سرکوب سرطان با تکنیک ‌نوین رادیوتراپی

گفت‌وگو: رضا حسینمردی

عکس: وحید ریحانی طلب

 

گفت‌ و گوی دنیای‌سلامت با دکتر میر احمد موسوی‌زاده، متخصص رادیو‌تراپی و آنکولوژی، عضو هیات علمی‌، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و رییس بخش رادیوانکولوژی بیمارستان عرفان نیایش

دکتر میر احمد موسوی زاده، متولد 16 آذر 1338 در شهر تبریز است.

او می‌گوید: دوران طفولیت را در شهر تبریز گذراندم و بعد به تهران نقل مکان کردیم.

دبیرستان خوارزمی تحصیل کردم و سال 1356 موفق به اخذ دیپلم شدم.

پس از شرکت در کنکور موفق به قبولی در رشته پزشکی عمومی در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان شدم.

پس ازدوران انقلاب فرهنگی وتعطیلی دانشگاه به دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی انتقالی گرفتم و برای ادامه تحصیل به تهران بازگشتم.

پس از اتمام دوره طب موفق به شرکت در آزمون تخصص و پذیرش در رشته رادیوتراپی انکولوژی شدم.

با گذراندن این دوران در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در سال 1373 فارغ التحصیل و نفر اول برد تخصصی این رشته شدم.

من دومین و آخرین فرزند خانواده هستم. برادرم که دو سال از من بزرگتر است نیز تحصیلات عالی دارد. بزرگ‌‌ترین مشوق و حامی ما در زندگی و موفقیت در تحصیل مادرم بود.

در دوران کودکی پدرم را از دست دادم. در این دوران مادرم زحمات فراوانی برای ما کشید. از همان ابتدا درس و تحصیل را تحت نظارت و تشویق‌‌های ایشان ادامه دادیم.

پس از فارغ التحصیلی به عضویت هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی درآمدم.

اگرچه بجز خدمت در مراکز بیمارستانی و درمانی، سابقه مدیریتی و اجرایی خاصی ندارم ولی پیوسته در مسیر درمان بیماران تلاش داشته‌ام.

این رشته را به دلیل عشق ورزیدن به علم طب انتخاب کردم. حدود سه دهه پیش، آن دورانی که وارد این رشته شدم امکانات رادیوتراپی در کشور زیاد نبود و رشته تقریباً ناشناخته بود.

من با مشورت و راهنمایی یکی از اساتید، رشته رادیوتراپی و انکولوژی را انتخاب کردم.

سرطان در کشورمان سال‌‌های دهه هفتاد که تحصیل می‌کردم به فراوانی و شدت امروز نبود.

25 سال پیش ازدواج کردم؛ همسرم تأثیر بسزایی در زندگی حرفه‌ای من دارد. حاصل ازدواج ما فرزند دخترم است که اکنون دانشجوی رشته بیولوژی است.

اگر فرصت کنم مانند همه افراد به سینما، تئاتر، پارک و کنسرت علاقه دارم. یکی از تفریحات و علاقه‌‌های من آشپزی در منزل است.

تقریباً همه غذا‌ها را خوب می‌پزم. دوران دانشجویی سرآشپز بودم و برای دوستانم در منزل غذا درست می‌کردم.

طی دهه اخیر به‌اندازه قرن گذشته در رشته رادیوتراپی و انکولوژی برای تشخیص و درمان تومور‌ها پیشرفت حاصل شده است این بهانه‌ای بود برای اینکه با دکتر میراحمد موسوی زاده، متخصص رادیو‌تراپی و آنکولوژی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و رییس بخش رادیوتراپی و آنکولوژی بیمارستان عرفان نیایش، یکی از متخصصان خوشنام و حرفه‌ای در این رشته گفتگو کنیم. 

جناب آقای دکتر، برای شروع لطفاً در مورد وضعیت سرطان در ایران بفرمایید.

سرطان در ایران شیوع کم‌تری در دهه‌‌های گذشته داشت ولی اخیراً بدلایل مختلفی چون زندگی صنعتی و ماشینی، استرس‌ها و آلودگی‌‌های زیست محیطی و شیوه زندگی، شیوع بالایی پیدا کرده است.

