تعمیق کسری تجاری ایران در آمارهای هشت‌ماه منتهی به آبان منعکس شد. چرایی این کسری تجاری با توجه به آمارهایی که از داده‌های گمرک استخراج شده، در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به میزان افزایش ارزش صادرات و واردات، رشد ارزشی کالاهای وارداتی بیشترین سهم را در تعمیق کسری تجاری دارد.
آمار تجارت غیرنفتی هشت‌ماهه که از سوی گمرک ایران منتشر شده است نشان می‌دهد که در این مدت نسبت به مدت مشابه سال قبل، در مجموع حجم مبادلات تجاری ایران با دیگر کشورهای جهان رشد 10درصدی را تجربه کرده و از 63میلیارد و 54میلیون دلار در هشت‌ماه 1400 به 69میلیارد و 291میلیون دلار در هشت‌ماه سال‌جاری رسیده است. عمده رشد 10درصدی به‌واسطه افزایش حجم واردات صورت گرفته و صادرات رشد و نقش بسیار کمتری را تجربه کرده است. تراز تجاری در هشت‌ماهه 1401 همچنان در کسری و ناترازی به سر برده و بررسی روند آن گویای آن است که کسری تجاری رشد فزاینده‌‌‌‌‌‌ای به خود گرفته است.
این ادعا از آن جهت است که کسری تجاری در هشت‌ماه سال‌جاری به میزان 4میلیارد و 877میلیون دلار بوده که در مقایسه با هشت‌ماه سال قبل رشد 273درصدی را به ثبت رسانده است. عمده سهم کسری تجاری به ترتیب متعلق به امارات‌متحده عربی به میزان 7میلیارد و 205میلیون دلار، آلمان به میزان یک‌میلیارد و 38میلیون دلار، سوییس به میزان 737میلیون دلار، هند به میزان 667میلیون دلار و انگلستان به میزان 594میلیون دلار است. نکته جالب توجه آنکه عمده کسری تجاری ایران متعلق به کشورهای اروپایی است و روسیه، هلند، ایتالیا، مالزی و ترکیه. در رتبه‌های بعدی قرار دارند. بی‌‌‌شک تداوم روند فزاینده کسری تجاری به‌خصوص در کنار رشد صفر اقتصادی ایران در دهه اخیر، بسیار نگران‌‌‌کننده و به عبارتی بیانگر تغییرات ناخوشایند در فضای اقتصادی و به تبع آن سیاسی است.
تبعات اقتصادی
از جمله تبعات اقتصادی رخ‌دادن همزمان کسری تجاری فزاینده و رشد اقتصادی صفر میتوان به همه‌گیری رکود در صنایع و کم‌‌‌توان شدن بنگاه‌‌‌های صادرات‌‌‌محور و نیز واردات‌‌‌گراتر شدن اقتصاد ایران اشاره کرد. یکی از دلایل رشد اخیر ارزش دلار را میتوان در افزایش واردات جست‌وجو کرد که به‌خوبی خود را در آمار نشان می‌دهد؛ چراکه تقاضا برای مصرف ارز را افزایش می‌دهد. کاهش حجم صادرات و به طور کلی کاهش تجارت ایران در جهان نیز تبعات دیگر اقتصادی این تعمیق کسری تجاری است.
