به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، نسخه جدید توصیه‌‌‌های ضد آلودگی هوا که به تازگی توسط سازمان بهداشت جهانی منتشر شده است، حاوی چهار وظیفه فوری برای دولت‌‌‌ها به منظور کاهش انتشار آلاینده‌‌‌ها و در نتیجه کاهش اثرات آن بر سلامت جامعه است. یکی از این وظایف فوری در حوزه تقویت ناوگان حملونقل عمومی است. همچنین سازمان بهداشت جهانی در حوزه مهار گاز متان به ارائه راهکار پرداخته است. یکی از منابع اصلی انتشار گاز متان در حریم شهرها، مراکز جمع‌‌‌آوری و مدیریت پسماند است. اخیرا نیز صفحه رسمی «ناسا» با انتشار گزارشی از مناطق ابرانتشار گاز متان در کره زمین، نقطه‌‌‌‌ای در جنوب تهران را به عنوان یکی سه نقطه اصلی تولید این گاز آلاینده بسیار مخرب معرفی کرده است؛ جایی از تهران که زباله‌‌‌های تولیدشده در شهر تهران، در آنجا انباشت و بازیافت می‌شود. مدیران شهری یک هیات دانشگاهی را مامور مطالعه در این رابطه کرده است تا هم میزان انتشار و هم راهکار مدیریت آن را مطالعه کند. در عین حال در رهنمودهای جدید آلودگی هوا نیز به این مساله پرداخته شده که می‌تواند مبنای عمل قرار گیرد. توصیه این نهاد بین‌المللی تبدیل گاز متان به «بیو گاز» است. بیوگاز یکی از منابع انرژی است که در مقایسه با سوخت‌‌‌های فسیلی، با محیط‌زیست سازگارتر است.
سومین تکلیف فوری دولت‌‌‌ها برای کاهش انتشار آلاینده‌‌‌ها در حوزه صنعت تعریف شده است. بر اساس این گزارش توصیه به محدود شدن فعالیت‌های صنعتی پرآلوده و جایگزین کردن فناوری‌‌‌های پاک در این حوزه توسط دولت‌‌‌های درگیر با مساله آلودگی هواست. در نهایت دولت‌‌‌های ملی و محلی مکلف شده‌‌‌اند برای تولید برق از انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر استفاده کنند. تکالیف چهارگانه علیه آلودگی هوا می‌تواند به مصابه پادزهر عمل کند؛ به این ترتیب که در صورت عمل به آنها به صورت تمام و کمال، به تدریج از میزان و شدت آلودگی هوا کاسته خواهد شد.
همچنین گزارش مذکور به صراحت اشاره می‌کند دولت‌‌‌ها نباید مسوولیت آلودگی را به گردن شهروندان بیندازند. از نگاه سازمان بهداشت جهانی مسوولیت مقابله با آلودگی بسیار سنگین و به شکل مستقیم متوجه دولت‌‌‌هاست. البته این به معنای برداشتن سنگ بزرگی که نشانی از عدم‌اصابت به هدف خواهد بود، نیست. هرچند دولت‌‌‌ها باید خود را موظف به اجرای کامل دستورالعمل‌‌‌های کاهنده آلودگی بدانند اما در عین حال اصلاحات تدریجی در این حوزه توصیه این نهاد بین‌المللی است. در واقع دولت‌‌‌های درگیر با معضل آلودگی هوا باید برای دستیابی به اهداف نهایی، در وهله اول اهداف موقت و مقدماتی تعریف کنند و به تدریج در مسیر مهار آلودگی گام بردارند.
