بیان مساله
نظر به کرامت و ارزش والای انسان در شریعت مبین اسلام؛ نظر جایگاه رفیع انسان که در آیه شریفه ٧٠ در سوره مبارکه اسراء مورد تاکید قرار گرفته است: «و لقد کرمنا بنی آدم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا» «و به راستی ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم و آنان را در خشکی و دریا (بر مرکب ها) بر نشاندیم، و از چیزهای پاکیزه به ایشان روزی دادیم، و آنها را بر بسیاری از آفریده های خود برتری آشکار دادیم»؛ نظر به فرمایش گهربار حضرت امام علی (ع): «جعل الله سبحانه حقوق عباده مقدمه الحقوقه من قام بحرق عباد الله کان ذلک مؤدیۀ الی القیام بحقوق الله تعالی» با این ترجمه که خداوند سبحان حقوق بندگانش را بر حقوق خودش مقدم دانسته است پس هرکه حقوق بندگان را رعایت کند، این امر به ادای حقوق خداوند منجر خواهد شد. نظر به اصول متعددی از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از جمله اصول مندرج در فصل سوم در مورد حقوق ملت؛ نظر به فراز تاریخی صدور فرمان هشت مادهای رهبر کبیر انقلاب اسلامی و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (قدس سره) درباره حقوق مردم، قانون، قوه قضاییه و لزوم اسلامی شدن روابط و قوانین، در تاریخ ٢٦ آذر ماه سال ١٣٩١)؛ نظر به دیدگاه های معظم له، در موضوع حقوق شهروندی: امن مکرر اعلام کرده ام که در اسلام نژاد، زبان، قومیت و گروه و ناحیه مطرح نیست. تمام مسلمین - چه اهل سنت و چه شیعی - برادر و برابر وهمه برخوردار از همه مزایا و حقوق اسلامی هستند» (منشور حقوق شهرندی ١٣٩٠: ١).
رکن اساسی آئین اسلام، و حقوق شهروندی آن که در تمامی عرصه ها اثر خود را میگذارد، اندیشه ناب و کامل توحید است. از دیدگاه اسلام، نه تنها خداوند متعال خالق هستی است. توحید در خالقیت)؛ بلکه همو به تنهایی و بدون هیچ شریکی جهان را تدبیر میکند (توحید در ربوبیت تکوینی) و نیز قوانین حاکم بر شهروندان و جوامع بشری را وضع میکند (توحید در ربوبیت تشریعی) و شهروند مکلف است که تنها از دستورات و قوانین او اطاعت کند.
(توحید در عبودیت) تا بتواند شهروندی نمونه برای باری تعالی بوده و با عمل به حقوق شهروندی که از طرف شارع مقدس وضع شده سعادت دنیا و آخرت خود را تضمین نماید. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) که به عنوان نماینده خدا بر زمین است که نقش مهمی در ترویج و تاسیس حقوق شهروندی داشتند.
بنابراین این سوال مهم پیش می آید که نقش اخلاق تربیتی پیامبر در ترویج حقوق شهروندی چه بود؟ و این مهم چطور در تئوری و پراتیک دولت تدبیر و امید مورد تاکید مجدد قرار گرفته است؟ پیامبر اکرم بعد از هجرت به یثرب، مدینه النبی را تاسیس کرده و حقوقی را برای شهروندان تاسیس نموده و با گفتار، منش و رفتار کریمانه خود به ترویج این حقوق پرداختند.
به منظور ایجاد توازن در شخصیت، آسایش خاطر و اجتناب از مورد سوء استفاده قرار گرفتن و نادیده گرفته شدن انسانی توسط دیگران، بسیار حیاتی میباشد. و انتخاب ها، رفتار، ارزشها و نیازهای مشروع و به حق انسان ها را روشن میگرداند. هیچ اهمیتی ندارد که انسان ها در چه سن و سال و موقعیتی باشند، همه افراد ارزشند و قابل احترام میباشند. با توجه با اهمیت بحث، این نوشتار با عنوان «نقش اخلاق پیامبر در ترویج حقوق شهروندی به روش کتابخانه ای و به شیوه توصیفی نگاشته می شود و سعی میکنند رفتار و اخلاق پیامبر را در ترویج حقوقی مثل حق علم آموزی، عدم تفتیش عقاید، تساوی زنان و مردان و... که از اصول قانون اساسی و مندرج در منشور حقوق شهروندی ایران در دولت تدبیر و امید میباشد، روشن سازد. مفهوم شناسی قبل از ورود به بحث اصلی، لازم است برخی واژگان از نظر لغوی و اصطلاحی شرح داده شوند.
در لغت عربی برای حق و همچنین مشتقات آن معانی مختلفی ذکر شده است و در علم فقه، حفرق و حتی فلسفه تعریف های گوناگونی ارائه شده است، لکن در لغت عرب میتوان آن تعاریف را به یک معنا باز گرداند و آن معنا به اعتبار وجه مصدری حق ثبوت» و به اعتبار وجه وصفی آن «ثابت» میباشد (گرجی، حق و حکم و فرق میان آنها، ٢٩: ١٣٩٦)؛ از این رو، بر هر چیزی که دارای نوعی ثبوت و وجوب است، حق اطلاق می گردد (ابن منظور، ١٠: ١٦٠٠ و فراهیدی، ٣: ٦-١٦٠٩). چه ثبوت آن حقیقی باشد مانند وجود خداوند سبحان و یا اعتباری باشد مانند خیارات. در اصطلاح فقه و حقوق نیز حق عبارت است از توانایی خاصی (از جهت قانون یا عرف) که برای کسی یا اشخاصی نسبت به شخصی (مانند حق قصاص) یا چیزی (اعم از عین منفعت یا عقد) اعتبار شده است که صاحبان یا صاحب حق (ذو الحق) به مقتضای آن توانایی میتوانند در آن شیء یا شخص تصرف نمایند. در واقع، حق مرتبه ای ضعیف از ملکیت است (طباطبایی یزدی،، ١٩٢٣: ٩٢). در علم حقوق نیز حق به توانایی شخص بر چیزی یا کسی گفته میشود (جعفری لنگرودی، ١٣٧٨: ١٩٩).
