آمار عملکرد تجاری کشور در 8ماهه سال1401 منتشر شد و بار دیگر از بیشتر‌شدن شکاف میان صادرات و واردات نشان دارد. صادرات کشور بر اساس آمار گمرک در این بازه شاهد افت وزنی بوده و هرچند به نسبت مدت مشابه سال‌گذشته از نظر ارزش افزایش داشته است، در زمینه کسری تجاری در ادامه روندی است که از ماه پنجم امسال آغاز شد. تراز تجاری کشور از ابتدای سال‌جاری تا سه ماه منتهی به خرداد مثبت بود، اما طی چهارماه به صفر رسید و در پنج‌‌‌‌‌ماه و 6ماه، واردات از صادرات سبقت گرفت، در ماه هفتم ادامه یافت و اکنون این شکاف میان صادرات و واردات به رقمی نزدیک به 5میلیارد رسیده است. بررسی این آمار در بسیاری از ابعاد نشان از روند نامناسب تجارت غیرنفتی کشور دارد که در تراز تجاری منفی خود را نشان داده است.
تراز منفی کم‌‌‌‌‌سابقه
در 8ماهه سال‌جاری میزان وزنی صادرات غیرنفتی 70میلیون و 402هزار‌تن اعلام‌شده‌است که حدود 16درصد به نسبت مدت مشابه کاهش داشته و میزان وزنی واردات 23میلیون و 405هزار‌تن گزارش شده که در مقایسه با مدت مشابه سال‌قبل 44/ 12درصد کاهش یافته‌است. آمار مربوط به واردات 8ماهه از نظر ارزش آن 37میلیارد و 116میلیون دلار گزارش شده‌است و رقم صادرات 32میلیارد و 368میلیون دلار که تراز 8 ماهه را به رقم منفی 4میلیارد و 748میلیون دلار می‌رساند. بر این اساس حجم تجارت خارجی 69میلیارد و 484میلیون دلار است. این تراز منفی تجاری در مقایسه با آمار تجارت خارجی 8 ماهه سه سال‌گذشته نشان از ثبت رکورد دارد. تراز تجاری سال 98 منفی یک میلیارد و 721 میلیون دلار، تراز تجاری سال 99 منفی 4 میلیارد و 552 میلیون دلار و تراز تجاری سال 1400 منفی یک میلیارد و 224 میلیون دلار گزارش شده بود.
تجارت در ماه هشتم
صادرات آبان سال1401 بر اساس این آمار 3میلیارد و 962میلیون دلار ارزش دارد و واردات این ماه 5میلیارد و 389میلیون دلار برآورد شده‌است. بر این اساس حجم تجارت خارجی آبان ماه سال1401 به 9میلیارد و 351میلیون دلار می‌رسد و تراز آن منفی یکمیلیارد و 427میلیون دلار است. صادرات این ماه در مقایسه با ماه پیش از نظر ارزش نشان‌دهنده افت است. صادرات مهرماه 1401، معادل 4میلیارد و 155میلیون دلار بود. صادرات آبان 1401 نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته نیز روندی نزولی داشته است؛ صادرات آبان سال1400 رقمی معادل 4میلیارد و 26میلیون دلار بود که با توجه به تورم جهانی و افزایش قیمت عمده کالاهای صادراتی ایران این ارقام حتی بیش از این، از ضعف صادراتی کشور در آبان ماه سال1401 حکایت می‌کند. تراز تجاری آبان سال1400 منفی 267میلیون دلار گزارش شده بود که با توجه به تراز تجاری آبان سال‌جاری، از کسری قابل‌ملاحظه حکایت دارد.
مقایسه آمار صادراتی ایران در ماه هشتم سال‌های 1398، 1399 و 1400 و 1401 نشان می‌دهد این رقم در آبان سال1400 بیشترین میزان را داشته است. پس از خروج آمریکا از برجام و شروع دور جدید تحریم‌های ایران، در آبان سال1398 ارزش صادرات ایران 2میلیارد و 293میلیون دلار گزارش شد. صادرات ایران در آبان ماه سال1399 به رقم 3میلیارد و 210میلیون دلار رسید و با رشد دوباره در سال1400 ارزش صادرات به رقم 4میلیارد و 26میلیون دلار رسید. از این ارقام می‌توان نتیجه‌گرفت روند تجارت خارجی ایران که با خروج آمریکا از برجام لطمه جدی دیده بود، به‌تدریج و از سال1398 در زمینه صادرات روندی رو به بهبود و صعودی را می‌‌‌‌‌پیمود اما با کاهش ارزش صادرات در آبان‌ماه امسال به نسبت آبان1400 متوقف شده‌است.
تجارت هشت ماهه
بررسی روند صادرات ایران در بازه 8 ماهه نشان از افزایش ارزش آن به نسبت مدت مشابه سال‌گذشته و دو سال‌پیش از آن دارد. صادرات 8ماهه سال1398 رقم 26میلیارد و 679میلیون دلار بود. این رقم در سال1399 افت کرد و به 24میلیارد و 658میلیون دلار رسید اما با جهش در سال1400 به 31میلیارد و 82میلیون دلار رسید. صادرات 32میلیارد و 368میلیون دلاری 8ماهه سال‌جاری نشان از افزایش ارزشی صادرات ایران به نسبت مدت مشابه سال‌گذشته دارد، اما با توجه به‌وقوع بحران اوکراین و افزایش قابل‌ملاحظه ارزش کالاهای صادراتی ایران که عمدتا شامل مشتقات و فرآورده‌های نفتی و گازی است و نیز با درنظر گرفتن عامل مهم‌تر یعنی افت وزنی، هرچند از نظر ارزشی افزایش داشته است اما این افزایش ارزش را به تنهایی نمی‌توان نشانه موفقیت در امر صادرات دانست. از نظر تراز تجاری نیز تراز منفی 8ماهه سال‌جاری تنها با سال1399 نزدیکی دارد اما حتی در مقایسه با این سال نیز افزایش داشته است.
