با افزایش سرعت ورود خودروهای جدید به بورس کالا، حالا این پرسش مطرح است که بورسی شدن خودرو آیا هدف غایی دولت در عرضه خودرو به بازار است یا این روش اولین گام برای آزادسازی قیمت خواهد بود؟
گرچه از ابتدای عرضه محصولات خودرویی در بورس کالا از این راه به عنوان مسیری موقت یاد می‌شد، ولی به نظر می‌رسد هم‌اکنون سیاستگذار دیگر نگاه موقتی به این شیوه ندارد و برنامه‌ریزی کلانی برای ورود بیشتر محصولات، حتی پرتقاضاها به تالار بورس دارد. زمزمه‌های عرضه خودرو در بورس کالا از اوایل شروع به کار مجلس یازدهم شروع شد. نمایندگان این دوره از مجلس شورای اسلامی در جریان بررسی طرح ساماندهی صنعت خودرو که بعدها به قانون تبدیل شد موضوع عرضه خودرو در بورس کالا را پیش کشیدند و در مورد آن مصر بودند. با این حال در متن نهایی این قانون اشاره به این موضوع نشد اما تصمیم سیاستگذار بر این بود که به عنوان یک راه حل موقت، فروش خودرو در بورس کالا را در پیش بگیرد تا با کشف قیمت سومی بین قیمت تکلیف‌شده از سوی دولت و قیمت بازار، بی‌سروصدا قیمت‌گذاری دستوری را دور زده و خودروسازان را گرچه به صورت محدود از ورطه زیان‌دهی خارج کند.
ابتدای تابستان سال جاری بود که اولین خودروها راهی تالار خودروی بورس کالا شدند. شروع کار در بورس کالا با خودروهای کم‌تیراژ و کم‌تقاضا بود. اما هرچه پیش رفت خودروهای جدید وارد این سازوکار شدند. تارا و پژو 207 اولین خودروهای پرتقاضایی بودند که در بورس کالا عرضه شدند و راه برای باقی این خودروها نیز باز شد. روز گذشته نیز مدیرعامل ایران‌خودرو اعلام کرد دنا، سورن و رانا نیز به لیست خودروهای بورسی اضافه خواهند شد.
در مجموع مطابق آنچه سیدجواد جهرمی، قائم‌مقام بورس کالای ایران، اعلام کرده است، از ابتدای سال تاکنون چهارهزار و 943 دستگاه انواع خودرو و سواری در بورس کالا مورد معامله قرار گرفته که ارزش این معاملات 64هزار میلیارد تومان بوده است. همانطور که اشاره شد از ابتدای عرضه خودرو در بورس کالا از این مسیر به عنوان یک راه‌حل موقتی یاد می‌شد اما این آمار و ارقام و مسیر طی‌شده ساز دیگری را کوک می‌کنند و به نظر می‌رسد نگاه سیاستگذار به بورس کالا نه دیگر یک مسیر عبور موقت بلکه یک اقامتگاه طولانی‌مدت برای عرضه خودرو است. به طوری که زمزمه‌هایی به گوش می‌رسد که پرتقاضاترین خودروهای حال حاضر بازار خودروی کشور، یعنی پژو پارس و پژو 206، نیز درحال آماده‌سازی برای ورود به تالار خودروی بورس کالا هستند.
این درحالی است که تقریبا در هیچ کجای جهان تجربه مشابهی در مورد عرضه خودرو در بورس کالا وجود ندارد. با این حال شرایط غیرعادی صنعت و بازار خودرو در کشور مانند ممنوعیت واردات، قیمت‌گذاری دستوری، شکافت عرضه و تقاضا و... تا حدودی عرضه موقتی خودرو در بورس کالا را توجیه می‌کرد. نباید غافل بود که این شیوه عرضه خودرو گرچه فواید ملموسی برای خودروسازان کشور داشته اما می‌توان در کارنامه آن به نقاط منفی نیز اشاره کرد. در واقع یکی از مشکلات عمده‌ای که در مورد صنعت و بازار خودروی کشور به آن اشاره شده و از آن به عنوان علت‌العلل بسیاری از نابسامانی‌ها یاد میشود، موضوع دونرخی بودن خودرو است.
حال بورس کالا گرچه توانسته فاصله قیمتی را که خودروسازان محصولات خود را به فروش می‌رسانند با قیمت بازار کاهش دهد اما در واقع قیمت خودرو را به سمت سه‌نرخی شدن برده است. از طرف دیگر با گذشت ماه‌ها از شروع عرضه خودرو در بورس کالا، هنوز شاهد تاثیر مشهود این موضوع در بازار خودرو نیستیم. بنابراین شاید موضوع عرضه خودرو در بورس کالا نیازمند یک تغییر نگاه باشد تا این سازوکار نه به عنوان یک ناجی بلکه به عنوان یک گام اساسی و مقطعی در جهت گذر از قیمت‌گذاری دستوری دیده شود.