همین مساله موجب شد که سرطان در یک دهه اخیر به یکی از بیماری شایع در ایران تبدیل شده و در حال افزایش ‌باشد.

بدین‌ترتیب سرطان در ایران نیز جزء رتبه‌‌های بالای علل مرگ و میر تبدیل شده است. 

شما فکر نمی‌کنید پیشرفت تجهیزات موجب تشخیص سریع‌تر و بیشتر شده است؟

البته، ولی هر دوعامل یعنی افزایش شیوع سرطان در کنار بهبود دستگاه‌‌های تشخیصی موجب شده که این بیماری را بیشتر ببینیم.

متاسفانه بعد از تصادفات و امراض قلبی، سرطان شایع‌‌‌ترین و کشنده‌‌‌ترین بیماری است. 

ما حصل سه دهه حضور و تلاش شما در این رشته چه بوده؟

در سال‌‌های اولیه کارم، این رشته به‌اندازه امروز شناخته شده نبود، امکانات تشخیصی و درمانی هم به‌اندازه امروز پیشرفت نداشت و شیوع بیماری نیز به‌اندازه سال‌های اخیر نبود.

نکته مهم در رادیوتراپی این است که باید امکاناتی داشته باشیم که محل و‌اندازه غده سرطانی را به دقت بسیار بالاتعیین کنیم.

 تنها امکاناتی که در سال‌های نه چندان دور داشتیم، رادیوگرافی با ماده حاجب بود. در دهه 60 شمسی، «سی‌تی‌اسکن» حدود 15 سال بود که وارد مدار تشخیص شده بود؛ آن سال‌ها به‌اندازه امروز قادر به تهیه تصاویر دقیق، واضح، متعدد و متنوع نبودیم.

سیتی‌اسکن‌ها تک اسلایس بود اما امروزه سیتی‌اسکن‌‌های 64 اسلایس وبالاتر تولید شده که این امکان را برای تعیین دقیق محل و‌اندازه تومور در اختیارمان قرار داده و کمک شایانی به ما کرده است.

علاوه بر آن «ام آر آی»، همچنین «پت اسکن» نیز در سال‌‌های اخیر انقلاب و تحولی در تشخیص و درمان سرطان‌ها ایجاد کرده است.

اینکه بتوانیم بافت سرطانی را از بافت سالم اطراف تشخیص داده و افتراق دهیم چیزی است که در یک دهه اخیر رخ داده و در حال توسعه و پیشرفت است.

در گذشته برای تابش پرتو به تومور در نقطه‌ای از بدن مجبور بودیم فضای وسیعی از بافت سالم اطراف آن را نیز پرتو دهیم از اینرو به بافت‌‌های سالم نیز ناخواسته آسیب می‌رسید و بیمار را با عوارض بعدی و جدی مواجه می‌کرد.

از سوی دیگر بخاطر جلوگیری از پیامد‌های بد و آسیب به بافت سالم اطراف تومور، مجبور بودیم میزان کم‌تری اشعه به تومور بدهیم تا آسیب کم‌تری داشته باشیم.

با پیشرفت تکنولوزی و ساخت دستگاه‌‌هایی که همزمان و به موازات اقدامات تشخیصی در درمان بوجود آمده می‌توان اذعان کرد که در دهه اخیر به‌اندازه قرن اخیر در رشته رادیوتراپی برای تشخیص و درمان تومور‌ها پیشرفت حاصل شده است.

این روندموجب شده تا امید ما به درمان موفق‌تر سرطان خیلی بیشتر شود. 

خاطره‌ای که شاد یا غمگین باشد در طول دوران حرفه‌ای خودتان داشته‌اید...؟

در درمان سرطان ما لحظات شاد و متاسفانه غمگین بسیاری داریم.

در فرایند درمانی گاهی با بیمارانی مواجه می‌شویم که بطور کامل قطع امید شده‌اند و حتی یک هفته هم امکان ادامه زندگی ندارند، اما به طرز غیرقابل باوری دید‌ه‌ایم که بعد از چند جلسه درمان بیمار به زندگی بازگشته و چند سال دیگر نیز ادامه حیات داده است.