شهروندی
در تعریف لغوی، شهروند (citizen) به ساکن شهر اطلاق می شود و مراد از شهر، آبادی بزرگی میباشد که دارای خیابان ها و کوچه ها و خانه ها و نفوس بسیار است یا به معنای هلال ماه، قمر و یک ماه قمری است (عمید، ٨٩١: ١٣٦٩)، لکن در قدیم شهر به معنای کشور بوده است مانند ایرانشهر یعنی مملکت و کشور ایران (جعفری لنگرودی، ٢٣١٦: ١٣٧٨) یا شهریار که به معنای پادشاه و فرمانروای کشور است (عمید، ٨٩٢: ١٣٦٩). در فرهنگ عمید و معین این اصطلاح تعریف نشده است. شهروند در فرهنگ لغت دهخدا این گونه تعریف شده است؛ «اهل یک شهر یا یک کشور و همچنین آمده است که پسوند «وند» در واژه شهروند در واقع «بند» بوده است یعنی شخصی که به شهری بند و متصل است. ولی به مرور زمان تبدیل به «وند» شده است. و ای» موجود در شهروندی بای نسبت بوده است ؛ یعنی هر چیز مربوط به شهروند (پروین، مجله پژوهش های اجتماعی اسلامی، ١٣٨٧: ٩٠ / ٧٢). در کتاب های لغت فارسی نیز بند به معنای زندان، حصار، دیوار دورشهر، زندانی، اسیر، محصور شده در شهر، بند شده در شهر و شهر بندی» به معنای زندانی بودن ذکر شده است و بندی» به معنای گرفتار، اسیر، زندانی که جمع آن بندیان میشود، آمده است (انوری، ١٣٨٣: ١ ١٤٤؛ دهخدا، ١٠٩ / ٣٣: ١٣٦٩ ء عمید، ٣١٩: ١٣٦٩)
مفهوم شهروند و شهروندی
شهروند ترجمه فارسی citizen (سیتی زن) است. این کلمه در ادبیات حقوقی ما سابقه زیادی ندارد و در ایران تا قبل از مشروطیت به جای این واژه از کلمه رعیت و رعایا استفاده می شد. در فرهنگ های دو زبانه مثل فرهنگ حییم و آریان پور کلمه شهروند به معنای بومی، شهری، اهل شهر، تابع، رعیت، شهر نشینی که از خدمت لشکری و شهربانی آزاد باشد تعریف شده است. ظاهرا اولین فرهنگ فارسی به فارسی کلمه شهروند را این چنین تعریف کرده است کسی که اهل یک شهر یا کشور باشد و از حقوق متعلق به آن برخوردار باشد. (عمید، ٣٦٩ : ١٣٦٩) اما شهروندی در لغت، تبعه یک کشور بودن با احتساب حقوق و وظایفی که بر عهده دارد، حالت یک تبعه با حقوق و وظایف، شهرنشینی و شهرگری را گویند. در دانشنامه ی سیاسی، شهروند فردی است در رابطه با یک دولت که از یک سو برخوردار از حقوق سیاسی و مدنی است و از سوی دیگر در برابر دولت تکلیف هایی را دارد، این رابطه را شهروندی گویند. مفهوم شهروندی همراه با مفهوم فردیت و حقوق فرد در اروپا پدید آمده است. از این رو میتوان کلمه شهروند را به تبعه ترجمه کرد اگر چه واژه شهروند و تبعه بیانگر مفهومی واحد یعنی عضو یک کشور بودن هستند ولی معمولا واژه تابعیت جنبه خارجی و بین المللی و شهروند جنبه داخلی و ملی آن عضویت را در نظر دارد. امروزه شهروندی با تابعیت قرین شده است. (کامیار، ٦٢ : ١٣٨٢) تابعیت عبارت است از یک رابطه سیاسی، حقوقی و معنوی که فردی را به دولتی معین مرتبط میسازد. قانون مدنی ایران طی مراد ٩٧٦ تا ٩٩١ مقررات مربوط به تحمیل تابعیت و تحصیل آن را بیان کرده است و اشخاصی که تابعیت ایرانی کسب میکنند شهروند ایرانی محسوب میشوند. بنابر این موقعیت شهروند بودن را قانون معین میکنند و شهروند کسی است که به واسطه تولید با اعطای قانون شهروندی به عضویت یک کشور و جامعه سیاسی است و دارای علقه وفاداری به آن جامعه سیاسی می باشد و مستحق برخورداری از تمام حقوق مدنی و حمایت های قانونی می باشد. مفهوم حقوق شهروندی حقوق شهروندی ترکیبی از دو کلمه حقوق و شهروندی است و گذشته تاریخیاش چندان روشن و شفاف نیست. حقوق شهروندی حقوقی است برای اتباع کشور در رابطه با موسسات عمومی همانند حقوق سیاسی، حق استخدام عمومی، حق انتخاب کردن و انتخاب شدن، حق گواهی دادن در مراجع رسمی، حق داور و مصداق واقع شدن. (جعفری لنگرودی، ١٣٨١، ١٣٧).