تبعات سیاسی
این اتفاقات تبعات سیاسی نیز دارد. به دنبال کاهش تجارت ایران در جهان و کاهش صادرات، تحریم‌‌‌پذیرتر شدن اقتصاد اتفاق خواهد شد. اقتصادی که نقش کوچکی در کل کیک تجارت جهانی ایفا می‌کند، طبیعتا راحت‌‌‌تر تحریم شده و کشورهای کمتری از تحریم این کشور ضربه می‌‌‌خورند. از سوی دیگر جهش‌‌‌های پیاپی نرخ ارز، میتواند علاوه بر تبعات اقتصادی، پیامدهای سیاسی نیز به همراه داشته باشد. به‌عنوان نمونه با توجه به اهمیت فوق‌‌‌العاده بالای نرخ ارز در اقتصاد ایران و نقش آن در تغییرات قیمت‌های دارایی‌‌‌ها و کالاهای مصرفی، افزایش نرخ ارز یا به عبارتی گران‌‌‌تر شدن عموم کالاها میتواند به نارضایتی‌‌‌های اقتصادی و سیاسی منجر شده و به آنها دامن بزند. از سوی دیگر با افزایش نارضایتی‌‌‌ها و کاهش حمایت مردم از سیاست‌‌‌های دولتی، دولت نیز امکان کمتری برای چانه‌‌‌زنی و مذاکرات خواهد داشت. در مجموع افزایش کسری تجاری میتواند موجب فروش دارایی‌‌‌ها نیز شود.
صادرات کل
براساس داده‌های گمرک، صادرات ایران در هشت‌ماه امسال رشد ارزش و کاهش وزن را تجربه کرده است. این موضوع، بیانگر رشد اسمی و نه حقیقی صادرات در یک‌سال اخیر است. کاهش وزنی صادرات در یک‌سال اخیر زمانی قابل‌توجه می‌شود که شاخص نرخ جهانی حمل کانتینر در مدت مذکور از 9هزار و 186دلار در نوامبر 2021 به 2هزار و 404دلار در نوامبر 2022 رسیده است. کاهش وزنی صادرات در مقایسه با کاهش هزینه حمل دریایی گویای این است که کاهش هزینه‌‌‌های حمل دریایی برخلاف انتظار سبب افزایش وزن صادرات نشده است. از این رو کاهش وزنی و همچنین رشد بسیار پایین دلاری صادرات را باید در شدت‌‌‌گرفتن تحریم‌‌‌ها و افزایش ریسک مبادله با تجار ایرانی و نیز بخشنامه‌‌‌های محدودکننده صادرات جست‌وجو کرد. از سوی دیگر افزایش نرخ استهلاک کالاهای سرمایه‌‌‌ای بنگاهها بیانگر آن است که تولید کالاهای تجاری به میزان کمتر و با کیفیت پایین‌‌‌تر صورت می‌گیرد که این نیز خود موجب کاهش صادرات می‌شود.
باید توجه کرد که عمده کالاهای صادراتی ایران پس از نفت، متشکل از مشتقات نفتی، گاز و مشتقات گازی و محصولات پتروشیمی است. این واقعیت از آن جهت شایان توجه است که با توجه به عدم‌تنوع محصولات صادراتی، پس از وضع کمترین مانعی از جنس تحریم و تعرفه، به یک‌باره بخش اعظم اقتصاد ایران تحت‌تاثیر قرار خواهد گرفت. از سوی دیگر با توجه به ممنوعیت ورود نفت روسی به بنادر اروپایی، انتظار می‌رود که روسیه بازار خود را به سمت آسیا و به‌خصوص شرق آسیا تغییر دهد و نفت خود را بدون سقف قیمت 60دلاری به فروش برساند و در این میان ایران مجبور به ارائه تخفیفات بیشتر و ارزان‌‌‌تر فروختن محصولات نفتی و مشتقات نفتی خود شود. طبیعتا تداوم چنین روندی در میان‌مدت سبب لطمات زیاد و نیز فرصت‌‌‌های سوخت‌شده بسیاری برای ایران می‌شود. به این موارد باید بحران گاز را که این روزها صنایع را درگیر کرده است نیز اضافه کرد؛ بحرانی که موجب کاهش تولید شده و در نهایت میتواند کاهش صادرات و ناترازی بیشتر تجاری را به دنبال داشته باشد.