این برای من و همکارانم مایه خوشحالی بود. بی شک تشخیص به موقع و داشتن روحیه مثبت و امید، عوامل مهمی برای درمان می‌باشد.

در گذشته، کمبود امکانات در تشخیص و درمان موجب شده بود که بیماران در مراحل پیشرفته‌تر به ما مراجعه کنند اما امروزه با فناوری‌‌های کامپیو‌تری و نرم افزاری، همگام با تولد دستگاه‌های پیشرفته‌تر، امید به درمان به طرز چشمگیری افزایش یافته است بگونه ای که سرطان از حالت بیماری لاعلاج و صعب العلاج به بیماری با امید بالای درمان و با افزایش طول عمر مبدل شده است. 

با بیمارانتان چقدر در ارتباط هستید؟

در کنار درمان، وضعیت بیماران را نیز پیگیری می‌کنیم.

تقریباً نیمی از بیماران ما افرادی‌اند که پس از پایان روند درمانی، بهبودی کامل پیدا کرده‌اند و سال‌هاست که زندگی می‌کنند.

ما برای مراقبت‌ها و پیگیری‌‌های بعد از درمان با آنان در ارتباط هستیم.

بطور متوسط 50 درصد بیماران مبتلا به سرطان، بهبودی کامل پیدا کرده و برای پیگیری به ما مراجعه می‌کنند. 

جناب دکتر موسوی‌زاده لطفاً در مورد انواع کشنده سرطان هم بفرمایید.

شایع‌‌ترین سرطان در خانم‌ها سرطان پستان و در مردان سرطان پروستات است. خوشبختانه این دو سرطان کشنده نیستند و اگر به موقع تشخیص داده شود، درمان می‌شوند.

ولی سرطان‌های دستگاه گوارش مانند مری و معده که در کشور ما بویژه استان‌های شمالی، شیوع بالایی دارند و در اغلب موارد متاسفانه در مراحل پیشرفته‌تری تشخیص داده می‌شوند.

سرطان‌‌های دستگاه گوارش به دلیل پنهان بودن علائم اولیه ابتلا، متاسفانه در مراحل نهایی بیماری تشخیص داده می‌شوند و این عامل نقش مهمی در کشنده بودن انها محسوب می‌شود.

طبیعت سرطان‌های دستگاه گوارش این است که در مراحلی تشخیص داده می‌شوند که شاید دیگر نتوان اقدام جدی برای آن انجام داد.

با توجه به این مساله در کشور‌های توسعه یافته، افراد مورد آزمایش‌های غربالگری قرار می‌گیرند تا به موقع بتوانند اقدامات درمانی مؤثر انجام دهند.

متاسفانه در کشور ایران نظام غربالگری به شکل محدود وجود دارد. 

در این خصوص مهم‌‌ترین هشدار و پیشنهاد شما چیست؟

انجام آزمایشات و معاینات دوره‌ای در سنین مختلف برای مردان و زنان توصیه می‌شود.

خانم‌ها از سن 40 سالگی ماموگرافی انجام دهند؛ از سن 50 سالگی خانم‌ها و آقایان‌ آندوسکوپی و کولونوسکوپی انجام دهند.

مردان در دهه پنجم عمر لازم است آزمایش خون برای بررسی سرطان پروستات انجام دهند. 

رادیوتراپی فوق پیشرفته، حداکثر امید به درمان

پرتودرمانی یا در اصطلاح رادیوتراپی، نوعی درمان اختصاصی سرطان است که طی آن از پرتو‌های پرانرژی با دز بالا جهت از بین بردن سلول‌‌های سرطانی و برای جلوگیری از گسترش آنها استفاده ‌می‌شود.