در جای دیگر حقوق شهروندان را این چنین تعریف میکند حقوقی که فقط به سکنه یک شهر از کشوری داده شود (در برابر حقوق مردم کشور به کار رفته است) مثال: در تاریخ حقوق رم انتخابات مخصوص شهر رم بود و سایر اهالی کشور از آن محروم بودند و بعد این حق شهروندی مردم رم به سایر بلاد ایتالیا داده شد هر چند که عملا نمی توانستند در انتخابات عمومی شرکت کنند. (همان ص ١٧٢).
ایده بنیادی تحقق حقوق شهروندی و نیز فعال نمودن شهروندان در حق تعیین سرنوشت از سوی افراد است که به عنوان یکی از بنیادیترین حق های اخلاقی و بالمال حقوقی در حوزه حقوق مدنی، سیاسی می باشد و حق انتخاب کردن و انتخاب شدن از مصادیق بارز حق تعیین سرنوشت محسوب میگردد. این حق ریشه در اصل اخلاقی غایت بودن انسان و منع استفاده ابزاری از انسان دارد. از آنجا که انسان ها در انسان بودن باهم برابرند اخلاق قابل قبول نخواهد بود که انسان هایی به خود اجازه دهند بدون رضایت و انتخاب دیگران بر آنها حکم برانند و آزادی آنها را محدود کنند. به عبارت دیگر اساس نمیتوان از یک سر از انسان مسئول اخلاقی و هم چنین نظام اجتماعی عادلانه سخن گفت و در عین حال آزادی انتخاب افراد را انکار کرد.
بنابراین حقوق شهروندی به مجموع حقوق و آزادیهایی گفته میشود که دولت اجرای آن را طبق قوانین داخلی برای اتباع خود تامین و تضمین کرده است و محتوای آن ممکن است از یک کشور به کشور دیگر متفاوت باشد. (طباطبایی موتمنی، ١٣٨٨: ٩) یا حقوق شهروندی به کلیه حقوقی گفته می شود که یک شهروند بر اساس قوانین و مقررات و ارزش های مشترک در یک کشور از آن برخوردار است این حقوق به ویژه در ارتباط دولت مردان با آحاد جامعه مدنظر است که باید از طرف گروه نخست مورد رعایت و احترام قرار گیرد که در قانون اساسی ما زیر عنوان حقوق ملت در فصل دوم از اصل نوزدهم تا اصل چهل دوم قانون اساسی معین و مقرر شده است. اصل بیستم قانون اساسی مقرری دارد که همه افراد ملت اعم زن و مرد یکسان در حمایت قانون قرار دارند و از همه حقوق انسانی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با رعایت موازین اسلام برخوردارند (جهانگیر، ١٣٨٥، اصل ٢٠) و در اصول دوازدهم و سیزدهم و چهاردهم قانون اساسی، دین و مذهب رسمی ایران و حقوق اقلیت های دینی، و غیر مسلمان را تبیین و رعایت اخلاق حسنه و قسط و عدل اسلامی و حقوق انسانی را از طرف جمهوری اسلامی ایران و مسلمانان نسبت به غیر مسلمانان مورد تاکید قرار داده است. از جمبع قوانین و مقررات یاد شده به این نتیجه می رسیم که اتباع ایرانی اعم از مسلمانان و غیرمسلمانان به طور برابر و یکسان در حدود مقرر در قوانین از حقوق شهروندی برخوردارند. در عین حال همانطور که فرد در برابر اجتماع و حکومت از حقوقی بهره مند است در مقابل تکالیفی نیز بر عهده دارد که باید انجام دهد این عمل یک عمل یک طرفه نیست و چون فرد از مزایای اجتماع بهره مند میشود لازم است در مقابل، دین خود را برای جامعه ادا نماید و در ایجاد یک جامعه سالم و مرقه و خوشبخت خود را سهیم بداند. بدین ترتیب ارتباطی بین شهروند و دولت به وجود میآید که در نتیجه برای هر دو طرف حق و تکلیفی ایجاد میشود و به عنوان مثال شهروند از امتیازات سیاسی، اجتماعی برخوردار میشود و دولت مکلف است آن را محترم بشمارد و در مقابل شهروند به پرداخت مالیات و رعایت انتظامات دولتی، و انجام وظیفه عمومی و غیره مکلف میشود.
جایگاه حقوق شهروندی در اسلام
در بحث از حقوق شهروندی و جایگاه آن در اسلام، پیش از هر نکته ای باید به این حقیقت توجه داشت که اسلام به عنوان آخرین و کامل ترین دین الهی در درون خود تمام قواعد، سنت ها و ایده آل های بشری را دارد؛ بدین معنا که میتواند پاسخگوی تمامی نیازهای اساسی انسان و جامعه بشری باشد. همانطور که گفته شد، نظام شهروندی به معنای واقعی آن، به معنای برخورداری عموم اعضای جامعه از حقوق و تکالیف برابر است، به گونه ای که هیچ تبعیض از لحاظ سیاسی، اجتماعی و حقوق مدنی میان افراد جامعه وجود نداشته باشد. در باب مسئولیت شهروندان اسلامی، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در بیان گهرباری میفرمایند: «الا کلکم راع وکلکم مسؤول عن رعیته». (مجلسی، ١٤٠٤، ج ٧٢: ٣٨) در همین زمینه گفته شد که در اسلام هرجا صحبت از رعیت شده، مراد همان حقوق شهروندی امروزین است در مقام مقایسه جایگاه حقوق شهروندی در میان ادیان و مکاتب بشری، اسلام در عالیترین مرتبه قرار دارد؛ چه آن که به انسان در مقام «خلیفه اللهی، حقوق و آزادیهای اجتماعی را داده و در عین حال او را مسئوول و مکلف به شناختن خیر خرد و دیگران دانسته است. اساسا در نظام حقوقی اسلام به طور کلی حق و تکلیف با هم وجود دارد. از دیگر سر در این نظام حقوقی، نوعی ضمانت اجرای تکلیفی و شرعی نیز به چشم میخورد.
