بازرگانی سراسر جهان چهار برنده معرفی می‌کند. این کار برای معرفی جهانی اتاق‌های محلی و ایجاد انگیزه و رقابت میان آنها بسیار موثر است. برای نمونه در سال2017 اتاق برزیل به دلیل ایفای نقش مناسب در زمینه مسوولیت‌اجتماعی و نیز اتاق مشهور هامبورگ به دلیل نقش عمده آن در آموزش و اقدام مثبت در جهت جذب مهاجران در بازار کار برنده جایزه شدند.
این نهاد همچنین در گسترش فعالیت‌ها و اقدامات جهت رسیدن به توسعه پایدار در سراسر جهان نقشی اساسی دارد و به شکل داوطلبانه در صورت‌بندی قوانین مدیریت تجاری مشارکت می‌کند. علاوه‌بر این هدف مشترک اتاق‌های بازرگانی آموزش تجاری و حقوقی تجار را در دستور کار خود دارد که به این سازمان توانایی می‌دهد به «استارت‌آپی کوچک در استانبول تا شرکتی چندملیتی سازنده نرم‌افزار در هندوستان» خدمات ارائه کند.
بزرگ‌ترین اتاق بازرگانی جهان
هرچند یکی از مشخصات اتاق‌های بازرگانی ایجاد اتحاد میان تجارت‌های خرد و متوسط برای شبکه‌سازی است، اما اتاق بازرگانی ایالات‌متحده (یو.سی.سی) حجمی بیش از این دارد و با نمایندگی بیش از 3میلیون بنگاه تجاری و سازمان، در عین حال بزرگ‌ترین لابی کل ایالات‌متحده به‌شمار می‌رود. این اتاق بازرگانی در سال1912 تاسیس شد. یکی از وقایعی که موجب تشکیل این اتاق شد دیدار تجار آمریکایی و ژاپنی بود.
در سال1908 ایشی شیوسوا که با لقب «پدر سرمایه‌داری ژاپن» و عامل اصلاحات سرمایه‌دارانه ژاپن، از تجار آمریکایی دعوت کرد به ژاپن سفر کنند و متعاقب آن ژاپنی‌ها به آمریکا سفر کردند. این دیدارها با استقبال هر دو هیات تجاری همراه شد و ایده لزوم یکپارچه‌کردن هیات‌های تجاری را برای دو طرف آشکار کرد. تشکیل اتاق بازرگانی ایالات‌متحده یک دلیل سیاسی نیز داشت: مقابله و ایجاد تعادل در برابر جنبش کارگری وقت که با قدرت در حال پیشروی بود. در مراسم افتتاحیه اتاق بازرگانی وقت رئیس‌جمهور ایالات‌متحده سخنرانی کرد و از این سازمان خواست برای قانون‌گذاری جامع پولی و مالی فعالیت کند و از کمیسیون اقتصاد و بهره‌وری یکی از مهم‌ترین نهادهای اقتصادی دولت حمایت به‌عمل آورد.
رشد این اتاق بازرگانی بی‌نظیر بود و در همان سال‌نخست 165هزار شخص حقیقی و بنگاه به عضویت آن درآمدند. اتاق بازرگانی آمریکا در هر دو جنگ‌جهانی و نیز در دوران رکود سنگین سال‌های دهه 60 به کمک دولت آمد. به مرور زمان لابی‌گری برای تجارت‌های بزرگ را پیش گرفت اما در کنار آن ارائه خدمات به دیگر اعضا را نیز پیش‌می‌برد. این رویه اکنون لقب ماشین «نفوذ» را برای این اتاق ثبت کرده است. برخی سیاست‌های این گروه به‌ویژه درباره مهاجران و تغییرات اقلیمی منجر به جنجال رسانه‌ای شده است، اما هنوز بسیاری از صنایع بزرگ و کوچک و متوسط از قدرت لابی‌گری بسیار بالای این اتاق بازرگانی بهره‌مند می‌شوند. شبکه اطلاعاتی که این اتاق در ایالات‌متحده دارد با هیچ اتاقی در جهان قابل‌مقایسه نیست.
اعراب تاجر
اتاق بازرگانی دبی یکی از موفق‌ترین نمونه‌های اتاق بازرگانی در خاورمیانه است. این اتاق در سال1965 تاسیس شده است و با حمایت از تجارت در دبی یکی از عوامل موثر در ارتقای نقش دبی به‌عنوان قطب تجارت در منطقه و حتی در سطح بین‌الملل بوده است. در چشم‌انداز سال2024 این اتاق بازرگانی هدف تبدیل‌شدن به بهترین اتاق بازرگانی جهان در زمینه رقابت‌پذیری و رشد تجارت ذکر شده است. بهبود فضای تجاری و کسب‌وکار دبی که هم‌اکنون نیز بر اساس آمار درمیان بهترین‌های جهان است از اهداف این اتاق بازرگانی است. اتاق بازرگانی دبی مسوول قسمتی بسیار بزرگ از صادرات و صادرات‌مجدد امارات است و یکی از پربازده‌ترین موسسات کل اقتصاد امارات است.
آی.سی.سی در سال2017 اتاق دبی را به دلیل تقویت اکوسیستم نوآوری در سراسر دبی به‌عنوان نخستین اتاق بازرگانی جهان برگزید.