پیشرفته‌‌‌ترین و دقیق‌‌‌ترین فناوری رادیوتراپی روز جهان موسوم به «وی مت» (VMAT; Volumetric Modulated Arc Therapy) به منظور درمان موفق تومور‌های سرطانی ارگان‌‌های مختلف بدن درحال حاضر در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. این تکنولوژی با بکار‌گیری نسل هفتم فناوری دیجیتال در شتاب‌دهنده‌‌های خطی پزشکی، قابلیت تصویربرداری از تومور و بافت‌‌های پیرامون آن را همزمان با پرتودرمانی هدفمند و تعدیل شده به ارمغان آورده است.

پیشرفت‌‌های علمی‌و تکنولوژیک، روش درمانی «آرک‌تراپی با حجم تعدیل شده» یا در اصطلاح VMAT را ابداع و معرفی نموده است که با بهره گیری از یک یا چند کمان پرتوی درمانی تحت هدایت تصاویر «سی‌تی‌اسکن» به درمانگر و طراح درمان این امکان را ‌می‌دهد تا وسیع‌‌‌ترین طیف از پرتوی درمانی مورد نیاز برای نابودی سلول‌‌های تومورال را حول محور 360 درجه، طی کوتاه‌‌ترین زمان ممکن با ناچیز‌‌ترین آسیب به بافت‌‌های سالم اطراف، به ناحیه سرطانی تابانده و موفقیت درمانی را به حداکثر ممکن در جهان برساند.

با بهره گیری از جدید‌‌ترین دستگاه‌‌های شتاب‌دهنده پزشکی روز دنیا، علاوه بر تکنیک‌‌های درمانی پیشرفته 3D-CRT، IMRT و IGRT، اکنون همگام با پیشرفته‌‌‌ترین کشور‌های جهان، از روش VMAT  به عنوان آخرین روش درمانی سرطان‌‌های سینه، پروستات، دستگاه گوارش و به ویژه تومور‌های سر و گردن، با موفقیت بسیار بالا در بعضی مراکز رادیوانکولوژی ایران استفاده ‌می‌شود.

ایران پس از ‌ترکیه و امارات، سومین کشور دارای این امکانات با فناوری بالا در خاورمیانه است و این امر موجب بی نیازی بیماران سرطانی از سفر به خارج از کشور و صرف هزینه‌‌های کمرشکن ‌می‌شود.

این روش فوق پیشرفته درمانی امکان کنترل آنلاین نواحی تومورال و بافت‌‌های سالم و حیاتی مجاور آن را در هر لحظه از درمان به وجود آورده و همچنین دقت و موفقیت درمان را هنگام تابش متمرکز پرتو، به طرز چشمگیری افزایش داده است. 

لطفاً در مورد تکنولوژی روز دنیا در درمان سرطان بوسیله دستگاه‌‌های پیشرفته امروزی در برخی مراکز توضیح دهید؟

ما در مرکز رادیوانکولوژی بیمارستان عرفان نیایش در یکسال اخیر برای بیماران سرطانی از دو دستگاه کاملاً پیشرفته رادیوتراپی و تمام تکنیک‌های درمانی نوین دنیا مرتبط با این تجهیزات استفاده می‌کنیم.

در این خصوص باید دانست که تکنیک خاص درمانی «آی ام آر تی» (IMRT) یا پرتودمانی با شدت مدوله شده، در حدود 15 سال پیش درکشور‌های پیشرفته  به دنیای پرتودرمانی وارد شد که نقطه عطفی در درمان تومور‌های سرطانی بوده است. 

آیا روش دیگری  با عارضه کمتر از پرتو درمانی «آی ام آر تی»(IMRT) با توجه به پیشرفت علم پزشکی در ایران وجود دارد؟

تقاوت این روش با روش‌‌های دیگر در چیست و چه مزایایی برای بیمار دارد؟

بله. روش درمانی دیگری به نام  "ویمت (VMAT)" است که جدیدترین نوع درمان سرطان است.

در این تکنیک بیش‌‌ترین می‌زان پرتوهایی درمانی به ناحیه تومور و با  دز حداکثر  اعمال شده و به بافت‌‌های سالم اطراف حداقل آسیب وارد می‌شود.

 بیمارانی که با این روش تحت پرتو درمانی (رادیوتراپی) قرار ‌می‌گیرند، به‌‌ترین نوع درمان را دریافت می‌کنند.