نکته مهم دیگر این که در جامعه اسلامی همه شهروندان از حقوق سیاسی و اجتماعی برخوردارند و در تمام ابعاد جامعه و حکومت مشارکت دارند که در این منظور، مفهوم شهروند حتی به غیر مسلمانان نیز اطلاق میشود. در خصوص مسؤولیت شهروندان مسلمان در جامعه در قبال یکدیگر پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) میفرمایند: هر کس شب را به صبح برساند در حالی که به امور مسلمین اهتمام ندارد، از مسلمانان نیست. (مجلسی، ١٤٠٤، ج ١٠٣ : ٢).
از دیگر سر از آن جهت که هدف اسلام، ساختن همه انسان ها و دعوت آنها به احراز مقام خلیفۀ اللهی است، تعاون و همکاری در آن اهمیت به سزایی دارد، بطوری که در قرآن به عنوان مهم ترین منبع حقوق اسلامی با آیاتی رو به رو میشویم که ما را به همکاری در کار خیر و عدم تعاون بر گناه و زشتیها سفارش میکند، (مائده /٢) که به خوبی نشان دهنده اهمیت و جایگاه خرد و مشارکت جمعی در سرنوشت جامعه است.
تاثیر رفتار پیامبر بر ترویج حقوق شهروندی
١- تعلیم و تربیت
یکی از مهمترین حقوق شهروندی سوادآموزی و برخورداری از آموزش رایگان در مقطعی از تحصیل میباشد؛ چرا که هر اندازه جامعه از تحصیلات برخوردار باشد به همان اندازه در زمینه های مختلف پیشرفت میکنند و این مسأله ای بوده که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) هم بر آن توجه فرموده اند. از جمله کارهای ایشان در این زمینه، تشویق مسلمانان به علم آموختن و سفارش و تأکید بر این امر مهم و بر جای نهادن میراث گرانبها در این زمینه است. در دوران جاهلیت در شبه جزیره عربستان، علم و دانش، رونقی نداشت و تعداد باسوادان بسیار کم (در حدود ١٧ نفر) بود، (بلاذری، ١٣١٧: ٦٥٣) اما با هجرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) به مدینه گام هایی برای رونق علم و دانش برداشته شد و از سوی دیگر در مدینه فرصت لازم وجود داشت و حتی پیامبر (صلی الله علیه و آله) از اسیران غزوه ی بدر (سال دوم هجرت) برای تعلیم به جوانان مدینه بهره برد. نخستین آیات الهی که بر قلب مبارک پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرود آمد، به رسالت آموزشی آن حضرت به فرمان خداوند متعال برای علم آموزی و خواندن، اشاره دارد (علق، آیه، ١)
از آیات سوره مبارک علق این نکته فهمیده می شود که خداوند علیم که خودش بزرگترین معلم جهان خلقت است، به فراگیری علم و دانش و معرفت آموزی ارزش زیادی قائل شده است و ما را به این نکته رهنمون میکند که سرچشمه تعلیم و تعلم در اسلام و در قرآن و سپس در سخنان و احادیث و روایات رسول مکرم اسلام و دیگر ائمه ی اطهار است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از راه هایی مانند ایراد خطابه ها، پند و موعظه، ارشاد و راهنمایی مسلمانان یا از طریق قرائت قرآن و سفارش به نوشتن آن، نوشتن حدیث، مکاتبه و فرستادن مبلغین اسلامی به سایر سرزمین ها همواره مسلمانان را به علم آموزی و خواندن و تعلم و فراگیری دانش تشویق می نمودند و به این صورت اولین سنگ بنای فرهنگ و تمدن اسلامی را بنا نهادند. (ابن سعد، بی تا، : ٣٧٣). به تشریق رسول الله (صلی الله علیه و آله)، زید بن ثابت زبان عبری یا سریانی (یا هر دو را آموخت و یا فردی مانند «عبدالله بن عباس) بنابر نقل مشهور با کتابهای تورات و انجیل آشنایی بافت یا عبدالله بن عمرو عاص» به کتاب تورات و به قولی به زبان سریانی وقرف پیدا کرد. (زرین کوب، ١٣٩٢: ٢٧). این نمونه ها به خوبی بیانگر این مطلب می باشد که حتی از همان زمان پیامبر (صلی الله علیه وآله) با سفارش و تشریق ایشان، اصحابه هم در طلب علم میکوشیدند. رسول الله (صلی الله علیه وآله) در طول ٢٣ سال تلاش در راه اسلام، از همان روزهای آغاز بعثت تا زمان رحلت، در زدودن و از بین بردن جهل و نادانی مردم تلاش نمودند؛ چراکه نادانی میتواند نابودی و هلاکت مردم را فراهم کند و عبارات حکیمانه و گهر باری از ایشان در زمینه ضرورت تعلیم و علم آموزی، تلاش برای طلب علم و معرفت، مقام معلم و دانشمندان، جایگاه و ارزش قلم، واجب بودن فریضه میآموختن یادگار مانده است. در اینجا به نمونه هایی از میراث آن حضرت در این زمینه اشاره میشود. کسب علم از نگاه رسول الله (ص) به اندازه ای ارزش دارد که برای آن باید راه دور و دراز را تحمل نمود، به طوری که میفرمایند: «أطلبوا العلم و لو بالصین، فإن طلب العلم فریضۀ علی کل مسلم ؛ دانش را فرا بگیرد، هر چند در چین باشد، چراکه طلب دانش بر هر مسلمانی واجب است» (کلینی، ج ١، ٣٦) (همان، ج ٣٩٣١، ٣). قدوا العلم بالکتاب: دانش را با نگارش و نوشتن به بند بکشید» (مجلسی، ١٦٠٣، ج ٢، ٣٠) العلم خزائن و مفاتیحۀ السوال، فاسألوا رحمکم الله فإنه رجر أربعه السائل و المتکلم و المستمع و المحب لهم: دانش گنجینه هایی است که کلیدهایش پرسش است. بپرسید، خدایتان رحمت کند که چهار کسی را مزد برسد: پرسش کننده، پاسخ دهنده، پاسخ شنونده و دوستدار آن»(همان، 273).