بورس منجی نیست
شاید بتوان نگاه موجود به عرضه خودرو در بورس کالا را یک انحراف از اهداف اولیه آن دانست. در واقع شرایط اجتماعی حاکم و فشار نهادهایی مانند مجلس اجازه حذف قیمت‌گذاری دستوری را به دولت نمی‌دهد و حتی یک گام جلوتر؛ حتی دولت نمی‌تواند قیمت تکلیفی را که از آذرماه سال گذشته، یعنی تقریبا یک سال پیش، بهرغم تورم 48درصدی ثابت بوده افزایش دهد. همین موضوع بود که از ابتدا دولت را بر آن داشت که راه ورود خودرو به بورس کالا را هموار کند تا گذر از قیمت‌گذاری دستوری را که تاکنون برای خودروسازان 150هزار میلیارد تومان زیان انباشته به همراه داشته آسان کند. با‌این‌حال هدف نهایی نه عرضه در بورس کالا بلکه خروج خودروسازان از زیان‌دهی و حذف قیمت‌گذاری دستوری در میان‌مدت بود.
در واقع اصل بر این است که قیمت‌گذاری مانند آنچه در جهان معمول است، آزاد باشد تا بتواند نقدینگی مورد نیاز خودروسازان را تامین کند و این تولیدکنندگان بتوانند از محل این نقدینگی تیراژ خود را افزایش دهند و به سمت تنظیم بازار پیش بروند. عرضه در بورس کالا می‌تواند یک گام جدی و مهم در راستای نیل به این هدف باشد. با‌این‌حال نگاه سیاستگذار به این روش شبیه به یک ناجی است که همه مشکلات را حل می‌کند. در واقع همه طرف‌ها، یعنی دولت و مجلس، عرضه در بورس کالا را در کوتاه‌مدت به نفع مصرف‌کننده و تولید‌کننده می‌بینند.
خودروسازان تاکنون مجبور بودند همه محصولات خود را به قیمت کارخانه به فروش برسانند؛ حالا در بورس کالا می‌توانند محصولات خود را با کسب سود عرضه کنند. بر این اساس طبق اطلاعات رسمی، از محل عرضه چهارهزار دستگاه خودرو در بورس کالا، تاکنون بالغ بر 650میلیارد تومان منفعتی بوده که خودروسازها کسب کرده‌اند. از طرف دیگر راه‌های تامین مالی بورس می‌تواند به کمک خودروسازان بیاید؛ برای مثال گروه خودروسازی بهمن دو‌هزار میلیارد تومان اوراق منتشر خواهد کرد و می‌تواند از این محل هم اقدام به تامین مالی بکند. علاوه‌بر این، خودروسازان از طریق عرضه خودرو در بورس کالا نوعی فرار تعزیراتی را نیز در پیش می‌گیرند و خود را از جریمه‌ها و بررسی‌های ستاد تنظیم بازار رها می‌کنند.
مصرف‌کنندگان نیز می‌توانند خودروی موردنیاز خود را با قیمتی کمتر از قیمت بازار خریداری کنند. بورس کالا نیز در این میان منتفع است. همانطور که اشاره شد، به گفته سیدجواد جهرمی، قائم‌مقام بورس کالای ایران، ارزش معاملات خودرویی تاکنون در بورس کالا 64هزار میلیارد تومان است. از این بین پنج ده‌‌هزارم ارزش معامله از طرف فروشنده و همین مقدار از طرف خریدار به بورس کالا واریز میشود. یعنی در مجموع یک‌هزارم ارزش معاملات در بورس کالا به این نهاد که سهامی عام است اختصاص پیدا می‌کند.
البته یک سقف 10میلیون تومانی برای کارمزد بورس کالا وجود دارد، اما از آنجا که قیمت هیچ یک از خودروهای معامله‌شده به قدری نیست که یک‌هزارم آن به 10 میلیون تومان برسد، بنابراین می‌توان گفت از 64هزار میلیارد تومانی که خودرو در بورس کالا معامله شده، 64میلیارد تومان به خود بورس کالا رسیده است. شاید همین امر باشد که این سازمان را متقاعد می‌کند که برای حضور خودروسازهای بیشتری در تالار خودروی بورس کالا وارد مذاکره شود. سیدجواد جهرمی چند روز پیش در این رابطه گفته بود «با سایر خودروسازها هم در حال مذاکره هستیم که انشاءالله خودروهای جدیدی را بتوانیم در مجموعه بورس کالا داشته باشیم.»