ابعاد انکارناپذیر آلودگی
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، طی سه دهه گذشته سازمان بهداشت جهانی (WHO) به صورت دوره‌‌‌ای رهنمودهای کیفیت هوا (AQG) را منتشر کرده است تا به دولت‌‌‌ها و مجامع جهانی کمک کند آلودگی هوا و اثرات سوء آن را کاهش دهند. این سازمان تازه‌‌‌ترین رهنمود کیفیت هوا را پس از یک دوره طولانی بیش از 15ساله در 2022 منتشر کرده است. البته مطالعات و پایش علمی صورت گرفته برای رهنمودهای جدید کیفیت هوا در سال 2021 انجام شده و سرانجام در 2022 نسخه به‌‌‌روز آن منتشر شده است. تفاوت این گزارش با نسخه‌‌‌های پیشین در استفاده از شاخص‌‌‌های کارآ و بر پایه مطالعات اپیدمیولوژیک است. نکته قابل تامل این است که در مقایسه با ویرایش قبلی این دستورالعمل‌‌‌ها اکنون شواهد بسیار قوی‌‌‌تری وجود دارد که نشان می‌دهد چگونه آلودگی هوا بر جنبه‌‌‌های مختلف سلامت در ابعاد متفاوتی، فراتر از آنچه قبلا درک می‌‌‌شد، تاثیر می‌‌‌گذارد. با وجود این مهم‌ترین مساله دست نخورده باقی مانده است؛ اینکه هر ساله آلودگی هوا باعث مرگ‌میلیون‌‌‌ها نفر و کاهش عمر مفید افراد می‌شود.
میزان گستردگی بیماری‌‌‌های منتسب به آلودگی هوا درحال حاضر با سایر خطرات عمده سلامت جهانی مانند رژیم‌‌‌های غذایی ناسالم و سیگار برابری می‌کند. طبق آخرین تحقیقات گسترده جهانی که در سال 2015 انجام شده بود، مجمع جهانی بهداشت قطعنامه‌‌‌ای را در مورد کیفیت و سلامت هوا تصویب کرد و آلودگی هوا را به عنوان عامل خطرناک موثر بیماری‌‌‌های غیرواگیر مانند بیماری‌‌‌های قلبی، سکته مغزی، بیماری‌‌‌های مزمن ریوی همچون آسم و سرطان و عوارض اقتصادی آنها به رسمیت شناخت. ماهیت جهانی این چالش آن را مستلزم عزم جهانی جدی‌‌‌تری کرده است. آلودگی هوا، مشکل عمده بهداشت محیطی است که همگان را در کشورهای با درآمد پایین، متوسط و بالا تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
خسارت جانی آلودگی هوا
همچنین بر اساس برآوردی که در سال 2016 صورت گرفت، آلودگی هوای محیط (فضای باز) در شهرها و مناطق روستایی باعث 2/ 4میلیون مرگ زودرس در سراسر جهان شده است. این میزان مرگ و میر ناشی از قرار گرفتن در معرض ریزذرات معلق با قطر کوچک‌تر از 5/ 2 میکرون (PM2/ 5)گزارش شده که از عوامل اصلی بیماری‌‌‌های قلبی، عروقی، تنفسی و سرطان شناخته می‌شود.
اما اکنون سازمان بهداشت جهانی رهنمودهای خود در حوزه کاهش اثرات آلودگی هوا را بر مبنای شواهد و راهکارهای عملی برای محافظت از سلامت عمومی در برابر بیماری‌‌‌های منتسب به آلودگی هوا تهیه و با این استدلال آن را به‌‌‌روزرسانی و منتشر کرده است که پرداختن به عوامل موثر در ابتلا به بیماری‌‌‌های غیرواگیر از جمله آلودگی هوا، کلید حفاظت از سلامت عمومی است. این گزارش تاکید می‌کند عمده منابع آلودگی هوا خارج از کنترل افراد و نیازمند اقدامات هماهنگ توسط سیاستگذاران محلی، ملی و منطقه‌‌‌ای است که در بخش‌‌‌هایی مانند حملونقل، انرژی، مدیریت زباله، برنامه‌‌‌ریزی شهری و کشاورزی فعالیت می‌کنند. در واقع گزارش مذکور تاکید ویژه‌‌‌ای بر نقش برجسته دولت‌‌‌های ملی و محلی در حوزه اجرای برنامه‌‌‌های بهبود کیفیت هوا دارد.
