کلیاتی درباره سل

دکتر بیژن صدری‌زاده

- سالیانه 9 میلیون نفر به سل مبتلا می شوند و 1/7 میلیون نفر به علت سل فوت می‌کنند.

- تست مانتو 2- 6 هفته بعد از شروع آلودگی به باسیل سل (TB infection) مثبت می‌شود.

- عفونت اولیه تظاهرات بالینی ندارد.

این حالت عفونت مخفی مشخص می‌شود با ضایعات میکروسکوپیک کوچک در ریه‌ها که معمولا بهبودی پیدا می‌کنند و هیچگونه تغییراتی به جز غدد لنفاوی کوچک آهکی شده ‌(Calcification) ریوی یا تراکئووبرونشیال به جا نمی‌گذارند.

- کمتر از 10 درصد از افرادی که به باسیل سل آلوده می‌شوند (Infected) نهایتا" در خلال زندگی خود به سل مبتلا می‌شوند، در حالی که بیش از 90 درصد از افراد آلوده شده هرگز به سل دچار نمی‌گردند.

- درمان مناسب عفونت مخفی، امکان بروز بیماری سل را در طول زندگی کاهش می‌دهد.

- در بعضی از افراد، عفونت اولیه سل ممکن است سریعاً به طرف سل فعال پیشرفت نماید. این حالت را بیماری "سل اولیه " می‌نامند.

- سیر بالینی سریع در شیرخواران و مبتلایان به نقص ایمنی از قبیل افراد آلوده به ویروس ایدز (HIV) شایع‌تر است و بیماری آنها اغلب از نوع سل منتشر است (‌سل ارزنی ریه یا مننژیت سلی)

- سل ریوی حاد ممکن است از فعال شدن مجدد عفونت اولیه (Endogenous Reaction) سرچشمه بگیرد یا آلودگی مجدد از خارج (Exogenous Re-infection) ناشی شود.

- تشخیص قطعی سل با دیدن باسیل سل در خلط (مشاهده مستقیم)‌ قطعی می‌شود.

جداکردن باسیل سل از راه کشت خلط که 3-2 هفته به طول می‌انجامد، به تشخیص کمک می‌کند ضمناً حساسیت عامل بیماریزا به دارو را تعیین می‌کند.

- در غیاب تأیید باکتریولوژیک، وقتی بیماری فعال محتمل است که شواهد بالینی، بافت شناسی و رادیولوژیک دلالت بر سل داشته باشند و سایر بیماری‌های احتمالی را بتوان رد کرد.

- انواع سل خارج ریوی به ترتیب کثرت وقوع عبارتند از: سل غدد لنفاوی، پرده جنب، دستگاه ادراری تناسلی، استخوانها و مفاصل، مننژ، دستگاه معدی روده‌ای، صفاق و پریکارد.

- علائم عمومی سل عبارتند از: ‌خستگی، کاهش وزن، تب، عرق شبانه.

- علائم موضعی سل عبارتند از :‌سرفه، خلط خونی، درد قفسه سینه (‌درد جنبی)، و خشونت صدا (که ممکن است با سل حنجره همراه باشد).

- علائم موضعی سل از قبیل خلط خونی و خشونت صدا در مراحل پیشرفته بیماری آشکار می‌شوند.

علائم و نشانه‌های غیراختصاصی از قبیل خستگی، کاهش وزن، تب و عرق شبانه ممکن است در مراحل اولیه (early) ظاهر شوند.

- پیدا کردن خلط مثبت در آزمایش مشاهده مستقیم خلط دلیل بر این است که بیماری شدیداً واگیردار است.

- در اغلب موارد، سرفه در ابتدا بدون خلط است (non-productive) و بعدها با خلط چرکی همراه می‌شود.

- در بعضی از موارد خلط خونی به علت پاره شدن عروق ریه موجود در داخل یک حفره در حال رشد، رخ می‌دهد.

- رادیوگرافی قفسه سینه دراغلب موارد، ترشحات ریوی (pulmonary infiltrates) و حفره‌ها را در بخش‌های فوقانی لب‌های ریه نشان می‌دهد.