واردات کل
رشد ارزشی و کاهش وزنی، گریبان واردات هشت‌ماهه را هم گرفته است. عمده کالاهای وارداتی همان‌طور که در ادامه اشاره خواهد شد، از نوع کالاهای نهایی مصرفی و واسطه‌‌‌ای برای صنایع مصرفی هستند. اساسا امکان واردات کالاهای سرمایه‌‌‌ای آن هم با توجه به مستهلک شدن بنگاهها، پس از تحریم‌‌‌ها به‌شدت کاهش یافته است. از سوی دیگر امکان جهش تولید با این وجود میسر نیست. در نتیجه هم صادرات کالاهایی که نیازمند کیفیت بالا و خط تولید وارداتی هستند، کاهش یافته و هم میل نهایی به سرمایه‌گذاری در تولید افت کرده است.
از سوی دیگر تولیدکننده در شرایطی که امکان به‌روزرسانی دستگاه‌‌‌های تولید خود را ندارد، ترجیح می‌دهد از تولید خارج شده و وارد بازارهای پربازده دیگر از جمله طلا، سکه، ارز، خودرو و مسکن شود. مجموع چنین اتفاقاتی به واردات‌‌‌گرایی بیشتر و افت سرعت صادرات منجر می‌شود. پیشی‌گرفتن واردات از صادرات نیز همان‌طور که عنوان شد در کنار رشد اقتصادی صفر، چشم‌انداز مثبتی را پیش‌روی بازیگران اقتصادی قرار نمی‌دهد. انتقال سرمایه‌گذاری تولیدکننده از تولید به سوی سوداگری، اتفاقی است که در بهترین حالت رخ خواهد داد. سناریوی بدتر آن است که این تولیدکننده ترجیح دهد به کلی از ایران مهاجرت کرده و در کشور دیگری به تولید ادامه دهد. بر این اساس نرخ خروج سرمایه نیز قابل‌توجه است.
مقاصد نخست صادراتی ایران
کشورهای نخست مقصد صادرات ایران عمدتا متعلق به آسیا هستند، به گونه‌ای که این قاره به‌تنهایی 95درصد صادرات ایران را میزبانی می‌کند. تک‌‌‌قطبی شدن صادرات ایران و محدود شدن قدرت مانور تجاری ایران در قاره آسیا و حذف آن از اروپا و دیگر قاره‌‌‌ها تبعاتی را متوجه اقتصاد ایران و به دنبال آن فرهنگ و سیاست ایران می‌کند. باید توجه کرد که تجارت صرفا پدیده‌‌‌ای اقتصادی نیست، بلکه فرهنگ دوطرف تجارت نیز در پی آن منتقل می‌شود. این عدم‌انتقال و عدم‌ارتباط فرهنگی و اقتصادی میان ملل سبب انزوا و شکل‌‌‌گیری تصورات نادرست پیرامون ایران و ایرانیان می‌شود. از سوی دیگر تجارت خود مانع بزرگی بر وقوع جنگ و تحریم است. عمدتا زمانی جنگ صورت می‌گیرد که یک‌طرف دعوا چیزی داشته باشد که طرف دیگر با تجارت نتواند آن یا منافع آن را به دست آورد و ترجیح دهد با صرف هزینه‌‌‌های جنگ، آن را تصاحب کند.
این موارد میتواند منابع، زمین و موقعیت استراتژیک طرف دعوا باشد. اساسا تجارت یعنی زمین نهادن نیزه‌‌‌ها. پس از آسیا، آفریقا قاره‌‌‌ای است که 3درصد از صادرات ایران را میزبانی می‌کند که البته این میزان در هشت‌ماه سال‌جاری نسبت به هفت‌ماه همین سال افت 5 درصدی را تجربه کرده است. اروپا مقصد سوم صادرات ایران است که 7/ 1درصد صادرات را میزبانی می‌کند. سهم دیگر قاره‌‌‌ها به قدری نازل است که میتوان از آنها چشم‌‌‌پوشی کرد. ایران 41درصد صادرات خود را به کشورهای خاورمیانه ارسال می‌کند.