٢- تساوی عمومی در برابر قانون
با نگاهی به تاریخچهی نظام اجتماعی ایران و ساختار حکومتی آن میبینیم در گذشته مردم به عنوان رعیت از حقوق و امتیازات محدودی برخوردار بودند. چرا که حاکمان خود را از نژادی برتر میدانستند و حکومت رئیس حکومت بر خلق خدا، به اراده و مشیت خداوند شمرده میشد و جنبه ی الوهیت پیدا کرده بود، چرا که در ایران نیز مانند همه ی ممالک جهان قبل از پذیرش اصل حاکمیت ملی و اجتماعی، نظریه ی حاکمیت الهی پذیرفته و اعلام شده بود. به موجب این اصل منشأ دولت، اراده و مشیت خداوند است و سلاطین نمایندگانی هستند از جانب پروردگار که اداره ی امور عمومی به آنها سپرده شده تنها عاملی که قدرت اجرایی آنان را میتوانست محدود نماید، دستورهای دینی و سنت و اخلاق و احیانا سازمان هایی همچون شورای سلطنت و مجالس نجبا و اشراف بود. از نظر قرآن انسان موجودی است برگزیده از جانب خاوند، خلیفه و جانشین او در زمین، نیمه ملکوتی و نیمه مادی، دارای فطرتی خدا آشنا، آزاد، مستقل، امانتدار خدا و مسئول خویشتن و جهان، مسلط بر طبیعت و زمین و آسمان، ملهم به خیر و شر، وجودش از ضعف و ناتوانی آغاز میشود و به سری قوت و کمال سیر میکند و بالا میرود اما جز در بارگاه الهی و جز با یاد او آرام نمیگیرد. ظرفیت علمی و عملیش نامحدود است، از شرافت و کرامت ذاتی برخوردار است، احیانا انگیزه هایش هیچگونه رنگ مادی و طبیعی ندارد، حق بهره گیری مشروع از نعمت های خدا به او داده شده است ولی در برابر خدای خویش وظیفه دار است. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز بر اساس آموزه های قرآنی و اسلامی اصل مساوات را که از حقوق شهروندی است در تمام امورات حکومت مدینه برقرار ساخت و سعی نمود، تا با همگان به طور یکسان رفتار شود و هیچگونه فرقی بین آنان نباشد، آن حضرت تمام افراد جامعه اسلامی را مانند، دندانه های شانه با هم برابر و مساوی می دانست و معتقد بود که انسان ها هیچ مزیت و برتری بر یکدیگر جز تقوا ندارند. «الناس سواء کاسنان المشط؛ مردم چون دندانه های شانه مساویند». (مجلسی، ١٦٠٣، ج ٣٦٨: ٠٢٢) دین مبین اسلام تمام انسان ها را برابر میداند و کلیه تفاخرها و امتیازات نژادی و اختلافات طبقاتی و برتریجوییهای اجتماعی را نفی کرده و به صراحت اعلام کرده است:
«یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا وقبائل لتعارفوا ان اکرمکم عندالله اتقیکم» (حجرات /١٣) راوی چنین میگوید: سلمان فارسی داخل مسجد شد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) از جای خویش بلند شد احترامش نمود و او را در کنار خویش در صدر مجلس نشاند و به تناسب سن و شخصیتش او را اکرام نمود. در این هنگام عمر داخل شد و چنین صحنه ای را دید، گفت این عجمی کیست که در میان عرب در صدر مجلس نشسته است. پیامبر اکرم با شنیدن این سخن بر منبر رفت و خطبه خواند و فرمود: "ای مردم از زمان آدم تا به امروز.... عرب را بر عجم و... برتری و فضلی نیست، مگر به تقوا» (محدث نوری، ١٤٠٨، ج ١٢).