در مراحل پیشرفته بیماری، تغییرات فیبروتیک همراه با کاهش حجم ممکن است دیده شود.

- تقریباً 65 درصد از بیماران دارای خلط مثبت که تحت درمان قرار نگرفته‌اند، در ظرف 5 سال بعداز تشخیص فوت می‌کنند.

- تست مانتو با 5 واحد بین‌المللی PPD توبرکولین انجام می‌شود و اندازه سفتی 5،‌ 10 و 15 میلیمتر بر حسب مورد ارزش دارد.

- در بیماران مبتلا به سل حاد،‌تست مانتو ممکن است تا 25 درصد از موارد منفی باشد.

بنابراین تست مانتوی منفی در فردی که علائم و نشانه‌های سازگار با سل را دارا می‌باشد، تشخیص سل را رد نمی‌کند.

در این قبیل افراد (افراد مشکوک به سل) باید یک ارزیابی تشخیصی دقیق انجام شود از جمله رادیوگرافی قفسه سینه و سه بار نمونه خلط برای مشاهده مستقیم و کشت جمع‌آوری گردد.

نمونه‌های خلط باید با فواصل 8 ساعته جمع‌آوری شوند و حداقل یکی از نمونه‌ها باید در صبح زود جمع‌آوری شود.

دوره نهفتگی سل

دوره نهفتگی برای مثبت شدن تست مانتو 2 تا 10 هفته است.

دوره نهفتگی برای بروز سل فعال

کم‌تر از 10 درصد از افراد آلوده (Infected) در طول زندگی خود به بیماری سل مبتلا می‌شوند.

نیمی از آنها در ظرف 2 سال بعد از عفونت اولیه به سل دچار می‌شوند.

عفونت غیرفعال سل ممکن است برای همه عمر ادامه پیدا کند.

دوره واگیرداری سل

به طور تئوری، تا مادامی که باسیل زنده در خلط دفع می‌شود، واگیرداری ادامه دارد.

درمان ضد میکروبی مؤثر، معمولاً در ظرف 2 تا 4 هفته واگیرداری را از بین می‌برد هرچند ممکن است هنوز هم باسیل سل در کشت خلط به دست آید.

درجه واگیرداری با عواملی از قبیل نزدیکی روابط (Intimacy)، مدت در معرض قرار گرفتن، تعداد باسیل‌های موجود در خلط (Discharged)، قدرت آلوده‌کنندگی باسیل، وضعیت تهویه‌، تماس (exposure) باسیل با آفتاب یا اشعه ماوراء‌بنفش، و فرصت‌های موجود برای ورود باسیل به هوا (Aerosolization) از راه سرفه، عطسه، صحبت کردن، و آواز خواندن، ارتباط پیدا می‌کند.

استعداد ابتلاء سل

خطر آلوده شدن به باسیل سل مستقیما با درجه تماس (در معرض قرار گرفتن) ارتباط دارد.

پیشگیری از سل

- بهترین پیشگیری براساس، تشخیص و درمان سریع است (خصوصا در مورد افراد خلط مثبت) باید توجه داشت که بیماران در طرف 2 - 4 هفته پس از شروع یک درمان مؤثر غیرواگیردار می‌شوند.

- درمان پیشگیرانه یا شیمیوپروفیلاکسی با ایزونیازید برای 6- 9 ماه ادامه پیدا می‌کند و در 90 درصد موارد از پیشرفت سل غیرفعال به طرف سل فعال جلوگیری می‌کند.

- سوء تغذیه، سیلیکوز، آلودگی هوای داخل خانه، سیگار و الکلیسم (Alcohol abuse) خطر بروز سل فعال در افراد آلوده به باسیل سل ( Infected ) را افزایش می‌دهند.

- درمان با داروی ضد سل مؤثر در ظرف 2 - 4 هفته باعث ناپدید شدن باسیل سل در خلط می‌شود و در طی 4 -8 هفته خلط را به طور کامل از باسیل سل پاک می‌کند.