بر اساس محتوای این گزارش، نمونه‌‌‌های بسیاری از سیاست‌های موفق در حوزه مدیریت ریسک وجود دارد که می‌تواند در طراحی و تدوین برنامه‌‌‌های کاهش آلودگی هوا راهگشا باشد. در حوزه صنعت بهره‌‌‌گیری از فناوری‌‌‌های پاکی که انتشار دودهای صنعتی را کاهش می‌دهد مورد تاکید این گزارش و یکی از توصیه‌‌‌های کلیدی سازمان بهداشت جهانی به دولت‌‌‌هاست. در این زمینه بهبود مدیریت پسماندهای شهری و کشاورزی به روش‌های گوناگون از جمله جذب گاز متان ساطع شده از محل دپوی زباله به عنوان جایگزینی برای سوزاندن پیشنهاد شده است. در واقع با توجه به اجتناب‌ناپذیر بودن انتشار گاز متان در برخی پهنه‌‌‌ها، سازمان بهداشت جهانی پیشنهاد داده که دولت‌‌‌ها بر استحصال «بیوگاز» از متان متمرکز شوند و آن را به عنوان یکی از منابع تولید انرژی استفاده کنند. بیوگاز یک منبع انرژی سازگار با محیط‌زیست در مقایسه با سوخت‌‌‌های فسیلی محسوب می‌شود. در حوزه انرژی نیز اطمینان از دسترسی به راه‌‌‌حل‌‌‌های مقرون به صرفه انرژی پاک خانگی در پخت‌‌‌وپز، گرمایش و روشنایی در توصیه‌‌‌های سازمان بهداشت جهانی گنجانده شده است. در بخش دیگر این گزارش توصیه‌‌‌هایی در حوزه تولید برق نیز مطرح شده است، به این ترتیب که افزایش استفاده از سوخت‌‌‌هایی با میزان آلایندگی کمتر و منابع انرژی تجدیدپذیر بدون احتراق (مانند انرژی خورشیدی، بادی یا آبی)، تولید همزمان گرما و برق و تولید انرژی غیرمتمرکز (به عنوان مثال شبکه‌‌‌های تولید و توزیع برق محلی همچون نصب صفحات خورشیدی بر روی پشت‌‌‌بام منازل) در دستور کار دولت‌‌‌ها قرار گیرد؛ کمااینکه نیروگاه‌‌‌های تولید برق به شیوه سنتی یکی از اصلی‌‌‌ترین منابع آلاینده واقع در حریم شهرها محسوب می‌‌‌شوند.
سازمان بهداشت جهانی به دولت‌‌‌ها توصیه کرده در بخش حملونقل زیرساخت شبکه‌‌‌های حملونقل سریع شهری، ایجاد معابر ویژه پیاده‌‌‌روی و دوچرخه‌‌‌سواری در شهرها و همچنین تسهیل حملونقل ریلی بین‌‌‌شهری بار و مسافر، به‌‌‌کارگیری وسایل نقلیه دیزلی سنگین و استفاده از سوخت‌‌‌های با آلایندگی پایین (از جمله سوخت‌‌‌هایی با محتوای گوگرد کاهش یافته) را در اولویت قرار دهند. افزون بر این دولت‌‌‌های ملی و محلی باید برای بهبود بهره‌‌‌وری انرژی ساختمان‌‌‌ها، سبزتر ساختن معماری شهرها و کارآمدتر کردن مصرف انرژی شهری برنامه‌‌‌ریزی کنند.
در حوزه بهبود مدیریت زباله‌‌‌های شهری و کشاورزی استراتژی‌‌‌هایی برای کاهش، جداسازی، بازیافت و استفاده مجدد یا پردازش مجدد زباله و نیز استفاده از روش‌های بهبود یافته مدیریت زباله‌‌‌های بیولوژیکی مانند هضم بی‌‌‌هوازی زباله برای تولید بیوگاز، به عنوان جایگزین‌‌‌های عملی و کم‌‌‌هزینه برای سوزاندن زباله‌‌‌های جامد پیشنهاد شده است. سازمان بهداشت جهانی تاکید کرده در جایی که گزینه سوزاندن غیرقابل اجتناب است، فناوری‌‌‌های احتراق با کنترل دقیق انتشار برای کنترل آلودگی هوا حیاتی است.
