اظهار بی‌اطلاعی وزیر از توافق احتمالی با متا
روز دوشنبه جواد نیک‌بین از اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس - و از سردمداران حمایت از طرح موسوم به صیانت- با طرح این ادعا که متا کلیات شرایط همکاری نزدیک با ایران را پذیرفته است، توجه رسانه‌ها را به خود جلب کرد. این نماینده مجلس در گفت‌وگوی خود با «باشگاه خبرنگاران جوان» تاکید کرده است: «طبق گزارش‌های داده شده، به احتمال زیاد اینستاگرام و واتس‌اپ به ایران می‌آیند و تا جایی که مطلع هستم به اجمال شرایط ایران را قبول کرده‌اند.» وی در گفت‌وگوی دیگری که با «تجارت‌نیوز» داشته، جزئیات بیشتری از این ادعا مطرح کرده و افزوده است: «البته هنوز موافقتی از جانب این شرکت انجام نشده و فعلا در حد رایزنی است.» نیک‌بین با اشاره به اینکه بخشی از این رایزنی‌ها به صورت تلفنی و بخشی دیگر نیز به صورت حضوری از طریق نهادهای مربوطه در ایران انجام شده است، تصریح کرد: «ان‌شاءالله شرایط را بپذیرند و در ایران دفتر بزنند.»
با این‌حال اظهارات این نماینده مجلس، وزیر ارتباطات را نیز به واکنش واداشت. عیسی زارع‌پور در حاشیه جلسه دیروز (23 آذر) هیات دولت و در پاسخ به پیگیری خبرنگاران درباره ادعای مطرح شده پیرامون احتمال آغاز همکاری نزدیک متا با ایران به این توضیح بسنده کرد که «متا هنوز پاسخ نامه مرکز ملی فضای مجازی را نداده است.» وی با اظهار بی‌اطلاعی از واکنش متا به نامه دریافتی از مرکز ملی فضای مجازی اظهار کرد: «آنچه یک نماینده گفته است را باید از خودش پرسید، اما عموما در هر کشوری که اینستاگرام و واتس‌اپ، پلتفرم غالب هستند به درخواست کشور آنها، در این کشورها دفتر تاسیس می‌کنند.» وزیر ارتباطات همچنین درباره رفع فیلتر اینستاگرام و واتس‌اپ نیز گفت که تصمیم در این مورد با نهادهای دیگر است که هنوز چیزی به این وزارتخانه اعلام نشده است.
در نامه‌ای که یک هفته پیش از اظهارات اخیر نماینده مجلس منتشر شده بود، مرکز ملی فضای مجازی خطاب به مارک زاکربرگ، مدیر ارشد متا، از رویکرد این شرکت در مدیریت محتوای کاربران ایرانی انتقاد کرده و اقدامات این پلتفرم در کمک به ناآرامی‌ها، ترویج خشونت، نقض حاکمیت ملی و حقوق کاربران از طریق دوگانه‌سازی، تجزیه‌طلبی و زمینه‌سازی برای جرایم سازمان‌یافته را محکوم کرده بود. این مرکز ضمن اعتراض به این اقدامات، فرصت 10روزهای برای این شرکت مالک شبکه‌های اجتماعی فیس‌بوک، اینستاگرام و واتس‌اپ تعیین کرده بود تا نسبت به معرفی یک نماینده رسمی مسوولیت‌پذیر مستقر در ایران و پذیرش سیاست‌های حاکمیت جمهوری اسلامی اقدام کند. از نکات عجیب این نامه آن است که مشخص نیست، مشوق متا برای پذیرش این هشدار چیست؛ زیرا مدت‌ها پیش از ارسال این نامه، تمامی پلتفرم‌های تحت مدیریت این شرکت در ایران فیلتر شده بودند و تعیین مهلت و خط و نشان کشیدن برای پذیرش شروط چندان منطقی به نظر نمی‌رسد.