این در حالی است که پیشرفته‌‌‌ترین و دقیق‌‌‌ترین فناوری رادیوتراپی روز جهان موسوم به «وی مت» (VMAT; Volumetric Modulated Arc Radiotherapy) سبب می‌شود سلول‌‌های بافت‌‌های  سالم مجاور تومور تا حدود قابل توجهی از پرتو‌های درمانی تابش شده به ناحیه تومورال محافظت شوند.

برای این منظور در نسل هفتم شتابدهنده‌‌های دیجیتال، ابزار و نرم افزار‌های لازم مانند انجام سی تی اسکن همزمان با رادیوتراپی به دستگاه شتابدهنده خطی پزشکی اضافه شده تا با عملکرد بسیار دقیق از آسیب به سلول‌‌های سالم و غیرسرطانی و بروز مشکلات جدید برای بیمار جلوگیری ‌شود.

ویژگی دیگر این تکنیک بسیار پیشرفته، نحوه تابش و امکان تعیین میزان مناسب شدت پرتوی درمانی است.

با این فناوری پیشرفته نیازی به جراحی و برداشتن بعضی از تومورها و پذیرش عوارض جانبی آن نیست و بنابراین می‌‌توان تومور را با بیش‌‌ترین نتیجه مثبت از بین برد. 

پیشرفت تکنولوژی  در عرصه  آی تی  چه تاثیری در درمان بهتر و کم عارضه‌تر داشته است؟

دررادیوتراپی پیشرفته درمان به صورت سه بعدی (3-dimentional) انجام ‌می‌شود. بدین منظور بافت‌های بدخیم با روش‌‌های تصویربرداری مشخص ‌می‌شوند.

با استفاده از سیستم‌‌های کامپیو‌تری طراحی درمان پیشرفته، پرتوی درمانی از قسمت‌‌های مختلف به طور مشخص و محاسبه شده به تومور رسیده و بافت‌‌های سالم اطراف کم‌‌ترین آسیب را ‌می‌بینند.

البته متاسفانه با اینکه در کشور‌های پیشرفته حدود 25 سال است که ازاین تکنیک درمان بهره گیری ‌می‌شود، در کشورمان فقط چند سالی است که  از برخی روش‌‌های درمان سه بعدی استفاده ‌می‌شود.

در این روش درمانی ‌می‌توان  تومورها و بافت‌های سالم اطراف آن را به وسیله یک سری دستگاه‌‌های تصویربرداری مثل «سی تی اسکن»، «ام آر آی» و یا «پت اسکن» به صورت دقیق‌تر مشخص نمود.

خوشبختانه پیشرفت‌‌های تصویربرداری  پزشکی ما را به درمان ایده آل رسانده است. 

سرطان‌‌هایی که دراولویت درمان از این روش هستند کدامند؟

سرطان پروستات، تومور‌های سر وگردن، ریه و دستگاه گوارش که شامل لوزالمعده، معده، مری وغیره است.

این روش درمانی در سرطان پروستات مورد استفاده فراوانی دارد؛ با تکنیک «آی ام آر تی» و روش جدیدتر یعنی وی مت ‌می‌توانیم پرتوی درمانی با دز‌های بالایی (در حد 8000 سانتی گری) را به پروستات اعمال کنیم درحالی که در روش‌‌های قبلی مقدار دز پرتوی درمانی بیشتر از 6000 تا  6500 سانتی گری نمی‌شد.

بنابراین با این تکنیک هنگا‌می‌که پروستات با این دز بالا درمان ‌می‌شود، بافت‌‌های اطراف آن (که مثانه و روده هستند) آسیب نمی‌بینند.

میزان کنترل سرطان پروستات با این روش‌های درانی جدید بالای 90 درصد است.

درناحیه تومور‌های بدخیم سر و گردن روش «آی ام آر تی» کاربرد زیادی دارد؛ بافت‌‌های سالم و حساس  به  اشعه در این نواحی فراوان وجود دارند که  اگر دز پرتوی درمانی بیش‌تری حین رادیوتراپی با روش‌‌های قدیمی‌به آن‌ها برسد، صدمات جبران ناپذیری داشته و امکان درمان را صلب ‌می‌کند.