طبق این گزارش، در حالی که دستیابی به سطوح مورد نظر رهنمودهای کیفیت هوا باید هدف غایی از اجرای دستورالعمل‌‌‌ها باشد، ممکن است برای بسیاری از کشورها و مناطقی که با سطوح بالای آلودگی هوا درگیر هستند، کار دشواری باشد. به همین دلیل اصلاحات تدریجی در بهبود کیفیت هوا که برای دستیابی به اهداف موقت مشخص شده است. در واقع بهبود کیفیت هوا باید به عنوان شاخصی حیاتی برای بهبود شرایط بهداشتی جمعیت در نظر گرفته شود. در همین راستا تخصیص منابع نهادی و فنی با پشتیبانی ظرفیت‌‌‌سازی انسانی برای دستیابی به این هدف ضروری است. اجرای دستورالعمل‌‌‌ها مستلزم ساخت و بهره‌‌‌برداری از سیستم‌های پایش آلودگی هواست؛ از جمله این ابزارهای نظارت و ارزیابی آلودگی هوا نیز می‌توان به مواردی همچون دسترسی عمومی به دادههای کیفیت هوا، استانداردهای قانونی الزام‌‌‌آور و هماهنگ جهانی و سیستم مدیریت کیفیت هوا به منظور تعیین اولویت‌‌‌ها برای اقدام، اشاره کرد.
نسخه به‌‌‌روز توصیه‌‌‌های سازمان بهداشت جهانی تاکید دارد که اجرای طرح‌‌‌های مصوب برای کاهش آلودگی هوا مستلزم همکاری میان بخش‌‌‌ها و ذی‌نفعان مختلف است. مشارکت بخش بهداشت و درمان ملی برای افزایش آگاهی از اثرات آلودگی هوا بر سلامت ضروری است. در این میان همراهی نهادهای اقتصادی و اطمینان از اینکه حفاظت از سلامت عمومی در تصمیمات سیاستی نقش مهمی داشته باشد نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.
بر اساس این گزارش آلودگی هوا همچنین منجر به بروز اثرات اقتصادی مرتبط با حوزه سلامت می‌شود. چنین تاثیراتی از طریق دو مسیر اصلی صورت می‌‌‌پذیرد. اول، هزینه‌‌‌های حفظ سلامت عمومی و هزینه‌‌‌های مربوط به بروز بیماری و مرگ‌‌‌ومیر است که با بهره گرفتن از رویکرد تمایل به پرداخت تخمین زده می‌شود. مورد دوم، کاهش یا از دست دادن بهره‌‌‌وری نیروی کار است. در 2013 بانک جهانی تاثیر اقتصادی آلودگی هوا در جهان را حدود 143میلیارد دلار آمریکا تخمین زد که معادل درآمد از دست رفته نیروی کار است. خسارت کاهش رفاه ناشی از قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا ذرات معلق با قطر کمتر از 5/ 2 میکرون هم 55/ 3 تریلیون دلار برآورد شده است. تلفات رفاهی بین یک‌درصد تولید ناخالص داخلی در کشورهای کم‌درآمد تا 5درصد در کشورهای با درآمد بالا متغیر بوده است. فارغ از هزینه‌‌‌هایی که صنعت بهداشت و درمان متحمل می‌شود، آلودگی هوا باعث ایجاد هزینه‌‌‌های اقتصادی مازادی مانند تاثیر آن بر محصولات کشاورزی یا آسیب‌‌‌های ساختمان‌‌‌ها و زیرساخت‌‌‌ها می‌شود. علاوه بر این موارد، هزینه‌‌‌های مرتبط با تغییرات آب‌‌‌وهوایی و تخریب محیط‌زیست نیز وجود دارد.