پایان تقابل با پلتفرم‌های خارجی؟
گذشته از غیرمعمول ارسال این نامه و اما و اگرهایی که پیرامون پذیرش شروط از سوی متا برای فعالیت تحت استانداردهای سیاستگذار فضای مجازی ایران مطرح است، اظهارات اخیر برخی دیگر از مدیران کشور نشان می‌دهد که احتمالا حتی حضور رسمی این شرکت آمریکایی در ایران نیز همچنان برای عده‌ای راضی‌کننده نباشد. در هفته اخیر، اللهویردی دهقانی، از اعضای کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگویی با «سیتنا» به نامه اخیر مرکز ملی فضای مجازی به متا اشاره کرد و گفته بود: حتی حضور این شرکت در ایران و همکاری نزدیک با سیاستگذاران فضای مجازی کشور نیز هدف اصلی ما را برآورده نمی‌کند. وی تاکید کرد که چه این شرکت در ایران نماینده داشته باشد یا نه، ما در هر حال بهره‌بردار تلقی می‌شویم و به خدمات آنها وابسته‌ایم. دهقانی در ادامه افزود: منافع و اطلاعات ما به آنها می‌رسد و همچنان احتمال سوءاستفاده از اطلاعات کاربران ما توسط این پلتفرمها وجود دارد. وی با تاکید بر لزوم توسعه پلتفرم‌های بومی برای نگهداشت اطلاعات کاربران داخل کشور افزود: «باید در فضای مجازی، رسانه‌ها، پلتفرمها و زیرساخت‌های بومی داشته باشیم؛ آنها را گسترش دهیم و سطح دسترسی‌شان برای کاربران را بالا ببریم و در عین حال باید بتوانیم امنیت اطلاعات مردم روی این پلتفرمها را تضمین کنیم؛ درست مانند کاری که فیس‌بوک و اینستاگرام در دنیا انجام می‌دهند.» این عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس، اظهار کرد که اگر پلتفرم خودمان را راه‌اندازی کنیم، می‌توانیم آن را بهتر اداره کنیم و جلوی هرگونه تخلفات سیاسی و امنیتی را بگیریم و در ادامه تاکید کرد که باید مسوولان امنیتی و فنی همچون وزارت ارتباطات در این زمینه تصمیم‌گیری کنند.
در کنار این مورد، اظهارنظرهای دیگری نیز در رسانه‌ها مشاهده می‌شود که احتمال حصول توافق میان پلتفرم‌های مطرح خارجی با سیاستگذار فضای مجازی کشور را دور از دسترس ترسیم می‌کند. اخیرا حسین طائب، رئیس سابق سازمان اطلاعات سپاه در سخنانی اعلام کرد: «روزی می‌رسد که ما در پلتفرمها مشخص میکنیم عکس چه کسی منتشر شود و چه کسی منتشر نشود.» وی با طرح این پرسش که «مگر پلتفرم‌سازی از موشک‌سازی سخت‌تر است؟»، بر لزوم ساخت پلتفرم‌هایی که بتوانند در سطح پلتفرم‌های خارجی سرویس‌دهی کنند، تاکید کرد و افزود: «این دولت از متخصصان در حوزه‌های مختلف استفاده کرده است.»
VPNها در صدر فهرست اپلیکیشن‌های پرکاربرد
همزمان با تاکید حداکثری سیاستگذاران بر لزوم بومی‌سازی انواع شبکه‌های اجتماعی و تلاش برای هدایت اجباری کاربران به استفاده از این پلتفرمها، آمارها نشان می‌دهد که محدودسازی‌های اعمال شده تاثیری در تغییر سلیقه کاربران نداشته است. در جدیدترین گزارشی که سامانه تحلیل داده «لایف‌وب» از رفتار کاربران ایرانی بر بستر پلتفرم «گوگل‌پلی» در پاییز 1401 انجام داده، مشخص شده است که VPNها و پیام‌رسان‌های خارجی(از جمله تلگرام و واتس‌اپ) در صدر فهرست محبوب‌ترین اپلیکیشن‌ها نزد ایرانیان قرار دارند. به‌طوری که 8 مورد از 10 اپلیکیشن ابتدایی و پردانلود این فهرست همگی در دسته ابزارهای دور زدن فیلترینگ (VPN) هستند. از سوی دیگر، بررسی تحلیلی تمام برنامه‌های دانلود شده از این فروشگاه اپلیکیشن نشان می‌دهد که در مجموع، 71 درصد اپ‌های دانلود شده فیلترشکن هستند و شبکه‌های اجتماعی و ابزارها به ترتیب با سهم 14 و 8 درصدی در رده‌های دوم و سوم محبوب‌ترین‌ها قرار دارند.