سرطان لوزالمعده بسیار سریع پیشرفت ‌می‌کند و کشنده است و به دلیل قرار گرفتن لوزالمعده در داخل احشاء و مجاورت بافت‌‌های روده و کبد و ...  پرتودرمانی این ناحیه بسیار حساس است.

به عنوان مثال میزان تحمل بافت‌‌های روده نسبت به پرتوی درمانی حدود  5000 سانتی‌گری است درحالی که تومور ناحیه لوزالمعده را باید با  6000 سانتی‌گری از بین ببریم.

بنابراین به ناچار پرتوی درمانی از لابه لای بافت سالم روده‌ها عبور کرده و به ناحیه تومورال پانکراس ‌می‌رسد که این عیب در روش «آی ام آر تی» تا حد زیادی مرتفع شده است. 

برخی افراد این نوع رادیو‌تراپی را  «نقطه زن» تعریف ‌می‌کنند. آیا صحیح است؟

رادیوتراپی نقطه‌زن تعبیر اشتباهی است. با به‌‌ترین تکنیک‌‌های درمان هم  نمی‌توان  تعبیر به نقطه‌زن کرد؛ زیرا مجبور به تاباندن پرتو و درمان در حجم بوده و پرتوی درمانی باید از قسمت‌‌های مختلف بدن به بیمار اعمال شود.

بنابراین ‌نمی‌توانیم پرتوی درمانی را همانند موشک  شلیک کنیم. این تعبیر «نقطه زن» باعث ایجاد دیدگاه غلط در بیماران نسبت به این نوع درمان ‌می‌شود.

با توجه به اینکه دراین روش درمان، ورودی پرتوی درمانی افزایش یافته و شدت نیز تغییر‌ می‌کند، نحوه پرتودرمانی به چه شکل است؟ 

در روش (VMAT) به جای اینکه پرتوی درمانی را مانند تکنیک «آی ام آر تی» از 7، 8 و یا 9 ناحیه انجام شود، سیستم پرتودهی به صورت چرخشی انجام شده و دستگاه دور بیمار چرخیده  و پرتوی درمانی مورد نیاز را حول محور 360 درجه یا به شکل کمان از خود ساطع ‌می‌کند. بدین شکل از تجویز پرتو به بیمار از نواحی و نقاط بیش‌تری انجام ‌می‌شود.

 بنابراین با این روش ‌می‌توان ناحیه درمانی را از 360 نقطه مورد پرتودهی قرار داد تا بافت‌‌های غیر تومورال و سالم آسیب کم‌تری ببینند.

همچنین برای این امر می‌توان چرخش‌‌های کم‌تری (مانند 90 درجه) نیز اعمال نمود. 

کدام کشورها  از این تکنیک  در درمان سرطان استفاده ‌می‌کنند؟ آیا هزینه درمان در داخل و خارج متفاوت است؟ تعداد جلسات درمان چگونه است؟

در منطقه هم اکنون در کشور‌های‌‌ترکیه و امارات از این روش استفاده ‌می‌شود و هزینه‌ها هم تا قبل از نوسانات قیمت ارز تفاوتی نداشت ولی با افزایش قیمت ارز هزینه درمان در خارج از کشور چند برابر می‌شود.

تعداد جلسات درمان بنابر نوع سرطان و نوع بافت، همچنین ناحیه تومورال و بافت‌‌های حساس اطراف آن از 10 - 40 جلسه متغیر خواهد بود؛ البته بستگی به بیمارنیز دارد.

با شرایط موجود حمایت بیمه‌‌های پایه و تکمیلی تا حد زیادی دسترسی همگان را به این تکنیک نوین تسهیل ‌می‌کند.

ما امیدواریم با گسترش اینگونه خدمات، بیماران فراوانی را در مسیر موفق درمان قرار دهیم.

بیشتر بخوانید:

سرطان در تور تغذیه

علاج سرطان پروستات با تشخیص زود هنگام

علت و علائم سرطان پستان در زنان

پیشگیری از سرطان های زنان