گرچه برخی ابهامات در مورد بار دقیق بیماری‌‌‌های منتسب به آلودگی هوا همچنان وجود دارد، اما به وضوح ثابت شده که قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا باعث مرگ‌میلیون‌‌‌ها نفر و از دست رفتن عمر مفید افراد می‌شود. در معرض خطر قرار دادن زندگی سالم و همچنین از دست دادن تریلیون‌‌‌ها دلار در سال باعث شده که اکنون آلودگی هوا به عنوان بزرگ‌ترین تهدید زیست محیطی برای سلامت و رفاه سیاره زمین شناخته شود.
تعریف جدید از حد مجاز آلایندگی
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، حد توصیه شده مجاز آلاینده‌‌‌های شش‌‌‌گانه هوای تهران بر اساس معیاری است که سازمان حفاظت از محیط‌زیست آمریکا تعیین کرده است. با این حال این حدود از دیدگاه کارشناسان سازمان جهانی بهداشت که نسخه 2005 رهنمودهای آلودگی هوا برای دولت‌‌‌ها را به‌‌‌روز کرده‌‌‌اند، نیازمند بازتعریف تشخیص داده شده است. البته این توصیه‌‌‌ها به لحاظ اجرایی الزام‌‌‌آور نیست اما اگر به آن بی‌‌‌توجهی شود، می‌تواند شرایط را برای شهرها و کشورهای درگیر با آلودگی به مراتب بغرنج‌‌‌تر کند.
بر اساس توصیه سازمان بهداشت جهانی، حد مجاز غلظت آلاینده‌‌‌ها باید به تدریج کاهش پیدا کند. این در حالی است که به عنوان مثال حد توصیه شده مجاز برای غلظت ریزذرات معلق (PM2/ 5) 5 میکروگرم بر مترمکعب به عنوان میانگین غلظت سالانه و 15 میکروگرم بر مترمکعب به عنوان میانگین 24 ساعته اعلام شده است؛ اما در تهران در سال 1400 میزان انتشار برآورد شده توسط دستگاه‌های سنجش و پایش آلودگی در شهر برای این آلاینده 30 میکروگرم بر مترمکعب محاسبه شده است. به این ترتیب میزان انتشار آلاینده اصلی هوا در شهر تهران تا شش برابر حد مجازی است که سازمان بهداشت جهانی در این توصیه‌‌‌نامه به آن اشاره کرده است.
البته در کشور ما حدود مجاز آلایندگی از ابتدای سال 99 روز شد؛ اما رهنمود 2022 سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد این حدود جدید نیز ضامن سلامت شهروندان نیست و باید از آن کاسته شود. در عین حال با همین ابزار سنجش فعلی هم غلظت آلاینده‌‌‌های هوا در آسمان پایتخت در یک‌‌‌چهارم روزهای سال گذشته بالاتر از حد استاندارد بوده است. به عبارت دیگر پارسال تهرانی‌‌‌ها از هر چهار روز، یک روز با غلظت بالای ذرات معلق فراتر از حدود مجاز مواجه بودند که در این بین اول آذرماه آلوده‌‌‌ترین روز تهران به لحاظ میزان انتشار این آلاینده در هوا با شاخص کیفیت هوای 165 واحد بوده است. این در حالی است که اگر نسخه پیشنهادی سازمان بهداشت جهانی مبنای بازتعریف حد مجاز آلایندگی قرار گیرد، روزهای آلوده پایتخت به مراتب بیشتر خواهد بود.
وضعیت آلودگی هوا در سال 1400 در شهر تهران چنان بوده که اخیرا در گزارش رسمی شهرداری تهران از آلودگی هوا در 1400 از «مواجهه بالای تهرانی‌‌‌ها با آلودگی» سخن به میان آمده است. در واقع متولی سنجش کیفیت هوای پایتخت با توجه به6 برابر بودن میزان آلودگی هوای تهران با آلاینده PM2/ 5 به مواجهه بالای تهرانی‌‌‌ها با آلودگی در سالی که گذشت اذعان کرده است.