٣- مشارکت عامه مردم در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
خویش نمونه ای از تحقق حقوق شهروندی این است که شهروندان به طور داوطلبانه امکانات خود را جهت کمک به پیشرفت و بهبود شرایط به کار می گیرند. شهروندان فعال با توجه به تخصص و استعداد خود در سازمانها و کمیته های محلی گوناگون نظیر انتخابات ریاست جمهوری، خبرگان، مجلس شورای اسلامی، شوراهای شهر و روستا و مشارکت در احزاب و سازمان های مردم نهاد و سازمان های غیردولتی عضویت فعالیت میکنند. شرکت در نشست ها و اجنماعات شهری، حضور در محکمه های عمومی، هیات منصفه یا هیات های حل اختلاف، مشارکت در پروژه های اجتماعی برای پیشرفت جامعه و همچنین یافتن مشکلات و راه حل آنها بسیار سودمند خواهد بود. همچنین شرکت در انتخابات و رأی دادن نمونه دیگری از حقوق شهروندی است حق رای در عین حالی که از نظر بسیاری، از جمله مسئولیت های شهروندی محسوب میگردد اما در واقع یک امتیاز نیز میباشد. کسانی که رای نمیدهند در واقع صدایشان در دولت شنیده نمی شود. قبل از هر رای گیری، اطلاعات مربوط به موضوع یا نامزدها باید بصورت شفاف به اطلاع شهروندان برسد. رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) با وجود بهره مندی از عقل کامل و ارتباط با مبدأ وحی، در مسائل مختلف اجرایی و اجتماعی، در جنگ و صلح و دیگر امور مهم، با یاران خود مشورت میکرد و رأی اکثریت را ترجیح می داد. هر چند مشکلاتی از این ناحیه پدید می آمد، ولی برکت های مشورت، از زبان های احتمالی آن بسیار بیشتر بود. از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است که رسول خدا (صلی الله علیه وآله) همواره با یاران خرد درباره امور مختلف مشورت میکرد و سپس تصمیم نهایی را میگرفت و با این رفتار خود یکی دیگر از حقوق شهروندی را در جامعه ترویج می دادند. ایشان هم خود اهل مشورت بود و هم به دیگران سفارش میکرد که تنها به رأی و نظر خود اعتماد نکنند و به رایزنی با دیگران و آگاه شدن از دیدگاه های آنان همت گمارند. زمانی که علی علیه السلام را به یمن اعزام میکرد، به او فرمود: «یا علی ولا ندم من استشار؛ ای علی! پشیمان نشد، آن کس که مشورت کرد». (ابن بابویه، ١٣٧٩: ١٣٩)
٤- تعرض نداشتن به صرف داشتن عقیده ای خاص
یکی از مسایل عصر، شیوه تعامل نظام های سیاسی با اقلیت های مختلف دینی، قومی، نژادی و... است. از این رو است که در جامعه جهانی، تاریخچه حمایت از حقوق اقلیت ها، پیشینه ای قابل توجه خصوصا در قرن بیستم دارد. از این رو در کنوانسیون حقوق مدنی و سیاسی سازمان ملل متحد، سخن از اعتقاد و عمل به مذهب به عنوان حقوق اقلیت ها است و حق ابراز عقیده و مذهب در عبادات و رسوم مذهبی و همچنین عمل به مذهب و تعلیم آن مورد تأکید است و در اعلامیه های رفع کلیه اشکال تبعیض مذهبی و اعتقادی (نوامبر ١٩٨١) مجمع عمومی، سازمان ملل آزادی فکر و وجدان (نفس)، مذهب یا عقیده را به صورت عملیاتی تعریف نموده اند و یا سخن از حق عدم اعمال تبعیض علیه اقلیت ها و... است. از جمله حقوقی که اسلام برای شهروندان یک جامعه قرار داده این است که هیچکس را نمیتوان به جهت داشتن اعتقاد خاص، مورد آزار و تذیت قرار داد از این رو قرآن میفرماید.
«لا إکراه فی الدین: در دین هیچ اجباری نیست» (بقره /٢٩٥) همه باید با میل و ارداه خود به اسلام بگرایند؛ نه تنها در دین اجبار وجود ندارد بلکه سایر ادیان هم تا زمانی که مخل نظم جامعه نیستند میتوانند در کنار مسلمانان زندگی کنند و در عین حال، هیچکس حق تعرض به ما، جان و ناموس آنها ندارد. قرآن در جایی میفرماید «و لاتسبوا الذین یدعون من دون الله فیسبوا الله عدوا بغیر علم کذلک زینا لکل امه عملهم ثم الی ربهم مرجعهم فیبنهم بما کانوا یعملون (انعام. ١٠٨): معبود کسانی را که غیر خدا را می خوانند دشنام ندهید مبادا آنها (نیز) از روی ظلم و جهل خدا را دشنام دهند، این چنین برای هر امتی عملشان را زینت دادیم سپس بازگشت آنها به سری پروردگارشان است و آنها را از آنچه عمل میکردند آگاه میسازد پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) نیز با اهل کتاب و ساید آیین ها، رفتار مسالمت آمیزی داشتند و در حیطه اخلاق گرامی آن حضرت (صلی الله علیه و آله) فرق و تفاوتی میان کافر و مسلمان، دوست و دشمن و خویش و بیگانه وجود نداشت و آن ابر رحمت بر دشت و چمن به طور یکنواخت می بارید. یهود بغض شدید با آن حضرت (صلی الله علیه و آله) داشت و تک تک وقایع تا زمان وقوع غزوه خیبر شاهد بر این امر است. مثلا یک بار یکی از یهود در بازار اظهار داشت «سوگند به آن ذاتی که موسی را بر تمام پیامبران برتری داده است» یکی از پرورش یافته گان مکتب نور و پروانه شمع نبوت آن را شنید و نتوانست آن را تحمل کند. از وی پرسید: آیا بر محمد (صلی الله علیه و آله) نیز برتری داشت ؟ او گفت آری: صحابی از شدت خشم سیلی محکم به سوی او روانه کرد. از آنجا که دشمن نیز به عدل و اخلاق منجی بشریت اعتماد داشت آن یهودی مستقیما به محضر ایشان رفت و از آن صحابی شکایت کرد. آن حضرت بر صحابی خشم گرفت و او را مورد سرزنش قرار داد (محدث نوری، ١٤٠٨، ج ١٢،: ٨١).