این مقدار نسبت به مدت هشت‌ماه سال قبل که 44درصد بوده است افت 5درصدی را نشان می‌دهد. ایران همچنین 40درصد صادرات خود را به همسایگان ارسال می‌کند که در مقایسه با مدت هشت‌ماه سال 1400 که برابر با 53درصد بوده، افت قابل‌توجه 24درصدی را تجربه کرده است. این واقعیت به‌وضوح برخلاف وعده‌‌‌های دولت مستقر مبنی بر افزایش سهم تجارت با همسایگان و خاورمیانه است.
در میان کشورها، در هشت‌ماه سال‌جاری به ترتیب چین به میزان 10میلیارد و 419میلیون دلار و به عبارتی سهم 33درصد، عراق 4میلیارد و 665میلیون دلار و سهم 14درصدی، امارات متحده عربی 3میلیارد و 980میلیون دلار و سهم 12درصدی، ترکیه 3میلیارد و 391میلیون دلار و سهم 11درصدی، هند یک‌میلیارد و 264میلیون دلار و سهم 4درصدی، افغانستان یک‌میلیارد و 81میلیون دلار و سهم 3درصدی، پاکستان 852میلیون دلار و سهم 3درصدی، عمان 835میلیون دلار و سهم 2درصدی و اندونزی 577میلیون دلار و سهم 2درصدی، 10کشوری هستند که بیشترین صادرات ایران را به خود اختصاص داده‌اند.
10کشور بعدی به ترتیب تایلند با 480میلیون دلار، روسیه با 467میلیون دلار، جمهوری‌آذریابجان با 308میلیون دلار، ترکمنستان با 294میلیون دلار، آفریقای جنوبی با 280میلیون دلار، ارمنستان با 263میلیون دلار، سنگاپور با 182میلیون دلار، ازبکستان با 176میلیون دلار، سوریه با 169میلیون دلار و موزامبیک با 161میلیون دلار قرار دارند. آمارها نشان می‌دهد که 84درصد صادرات ایران به تنها 10 کشور صورت می‌پذیرد و 90درصد آن به 16کشور. عدم‌تنوع مقاصد، عدم‌تنوع کالاهای صادراتی و عدم‌پیچیدگی اقتصاد از جمله چالش‌های اصلی تجارت ایران است.
کالاهای برتر صادراتی
در میان پنج‌کالای برتر و اصلی صادراتی به چین که بزرگ‌ترین مقصد صادراتی ایران است، کالاهای خام و نیمه‌خام خودنمایی می‌کنند. این کالاها به‌ترتیب عبارتند از پروپان، انواع پلیمرهای اتیلن، متانول و سنگ‌آهن و کنسانتره‌های آن. مجموع این پنج‌کالا به ارزش 8میلیارد و 320میلیون دلار و سهم 80درصدی از کل کالاهای صادراتی ایران به چین را در هشت‌ماهه 1401 تشکیل می‌دهند. برای عراق نیز پنج‌کالای نخست صادراتی ایران به ترتیب شامل میله‌های آهنی یا فولادی، گاز طبیعی، کاشی‌وسرامیک، انواع پروفیل‌ها و اجزا و قطعات توربین‌های بخار می‌شود. این پنج‌کالا به ارزش یک‌میلیارد و 220میلیون دلار و جمعا 26درصد کل صادرات ایران به عراق را تشکیل می‌دهند که پایین بودن نسبت این پنج‌محصول عمده نشان‌دهنده تنوع بالای محصولات صادراتی به عراق است.
امارات متحده عربی به‌عنوان سومین مقصد بزرگ صادراتی ایران میزبان این پنج‌کالای نخست از جمله فرآورده‌های نفتی و قیری (با کد تعرفه 27101990)، روغن‌های سبک و فرآورده‌ها به‌جز بنزین (با کد تعرفه 27101290)، قیر نفت، روغن‌های حاصل از زغال‌سنگ و روغن پایه معدنی است. این پنج‌کالا به ارزش 2میلیارد و 160میلیون دلار و جمعا سهم 54درصدی از کل صادرات ایران به امارات متحده عربی را شامل می‌شود. ترکیه، چهارمین مقصد بزرگ صادرات ایران، واردکننده عمده اوره کشورمان است. همچنین این کشور متقاضی اصلی گاز طبیعی ایران است. بر این اساس پنج‌کالای نخست صادراتی به ترکیه شامل این موارد می‌شود: انواع اوره، گاز طبیعی، آلومینیوم و آلیاژهای آن، روی و آلیاژهای آن و مس، شمش مس و آلیاژهای آن. این پنج‌کالا جمعا 2میلیارد و 250میلیون دلار و 66درصد کل صادرات کالاهای ایران به ترکیه را تشکیل می‌دهند.