با وجود آنکه استفاده از VPNها، سرعت بارگذاری اطلاعات در شبکه‌های اجتماعی خارجی را به‌شدت کند می‌کند، اما مردم همچنان استفاده از آن را به مهاجرت به پلتفرم‌های بومی ترجیح می‌دهند و آمارهایی که اخیرا وزیر ارتباطات از تعداد کاربران پلتفرم‌های داخلی منتشر کرد نیز نشان داد که با وجود مسدودسازی رقبای خارجی این پلتفرمها، اقبال چندانی از سوی کاربران به استفاده از این شبکه‌های اجتماعی داخلی ایجاد نشده است. در همین راستا، ذبیح‌الله اعظمی‌ساردویی، عضو مجمع نمایندگان استان کرمان در گفت‌وگویی که با «شفقنا» داشته است، بر اوج‌گیری استفاده کاربران از انواع ابزارهای دور زدن فیلترینگ تاکید کرد: «شما حتی اگر به بقالی‌ها هم مراجعه کنید، می‌توانید در کنار تبلیغات ماست شیرین، تبلیغات فروش فیلترشکن را هم ببینید.» وی با انتقاد از وضعیت این روزهای اینترنت کشور و محدودیت‌هایی که بر آن ایجاد شده است، اظهار کرد: «سرعت اینترنت به‌شدت پایین است؛ به‌طوری که حتی کار کردن با ایمیل یا پلتفرم‌های داخلی هم با مشکل مواجه است.» اعظمی‌ساردویی افزود: «زمانی هم که از وزیر ارتباطات در خصوص زمان افزایش سرعت اینترنت یا رفع فیلترینگ سوال میکنیم، توپ را به زمین سایر وزارتخانه‌ها از جمله وزارت کشور می‌اندازد که قابل قبول نیست.» وی با بیان اینکه وزیر باید برای این اوضاع فکری اساسی کند، گفت که در صورت انجام نشدن اقدامی موثر برای اصلاح این وضع، بعد از تعطیلات مجلس، طرح سوال خواهد داشت و قطعا امضا هم به اندازه کافی برای این سوال جمع‌آوری خواهد شد. وی ادامه داد: «من فکر می‌کنم یا وزیر از این وضعیت خبر ندارد یا اطلاعاتش کافی نیست. فیلترینگ پلتفرمی مانند اینستاگرام با اینکه باعث کاهش آمار بازدیدکنندگان شد، اما الان این تعداد رو به افزایش است زیرا همه مردم به دنبال نصب فیلترشکن هستند؛ بنابراین وزیر ارتباطات باید فکری به حال این مساله بکند.»
این عضو مجمع نمایندگان کرمان با بیان اینکه راه‌حل مسائل کشور، فیلتر کردن نیست، گفت: «کسانی که به هر دلیلی به دنبال استفاده از پلتفرمها هستند، راه آن را پیدا می‌کنند ضمن اینکه اگر هدف، تقویت پلتفرمها است، غیر از یکی یا دو مورد، بقیه آنها سرویس‌دهی بسیار ضعیفی دارند. توصیه ما این است که پلتفرم‌های داخلی خصوصا آنهایی که 5 سال پیش یارانه‌های زیادی گرفتند، باید به فکر تقویت زیرساخت‌ها باشند در غیر این‌صورت به محض رفع فیلترینگ پلتفرم‌های خارجی، مردم قطعا به سراغ استفاده از آنها خواهند رفت.»
پیش از این نیز جواد نیک‌بین در ادامه صحبت‌های خود درباره احتمال توافق متا با ایران و پذیرش شروط مطرح شده، بر بی‌اثر بودن فیلترینگ در محدودسازی دسترسی کاربران به اطلاعات تاکید کرده و گفته بود: «با بستن دهان‌ها افکار بسته نمی‌شود و انسان‌ها آرام نمی‌گیرند. ما باید مغز‌ها، فکرها، دیدگاه‌ها و نگاه‌ها را تغییر دهیم؛ بنابراین فیلتر‌کردن قطعا نتیجه مثبتی نداشته و ندارد. فیلترینگ باعث نمی‌شود مردم کمتر در فضای مجازی فعالیت کنند، اتفاقا تعداد بازدیدها درصد خیلی کمی کاهش پیدا کرده است.» به گفته نیک‌بین فیلترینگ موجب شده است تا فروش VPN در فضای غیررسمی آن‌قدر زیاد شود که بخش زیادی از هزینه‌های مردم و پول کشور خرج VPN شود. وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود با تاکید بر آسیب‌های ترویج استفاده از فیلترشکن‌ها میان اقشار مختلف جامعه افزود: «خرید VPN یعنی فروش اطلاعات شخصی ما به یک کشور واسطه و بعد به آن کشور مبدأ؛ مثلا اگر بخواهیم از واتس‌اپ استفاده کنیم و مبدأ کشور الف باشد، ما به‌صورت مستقیم نمی‌توانیم به آن کشور مرتبط شویم، بنابراین می‌رویم به کشور ب اطلاعات خود را می‌دهیم و بعد می‌آییم از کشور الف اطلاعاتمان را می‌گیریم.» این نماینده مجلس با بیان اینکه تصمیم جدی برای جلوگیری از فروش VPN بعد از ناآرامی‌ها گرفته خواهد شد، وعده داد جلوی فروشندگان VPN گرفته خواهد شد. موضوعی که پیش از این نیز وزیر ارتباطات برای جرم‌انگاری فروش این ابزار مطرح کرده بود.
هر چند هنوز نمی‌توان اظهارنظری جدی درباره احتمال ورود متا به ایران و توافق با سیاستگذاران فضای مجازی کرد، اما فارغ از نتیجه مذاکرات با این شرکت، رویکرد فعلی سیاستگذار برای پافشاری بر رویکرد کنترل فضای مجازی از طریق مسدودسازی، صرفا باعث اختلال در کسب‌وکار میلیون‌ها نفری بوده که از طریق این پلتفرمها ارتزاق می‌کردند و هیچ محدودیت محسوسی در انتشار اطلاعاتی که در این مدت موجب نگرانی شده بود، ایجاد نشده است.