٥- تامین حقوق همه جانبه افراد از زن و مرد زن
در سرزمین های متمدن، مانند؛ روم، یونان و غیره در حکم حیوانات اهلی بود و یا همانند مملوک مطیع مرد بود. در بسیاری از ملل و سرزمین ها حق مالکیت و یا تصرف در اموال را نداشت و در تمام امور مالی، تحت فرمان مرد بود و مرد هر تصمیمی که میگرفت، زن حق اعتراض یا دخالت در تصمیم او نداشت. این وضعیت به حدی اسفناک بود که حتی در برخی قبایل، مورد خرید و فروش قرار میگرفت و گاه از سوی مرد به دیگری اهدا میگردید. (طباطبایی، ١٨٠١٣٣٩). بیسواد بودند در جامعه ای زندگی میکردند که ظلم و ناامنی، جنگ و خونریزی، فقر اقتصادی و دزدی رواج داشت. مردان عرب پیش از اسلام، از آزادیهای جنسی زیادی در داخل یا خارج خانوداه برخوردار بودند. در حجاز، زنان و دختران را همانند کالا میپنداشتند و آنها را از حقوق خود محروم میکردند، بلکه آنان را جزء اموال میشمردند و به ارث میبردند (جوادی آملی، ١٣٨٨، ب؛ ١٤٤)
یکی از بدبختیهایی که گریبانگیر اولاد عرب بود، این بوده که به دست پدران خود کشنده می شدند، پدران از ترس تهی دستی، فرزندان خود را میکشتند (قرآن کریم) و دختران خرد را زنده به گور می کردند. (قرآن کریم) و بدترین خبر و وحشت زاترین بشارت این بود که به او بگویند؛ همسرت دختر آورده است (طباطبایی، ١٣٣٩؛ ٢٢٦١ / ٦ -٢٦٩) عرب جاهلی، زن را به مکر و کید میشناختند و او را به مار مثل میزدند، فکر و اندیشه زن سست و ضعیف و نظر خواهی با وی نشانه ی حماقت است و چون میخواستند به سست رأیی کسی مثال بزنند آن را به رأی النساء تشبیه میکردند. (جراد علی /١٩٨٧: ٤ -٩١٨).
با ظهور اسلام، زن از مقام و موقعیتی والا برخوردار گردید و دین اسلام، حقوق پایمال شده ی او را اعاده نمود. قرآن در سوره های نساء آیدی ١٢٦ احزاب، فتح آیدی ٥ - ٦ و حجرات آیه ی ١٣ و... به تساوی زن و مرد در بهره مندی از رسیدن به کمال و مقام بندگی، یا ابتلاء به انواع عذاب ها به دلیل مخالفت با دین، اعلام نموده و سرنوشت کسانی برای مرد مومن و زن مومن، مرد صالح و زن صالح و برای مرد کافر و زن کافر و مرد مشرک و زن مشرک ترسیم نمود. پیامبر (ص) به رعایت حرمت و ارزش های ایشان پای می فشرد و می کوشید قالب های فکری متحجر جامعهی جاهلی را در خصوص زنان، دگرگون سازد و ایشان را در خلقت مساوی با مردان معرفی کند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «من کان له أنشی فلم یندها و لم یهنها و لم یؤثر ولده علیها أدخله الله الج؛ آن که دارای دختر است، او را از خود نراند، اهانتش نکند، پسران را بر او مقدم ندارد، خدا وی را وارد بهشت می۔ کند». (نوری، ١٦٠٨؛ ١٠- ١١٨).
نتیجه گیری
شهروند به کسی گفته میشود که از حقوق مدنی، سیاسی یک جامعه ی دولت - ملت بهره مند است و این موضوعی است در برخی اصول قانون اساسی ایران مطرح شده و از همان ابتدای اسلام، مورد توجه قرآن و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مورد توجه قرار گرفت و ایشان با تأسیس مدینه النبی این حقوق را پایه ریزی کرده و سپس با رفتار و منش خود، سعی در گسترش این حقوق کردند. از جمله حقوق شهروندی که در قانون اساسی ایران آمده، حق تحصیل رایگان تا دوران متوسطه، حق امنیت، حق آزادی بیان، تساوی زن و مرد در حقوق انسانی و... است و متقابلا حضرت محمد (ص) هم این حقوق را مراعات می کردند به طوری که ایشان در زمانی که صاحب دختر شدن موجب وهن اعراب میشد، دختر شان را مورد تکریم قرار دادند، و بدین ترتیب حقوق بانوان را پایه ریزی فرمودند و به جای دریافت پول برای آزادی اسیران، تعلیم سواد بر مسلمانان را به عنوان مزد آزادی قرار دادند، اجازه دادند یهودیان و مسلمان و مسیحیان در کنار هم با آرامش زندگی کنند بدون اینکه، ایشان را مجبور به پذیرش عقاید خود کنند.
