دومین حضور سید‌ابراهیم رئیسی در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای زمینه‌های سفر به ازبکستان پس از 20 سال از آخرین سفر یک رئیس‌جمهور ایران به این کشور را فراهم کرد. رئیسی عصر چهارشنبه در راس یک هیات سیاسی و اقتصادی بلندپایه وارد شهر تاریخی سمرقند شد تا ضمن دیدارهای دوجانبه با مقامات ازبک، دیدار و گفت‌وگوی احتمالی با سران دیگر کشورها از جمله چین و روسیه را در روزهای پایانی هفته جاری در دستور کار قرار دهد.
قرار است در جریان بیست و دومین اجلاس شانگهای، تفاهم‌نامه الحاق رسمی ایران به سازمان به تصویب اعضا برسد و پس از آن ایران مطابق تفاهم‌نامه و مطالبات آن، وظایف و مراحل مربوط به شرایط عضویت را تکمیل کرده و به عنوان عضو رسمی در سازمان پذیرفته شود. حضور در بیست و یکمین دوره اجلاس شانگهای در شهریور 1400 نخستین سفر خارجی رئیسی بود که به دعوت رسمی امام‌‌علی رحمان همتای تاجیک روی داد.
رئیس‌جمهور ایران عصر روز چهارشنبه از سوی شوکت میرضیایف رئیس‌جمهور ازبکستان در مجموعه راه ابریشم شهر سمرقند مورد استقبال قرار گرفت. رئیسی در کمیسیون مشترک ایران و ازبکستان گفت: روابط تهران و تاشکند بدون تردید در این سال‌ها پیشرفت خوبی داشته، پیشرفت ازبکستان پیشرفت ماست و برای توسعه روابط بین دو کشور تلاش می‌کنیم.
رئیس‌جمهور ایران پیش از سفر به ازبکستان در پاویون فرودگاه مهرآباد توسعه روابط با همسایگان و کشورهای منطقه را از سیاست‌های اصولی دولت سیزدهم برشمرد و گفت: در گام نخست توانستیم اعتماد سیاسی متقابل را تقویت کنیم و در گام دوم نقشآفرینی جمهوری اسلامی ایران و حضور فعالش در منطقه را دنبال می‌کنیم.
رئیسی ادامه داد: هدف از این سفر تقویت سیاست همسایگی، تقویت همگرایی و عمق بخشیدن به چندجانبه‌گرایی است؛ بدون تردید در سیاست همسایگی در گام نخست توانستیم اعتماد سیاسی متقابل را تقویت کنیم و در گام دوم نقشآفرینی جمهوری اسلامی ایران و حضور فعالش در منطقه را دنبال می‌کنیم.
رئیس‌جمهور ایران پیش‌تر نیز و در نشست خبری 7 شهریور خاطرنشان کرد: حضور ما در شانگهای و همکاری ما با اعضای این سازمان، ما را به زیرساخت‌‌های اقتصادی آسیا مرتبط می‌کند تا سهم خودمان را از تجارت در منطقه داشته باشیم. حضور ما در منطقه امنیت‌ساز است، اما همان‌قدر که در تامین امنیت منطقه سهم داریم در اقتصاد منطقه سهم نداریم.
تصویب لایحه الحاق ایران به شانگهای
پیش از آغاز سفر سید ابراهیم رئیسی به سمرقند، سخنگوی دولت از ارائه لایحه «الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به سازمان همکاری شانگهای» به مجلس، خبر داد. علی بهادری‌جهرمی در صفحه شخصی خود با اشاره به تصویب لایحه «الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به سازمان همکاری شانگهای» در دولت، از ارائه آن به مجلس برای گذراندن تشریفات قانونی خبر داد. سخنگوی دولت نوشت: با توسعه متوازن سیاست خارجی در دولت سیزدهم برای تامین منافع ملی، عضویت ایران در سازمان شانگهای، بزرگ‌ترین بازار منطقهای جهان، با جدیت در حال پیگیری است.
همزمان معاون سیاسی دفتر ریاست‌جمهوری نیز در توییتی نوشت که نظم عادلانه بین‌المللی از طریق چندجانبه‌گرایی اقتصادی، پیام سفرهای پیش روی رئیس‌جمهور است. محمد جمشیدی نوشت: پیام آقای دکتر رئیسی از سمرقند تا نیویورک: نظم عادلانه بین‌المللی از طریق چندجانبه‌گرایی اقتصادی.
روند الحاق ایران به شانگهای
روند عضویت کامل ایران در سازمان شانگهای از 26 شهریور سال 1400 در جریان نشست سران این سازمان در تاجیکستان آغاز شد. پیش از این ایران از سال 2005 عضو ناظر بود و بعد از آن نیز از سال 2008 درخواست عضویت کامل خود را مطرح کرد اما به دلیل تحریم‌های سازمان ملل امکان عضویت ایران وجود نداشت. تا اینکه در سال 2015 در پی توافق هسته‌‌ای تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران برداشته شد و موانع عضویت ایران تا حدود زیادی مرتفع شد. البته به جز اختلافات میان ایران و تاجیکستان، تحریم‌های آمریکا و شورای امنیت سازمان ملل مانع جدی برای عضویت ایران در شانگهای بودند.