هند نیز به‌عنوان پنجمین مقصد بزرگ صادرات ایران که 4درصد صادرات ایران را میزبانی می‌کند، در سبد پنج‌کالای برتر واردات خود از ایران، کالاهای زیر را دارد: آمونیاک بدون آب، متانول، قیرنفت، تولوئن و انواع پلیمرهای اتیلن. مجموع این پنج‌کالای نخست به ارزش 742میلیون دلار و 59درصد کل کالاهای صادراتی ایران به هند را شامل می‌شود.
مبادی نخست وارداتی ایران
کشورهای مبدا واردات ایران برخلاف مقاصد صادراتی، تنوع بالاتری دارد. براین اساس سهم واردات از اروپا نیز قابل‌توجه است. در هشت‌ماه نخست امسال مبادی نخست وارداتی به ترتیب شامل واردات از امارات متحده عربی به میزان 11میلیارد و 184میلیون دلار و سهم 30درصدی از کل واردات، چین به میزان 9میلیارد و 782میلیون دلار و سهم 26درصدی، ترکیه 3میلیارد و 808میلیون دلار و سهم 10درصدی، هند یک‌میلیارد و 931میلیون دلار و سهم 5درصدی، آلمان یک‌میلیارد و 133میلیون دلار و سهم 3درصدی، روسیه یک‌میلیارد و 18میلیون دلار و سهم 3درصدی، سوئیس 739میلیون دلار و سهم 2درصدی، پاکستان 617میلیون دلار و سهم 2درصدی، انگلستان 602میلیون دلار و سهم 2درصدی و هلند 532میلیون دلار و سهم یک‌درصدی است.
این 10 کشور جمعا 85درصد کل مبادی وارداتی ایران را تشکیل می‌دهند. ده‌کشور بعدی به ترتیب عمان، مالزی، کره‌جنوبی، ایتالیا، هنگ‌کنگ، سنگاپور، برزیل و تایلند به میزان یک‌درصد و اتریش و فرانسه به میزان کمتر از نیم‌درصد هستند. 10کشور دوم به همراه 10 کشور اول جمعا 94درصد مبادی وارداتی ایران را شامل می‌شوند. بیشترین مقدار وزنی واردات نیز از کشورهای امارات متحده عربی، چین، ترکیه، روسیه، هند و انگلستان بوده است.
کالاهای برتر وارداتی
از امارات متحده عربی به‌عنوان نخستین مبدا وارداتی ایران براساس وزن و ارزش واردات، عمدتا تلفن همراه هوشمند و ذرت دامی وارد می‌شود. بر این اساس در هشت‌ماه سال‌جاری پنج‌کالای نخست وارداتی از امارات متحده عربی به ترتیب شامل این موارد می‌شود: گوشی تلفن همراه هوشمند، ذرت دامی، دانه سویای تراریخته، شکر تصفیه‌نشده و گندم معمولی. این پنج‌کالا جمعا 4میلیارد و 400میلیون دلار و 39درصد کل واردات ایران از امارات متحده عربی را در هشت‌ماهه 1401 تشکیل می‌دهند. چین، دومین مبدا بزرگ وارداتی ایران عمدتا ارائه‌دهنده قطعات منفصله برای تولید وسایل نقلیه و ماشین‌آلات است. بر این اساس در هشت‌ماه نخست امسال، پنج‌کالای برتر وارداتی ایران از چین به ترتیب شامل این کالاها می‌شود: قطعات منفصله برای تولید وسایل نقلیه و ماشین، واکسن، کک و نیکه کک زغال‌سنگ و لینیت، انواع جعبه‌دنده و انواع کاغذ. این پنج‌کالا در مجموع 2میلیارد و 300میلیون و 23درصد کل واردات کالا از چین را شامل می‌شوند.