نظر به کرامت والای انسان در شریعت مبین اسلام و سیره حضرت محمد (ص) حکومت جمهوری ایران نیز در اصول متعدد قانون اساسی و از جمله در فصل سوم یعنی حقوق ملت حقوق شهروندی را مورد تاکید قرار داده است. در راستای عملیاتی نمودن امر فرق در دولت تدبیر و امید نیز امهات این بحث از قبیل: حق حیات، سلامت و کیفیت زندگی، حق کرامت و برابری انسانی، حق آزادی و امنیت شهروندی، حق مشارکت در تعیین سرنوشت، حق اداره شایسته و حسن تدبیر، حق آزادی اندیشه و بیان، حق دسترسی به اطلاعات، حق دسترسی به فضای مجازی، حق حریم خصوصی، حق تشکل، تجمع و راهپیمایی، حق تابعیت، اقامت و آزادی رفت و آمد، حق تشکیل و برخورداری از خانواده، حق برخورداری از دادخواهی عادلانه، حق اقتصاد شفاف و رقابتی، حق مسکن، حق مالکیت، حق اشتغال و کار شایسته، حق رفاه و تأمین اجتماعی، حق دسترسی و مشارکت فرهنگی، حق آموزش و پژوهش، حق محیط زیست سالم و توسعه پایدار، حق صلح، امنیت و اقتدار ملی در منشور حقوق شهروندی طرح گردیده است و دولت و مسئولان کشوری ملزم به اجرای آن و تکریم و پاسداشت حقوق حقه شهروندان گردیده اند.
فهرست منابع و مآخذ
- ابن بابویه، محمد بن علی، امالی، تهران، نشر اعلمی، ١٣٧٩ش ۔
- انوری، حسن و همکاران، فرهنگ بزرگ سخن، چاپ دوم، تهران، سخن، ١٣٨٢ش ابن سعد، طبقات الکبری، دارالکتب العلمیۀ ١٤١٠ه. ق بیروت ؛
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر أدب الحرزه، ١٤٠٥ق. د.
- احمد بن یحبی، بلاذری، فتوح البلدان، قاهره، شرکه طبع العربیه، ١٣١٨، ص ٦٥٦.
- انوری، حسن، فرهنگ فشرده سخن، تهران، انتشارات سخن، ١٣٨٣ش. ٧
- آذر داد، لادن، ١٣٨٩، جایگاه حقوق شهروندی در مراجع شبه قضایی، انتشارات جاودانه جنگل، چاپ اول، تهران، ص ١٢ ٨
- جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ١٣٨١، مسبوط در ترمینولوژی حقوق، انتشارات کتابخانه دانش، تهران جواد علی، (١٩٨٧) المفصل فی تاریخ العرب، بیروت: دار العلم للملایین
- جوادی آملی، عبدالله (١٣٨٨). زن در آینه جلال و جمال، چاپ نوزدهم، قم: مرکز نشر اسراء جهانگیر، منصور، ١٣٨٥، قانون اساسی، چاپ بیست و پنجم، تهران، اصل ٢٠ ١٢
- دهخدا، علیاکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ١٣٦٩ش. ١٣. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید جلد اول، ص ١٨٢ ١٤.
- شریعتی، روح الله (١٣٨٥)، حقوق اقلیت ها در حکومت نبوی، فصلنامه می تخصصی دانشگاه باقر العلوم (علیه السلام)، س نهم، ش ٣٥ ١٥.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، بیچا، قم، مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام، ١٤٠٤ق ١٦.
- طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم، حاشیه کتاب المکاسب، تحقیق شیح عباس محمد آل صباغ القطیفی، بیروت، دار المصطفی لاحیاء التراث، ١٢٣ق.
- طباطبایی، محمد حسین، (١٣٩٣) تفسیر المیزان، چاپ دوم، بیروت: منشورات الأعلمی للمطبوعات ب (١٣٨٨) زن در قرآن، چاپ اول، قم، مرکز نشر اسراء
- طباطبایی موتمنی، منوچهر، ١٣٨٨، آزادی های عمومی و حقوق بشر، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم.
- عمید زنجانی، عباسعلی حقوق اقلیت ها، چاپ پنجم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
- عمید، حسن، ١٣٨٣، فرهنگ فارسی عمید، چاپ اول، انتشارات امیر کبیر، تهران، ذیل واژه شهروند
- فراهیدی، الخلیل بن أحمد، کتاب العین، تحقیق مهدی المخرومی و ابراهیم السامرایی، ایران، مؤسسۀ الدار الهجره، ١٦٠٩ ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، دار الکتب الاسلامیه، کامیار، غلامرضا، حقوق شهری، انتشارات مجد، تهران، ١٣٨٢ش
- گرجی، ابوالقاسم، حق و حکم و فرق میان آنها، مجله مطالعات حقوقی و قضایی، ش ١، ١٣٩٦٤.
- نوری، حسین بن محمد تقی (١٩٠٨). مستدرک الوسایل، بیروت: موسسه آل البیت (علیه السلام) لاحیاء التراث
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تحقیق عبد الکریم ربانی شیرازی، ج ٢٢، ص ١٣٦٨ بیروت، لبنان، مؤسسۀ الوفاء، ١٤٠٣، چاپ اول
- منشور حقوق شهروندی، معاونت حقوقی ریاست جمهوری و مرکز بررسیهای استراتژیک، تهران، 1395