طبق مقررات سازمان شانگهای کشوری که تحت تحریم شورای امنیت سازمان ملل باشد نمی‌تواند به عضویت این سازمان درآید. هر کشوری که عضو این سازمان می‌شود باید تمام اسناد قبلی را بررسی کرده و در فاصله زمانی چند ماهه به آنها ملحق شود. این اسناد قابل تغییر یا شرط گذاشتن نیستند.
در حال حاضر نیز 49 سند در این سازمان تصویب شده که بخش مهمی از آن درباره همکاریهای نظامی و امنیتی است. برای همین منظور با حدود 30 وزارتخانه، نهاد یا سازمان این اسناد مورد بررسی قرار گرفته‌اند، در دولت تصویب شده و باید سپس جهت بررسی و تصویب به مجلس رفته و نهایتا مورد تایید شورای نگهبان قرار گیرد.
همچنین ایران فرصت دارد تا دسامبر به پنج سند ملحق شود. در واقع ایران متعهد می‌شود از تاریخ دریافت اطلاعیه دبیرخانه سازمان همکاری شانگهای، حداکثر تا 1 دسامبر 2022 به منشور، کنوانسیون مبارزه با تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی شانگهای مورخ 15 ژوئن 2001 و پروتکل‌های آن ملحق شود.
در این اجلاس وزیر امور خارجه ایران سندی را با عنوان سند ترتیبات اجرایی الحاق امضا خواهد کرد، با سندی هم که وزیر خارجه امضا می‌کند، وضعیت ایران در این سازمان تغییری نمی‌کند و فقط آغاز روند عضویت دائم ایران در این سازمان رسمیت پیدا می‌کند. همچنین با این سند ایران همچنان عضو دائم نیست و این موضوع فرآیند زمانبر نزدیک به دو سال دارد. برای مثال درباره هند و پاکستان دو سال طول کشید تا پروسه رسمی شدن سپری شود.
مزایای الحاق ایران
الحاق رسمی ایران به سازمان همکاریهای شانگهای، علاوه بر تقویت همکاریهای امنیتی منطقهای، موجبات توسعه همکاریهای اقتصادی، تجاری و ترویج مبادلات فرهنگی میان مردمان کشورهای عضو سازمان را فراهم خواهد آورد. ضمن اینکه عضویت ایران در سازمان شانگهای تعامل دو‌سویه و مطلوبی را برای اعضا به دنبال خواهد داشت که می‌توانند از امتیازات و ظرفیت‌های یکدیگر بهره‌مند شوند.
جمهوری اسلامی ایران می‌تواند از فرصت به وجود آمده در شانگهای با هدف عبور از تحریم‌ها برای رشد و توسعه سیاسی - اقتصادی خود استفاده کند. ایران در ادامه سیاست منطقه‌گرایی خود در تلاش است تا روند عضویت کامل خود در دو سازمان مهم همکاری منطقهای یعنی شانگهای و بریکس را تسریع بخشیده و تحکیم بخشد.
ایران از ظرفیت بالایی در حفظ امنیت منطقهای برخوردار است، در کنار آن پتانسیل بالای ترانزیتی و اقتصادی را هم داراست که می‌تواند در ارتقای اهداف سازمان موثر باشد و همان‌طور که مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت خارجه ایران هم تاکید کرده ترانزیت و انرژی در پیمان شانگهای برای ایران اولویت بالایی دارد و دو فاکتور اصلی ترانزیت از شمال به جنوب و انرژی در این سازمان از اهمیت برخوردار است.
علاوه بر تقویت مسیر کریدور شمال-جنوب و شرق-غرب و داشتن ظرفیت‌ها در زمینه تولید و صادرات انرژی مزیت اقتصادی عضویت و همکاری در این سازمان را نشان می‌دهد ضمن اینکه ایران در سال‌های اخیر نقش بسزایی در منطقه در مبارزه با تروریسم و افراط‌گرایی داشته و همین مساله یک ظرفیت قابل توجه برای کشورهای عضو شانگهای شناخته می‌شود. یکی از اهداف این سازمان، نظارت بر تحولات منطقهای گسترده‌‌تر و در عین حال مبارزه با سه آفت «تروریسم، افراط‌گرایی و جدایی‌طلبی» است.
سازمان همکاری شانگهای در 15 ژوئن 2001 (25 خرداد 1380) در شانگهای توسط قزاقستان، چین، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان تاسیس شد و هند، قزاقستان، چین، قرقیزستان، پاکستان، فدراسیون روسیه، تاجیکستان و ازبکستان هشت کشور این سازمان اقتصادی منطقهای شانگهای هستند. افغانستان، بلاروس، جمهوری اسلامی ایران و مغولستان هم در سازمان همکاری شانگهای دارای وضعیت ناظر هستند.