تراز تجاری 8 ماهه سال1398 رقمی معادل منفی یکمیلیارد و 721میلیون دلار بود که در سال1399 به منفی 4میلیارد و 552میلیون دلار رسید. این رقم در سال1400 بهبودی قابل‌ملاحظه‌ای یافت و با بازگشت به ریل قبلی در 8ماهه سال1400 منفی یکمیلیارد و 224میلیون دلار اعلام شد. با رسیدن به قله منفی 4میلیارد و 748میلیون دلاری کنونی تجارت خارجی ایران شاهد منفی‌‌‌‌‌ترین تراز خود در بازه 8 ماهه طی مدتی است که شرایط جدید با شکست برجام برای ایران رقم زد.
واردات 8ماهه ایران در مقایسه با سال‌های مورد بررسی هر سال‌روند صعودی داشته است که می‌توان آن را نیز به افزایش هزینه جهانی نسبت داد. این رقم در سال‌جاری به رکورد 37میلیارد و 116میلیون دلار رسیده است و به‌ترتیب برای هشت ماهه سال‌های 1398، 1399 و 1400 رقمی معادل 28میلیارد و 400میلیون دلار، 29میلیارد و 210میلیون دلار و 32میلیارد و 306میلیون دلار بوده‌است.
از این روند مربوط به صادرات و واردات می‌توان نتیجه گرفت هرچند برآورده‌کردن نیازهای وارداتی کشور روندی به نسبت ثابت را طی کرده‌است و با افزایش قیمت جهانی ارزش آن نیز افزایش یافته‌است، صادرات ایران به‌رغم تجربه مشابه تورم در کالاهای وارداتی از نظر ارزش، هرچند افزایش داشته است اما این افزایش ارزش با سطح افزایش ارزش واردات متناسب نبوده‌است. این مساله خود را در تراز منفی کم‌‌‌‌‌سابقه 8 ماهه سال‌جاری و عقب‌ماندن ارزش صادرات از واردات نشان می‌دهد.
ثابت‌ماندن مقاصد و ضعف در تعامل تجاری
5 کشور عمده مقصد صادرات در 8 ماهه امسال چین، عراق، امارات‌متحده‌عربی، ترکیه و هند، بودند. پروپان‌مایع‌‌‌‌‌شده، متانول، بوتان مایع‌‌‌‌‌شده، پلی‌‌‌‌‌اتیلن، قیر نفت، اوره، گاز طبیعی مایع‌‌‌‌‌شده، شمش از آهن و فولاد و روغن‌های سبک، عمده‌‌‌‌‌ترین کالاهای صادراتی در این مدت را به خود اختصاص دادند. کشورهای امارات‌متحده عربی، چین،ترکیه، هند و آلمان 5 کشور عمده مبدا واردات در 8ماهه سال‌جاری بودند و اقلام عمده وارداتی در 8ماهه سال‌جاری شامل ذرت دامی، برنج، گندم، دانه سویا، روغن دانه آفتابگردان، گوشی تلفن‌همراه، کنجاله و شکر تصفیه‌‌‌‌‌نشده بوده‌است.
با توجه به ثابت‌بودن مقاصد صادراتی ایران که در صدر آن کشورهای همسایه و چین و هند قرار دارند که هریک به دلیلی از رعایت کامل نظام تحریمی مربوط به ایران سر باز می‌زنند و هیچ تغییری نیز در سیاست‌های تجاری این کشورها با ایران گزارش نشده‌است و اضافه‌کردن عامل تورم جهانی عمده اقلام صادراتی ایران، بخشی از افزایش اندک ارزش صادرات ایران در 8 ماه سال‌جاری به‌نسبت مدت مشابه سال‌گذشته را می‌توان به ضعف بازاریابی و تعامل با شرکای تجاری نسبت داد. بخشی دیگر از این ضعف به سیاست‌ها و رویه‌‌‌‌‌های داخلی تجاری کشور مربوط است که بارها مورد انتقاد فعالان اقتصادی و صادرکنندگان قرار گرفته‌است.
علاوه بر این نشانه واضح‌‌‌‌‌تر این ضعف عملکرد در افت وزنی 16درصدی صادرات ایران به‌نسبت مدت مشابه سال‌گذشته بروز داشته‌است. این انتقادات هنگامی پررنگ‌‌‌‌‌تر می‌شود که تاکید دولت بر افزایش تعامل با مقاصد صادراتی سنتی ایران نظیر همسایگان و کشورهای دوست را درنظر گرفت. با وجودی که مقاصد صادراتی ایران همچنان همین کشورها هستند؛ چه بسا انتظار می‌رفت صادرات ایران در این مدت شاهد یک تغییر قابل‌ملاحظه باشد. حداقل این مساله در مورد عراق و افغانستان صادق است که تجارت آنها با ایران به گفته بسیاری از منابع روند نزولی داشته و بازار آنها در خطر ازدست‌رفتن و واگذاری به رقبای تجاری ایران است.