بنابراین ذی‌‌‌نفعان در کوتاه‌مدت این امر را با منافع خود هم‌راستا می‌بینند اما شاید در بلندمدت نتوان چنین حکمی داد. بازار خودرو به‌خوبی می‌تواند در این مورد قضاوت کند. در چندماهه عرضه خودرو در بورس کالا بازار واکنش محسوسی به این اتفاق نداشته و همچنان عوامل دیگر، مانند افزایش نرخ ارز، توانسته در آن نقش اصلی را ایفا کند. به نوعی حتی می‌توان گفت حساسیت به تورم انتظاری در بورس نسبت به بازار بیشتر است و واکنش بورس به تورم انتظاری می‌تواند شوکی به بازار وارد کند. در این زمینه یک کارشناس بورسی عنوان می‌کند بورس کالا سعی می‌کند با ایفای همه این نقش‌ها، به‌نوعی نقش ستاد تنظیم بازار را ایفا کند. اما ماهیت وجودی بورس کالا به هیچ عنوان شبیه به ستاد تنظیم بازار نیست و این اختلاط در نقش‌های سیاستگذاری در نهایت به ضرر صنعت و بازار خودرو تمام خواهد شد.
علاوه بر این تنها 30درصد از محصولات خودروسازان می‌تواند راهی بورس کالا شود چراکه 70درصد آن به قیمت کارخانه و با امتیازات ویژه عرضه میشود. از این میان 50 درصد از عرضه خودروسازان در قالب طرح جوانی جمعیت به مادران دارای دو فرزند و بیشتر و به قیمت تکلیفی کارخانه انجام میشود و طبق مصوبه اخیر مجلس نیز 20درصد آن نیز به دارندگان خودروهای فرسوده می‌رسد. بنابراین عرضه‌ای که به بورس کالا می‌رسد بسیار محدود خواهد بود. تعداد محدود عرضه در بورس کالا نیز خود یک سیگنال منفی به بازار است که از شکاف عمیق بین عرضه و تقاضا رنج می‌برد و این پیام را منتقل می‌کند که قرار نیست عرضه تکانی به خود بدهد.
اختلاف‌نظر نهادها
به نظر می‌رسد نهادهای مختلف در مورد عرضه خودرو در بورس کالا هم‌نظر نباشند. گرچه وزارت صمت اعلام کرده از سازوکار فروش خودرو در تالار بورس حمایت می‌کند، اما به نظر نگاه این وزارتخانه بر موقتی بودن این راهکار است. امید قالیباف، سخنگوی وزارت صنعت، معدن و تجارت، هفته گذشته در یک گفت‌وگوی تلویزیونی در این رابطه گفته است اساسا وجود بورس کالا در شرایطی که تولید در نقطه تعادل خودش است، یک واسطه محسوب میشود که ضرورتی هم برایش وجود ندارد، بنابراین به عنوان یک مرحله گذر ممکن است که در برخی از موارد بتوانیم از پلتفرم بورس کالا استفاده کنیم، اما باید به این پرسش پاسخ دهیم که با چه هدفی می‌خواهیم خودرو را در بورس کالا عرضه بکنیم و چه سودی برای مصرف‌کننده متصور هستیم. این گفته‌های قالیباف به‌خوبی نشانگر نگاه موقتی این وزاتخانه به بورس کالاست.
قالیباف در بخش دیگری از گفته‌های خود تاکید کرده است: «اینکه در بورس کالا خودرو عرضه بشود و قیمت سوم ایجاد کند یا قیمت بازار آزاد را به رسمیت بشناسد، چندان اتفاق مبارکی نیست. اصل بازار خودرو این است که خودروساز مثل گذشته مستقیم یا از طریق نمایندگی‌ها بتواند خودروی خودش را به فروش برساند.» بنابراین گرچه وزارت صمت می‌گوید از عرضه خودرو در بورس کالا حمایت می‌کند اما به نظر انتقاداتی را نیز به این مسیر دارد. اما مقامات بورس کالا معتقدند وزارت صمت کلا مخالف این روش است و در مقابل خودش تمام‌قد از عرضه خودرو دفاع می‌کند. جهرمی در این رابطه در همان گفت‌وگوی تلویزیونی گفت وزارت صمت به شرکت‌ها برای اینکه در بورس کالا پذیرش نشوند فشار وارد می‌کند. احتمالا منافع بورس کالا در این دفاع تمام‌قد خالی از نقش نباشد.
در مقابل، از مجلس ساز دیگری به گوش می‌رسد. مجلسی‌ها گرچه موافق عرضه خودرو در بورس کالا هستند اما شنیده‌ها حاکی از این است که برخی از نمایندگان مجلس به دنبال آن هستند که سودی برای خودروسازان در بورس کالا در نظر بگیرند و بقیه آن را به خزانه بازگردانند. به طور کلی به نظر می‌رسد بهرغم اتفاقات مثبتی که بورس کالا تاکنون رقم زده است اما تا حدودی باید نگران ادامه وضعیت عرضه خودرو در بورس کالا به علت نگاه غیردقیق و غیرکارشناسی و اختلاف‌نظرهای سازمانی بود.