ترکیه، سومین مبدا وارداتی ایران که سهم 10درصدی از کل واردات هشت‌ماهه امسال را تشکیل می‌داد، در پنج‌کالای برتر صادراتی خود به ایران کالاهای زیر را به ترتیب دارد: روغن دانه آفتابگردان، روغن گلرنگ یا زعفران کاذب (با کد تعرفه 15121100)، تراکتورهای جاده‌ای برای نیمه‌تریلرها (با کد تعرفه 78012000)، ذرت دامی، موز سبز تازه یا خشک‌کرده و دانه سویای تراریخته. این پنج‌کالا جمعا یک‌میلیارد و 400میلیون دلار و 37درصد کالاهای وارداتی از ترکیه را شامل می‌شوند. هند، مبدا چهارم واردات ایران، در پنج‌کالای نخست صادراتی‌‌‌اش به کشورمان در هشت‌ماهه 1401 این کالاها را به ترتیب جای داده است: برنج کامل سفید، چای سیاه، آکسید آلومینیوم، شکر تصفیه‌نشده و فرومنگنز. این پنج‌کالا مجموعا یک‌میلیارد و 350میلیون و 70درصد کالاهای وارداتی ایران از هند را تشکیل می‌دهند.
آلمان، پنجمین مبدا بزرگ وارداتی ایران، سهم بالایی از صادرات خود به ایران را به گندم اختصاص داده است. بر این اساس در هشت‌ماه سال‌جاری، به ترتیب گندم معمولی، انواع تراکتور، ماشین‌های نورد گرم و اجزا و قطعات آن، انواع آنتی‌سرم و مشتقات خونی و کوره و تنور و اجزا و قطعات آن وارد شده است. این پنج‌کالا به ارزش 406میلیون دلار مجموعا 36درصد کالاهای وارداتی ایران از آلمان را تشکیل می‌دهند. از روسیه، ششمین کشور مبدا واردات، به ترتیب گندم معمولی، اجزا و قطعات رآکتورهای هسته‌ای، انواع چوب اره‌شده یا ناهمواری گرفته شده، ذرت دامی و روغن دانه آفتابگردان، روغن گلرنگ یا زعفران کاذب وارد می‌شود. این پنج‌کالا به ارزش 797میلیون دلار جمعا 78درصد کالاهای وارداتی از روسیه را شامل می‌شوند.
سوئیس، کشور هفتم مبدا واردات، صادرکننده این پنج‌کالای برتر به ایران است: دانه سویای تراریخته، ذرت دامی، توتون، روغن دانه آفتابگردان، روغن گلرنگ یا زعفران کاذب و سایر ترکیبات آلی (با کد تعرفه 29420090) است و جمعا 442میلیون دلار با سهم 60 درصدی.پنج کالای برتر وارداتی از پاکستان شامل برنج کامل سفید، برنج نیمه‌سفید شده، انبه تازه یا خشک‌کرده، دانه کنجد به استثنای بذر آن و موز سبز تازه یا خشک کرده است؛ مجموعا 602میلیون دلار و سهم 98درصدی.
پنج کالای برتر وارداتی از انگلستان شامل ذرت دامی، دانه سویای تراریخته، گندم معمولی، کنجاله و جو به استثنای بذر است؛ مجموعا 528میلیون دلار و سهم 88 درصدی. پنج کالای برتر وارداتی از هلند نیز شامل گندم معمولی، روغن دانه آفتابگردان، روغن گلرنگ یا زعفران کاذب، کنجاله، جو به استثنای بذر و لوازم مصرفی آنژیوگرافی و آنژیوپلاستی است، که مجموعا 410میلیون دلار و سهم 77درصدی را در برمی‌گیرد.